مامۆستا برایم ئەحمەد، مامۆستای كوردایەتیی

مامۆستا برایم ئەحمەد یەكێكە لەدیارترین سەركردە و كەسایەتییە سیاسییەكانی كوردستان لە سەدەی بیستەمدا، رۆژی 6/3/1914 لە بنەماڵەیەكی ناسراو و خانەدانی شاری سلێمانی لەدایكبووە، رەمزی فەتاح كە ئەفسەرێكی كورد بووە و مامی مامۆستا برایم ئەحمەدبووە كاریگەریی زۆری لەسەر برازاكەی هەبووە و بەزوویی ناردوویەتییە بەرخوێندن، پاشان پلە بە پلە دەستی گرتووە تا دواناوەندیی پێ تەواو كردووە، ساڵی 1937 لەبەغدا كۆلێژی مافی تەواو كردووە.
رەوڕەوەی ژیانی پڕبووە لە ئاڵۆزیی و دەربەدەریی، چونكە هەر لەسەرەتای لاوێتییەوە چۆتە مەیدانی سیاسەت، لەپاڵ ئەوەشدا كاری (پارێزەریی و رۆژنامەنووسیی و.. هتد..)ی كردووە، لە چوارچێوەی هەموو ئەو بوارانەشدا مامۆستا برایم خزمەتی زۆر و بەرچاوی بەكورد و كوردایەتیی كردووە.
كەسایەتی ئەم پیاوە بێ وێنەبووە، چونكە لەزۆربەی بوارەكانی ژیاندا شارەزا و پێشەنگ بووە، ئەو كاتەی خوێندكاربووە دەستیكردووە بەچالاكییە سیاسیی و فەرهەنگیی و خوێندكارییەكان، لەپاڵ ئەوەشدا سەركەوتووانە قۆناغەكانی خوێندنی تەواوكردووە تا لەكۆتاییدا دەبێتە پارێزەر، لەو بوارەشدا بەئینسافەوە كاریكردووە و بەرگیریی لە هەژاران بەتایبەتی توێژی جوتیاران كردووە و دژی ئاغا و دەرەبەگەكان وەستاوەتەوە، لە ئەنجامیشدا رووبەڕووی هەوڵی كوشتن بۆتەوە و بەسەختی برینداركراوە.
لەمەیدانی ئەدەب و رۆژنامەنووسیشدا كاری بەرچاوی پێشكەشكردووە، خاوەنی چەندین شاكاری وەك (ژانی گەل، كوێرەوەری، دوا تیری كەوان..هتد) بووە، هەر بۆیە لەلایەن رژێمەكانەوە چەندین جار رۆژنامە و گۆڤارەكانی داخراون و مۆڵەتی كاركردنیشی لێ سەندراوەتەوە و خۆشی زیندانی و دەربەدەركراوە.
لە گۆڕەپانی سیاسەتیشدا لێهاتووانە كاریكردووە و رۆژ بە رۆژ پێگەی بەهێزتر بووە تا گەیشتۆتە هەرەمی دەسەڵاتی سیاسی لەناو پارتی دیموكراتی كوردستان و شۆڕشی ئەیلولدا، یاخود لەناو (ژ.ك) لە كوردستانی عیراق.
دوای بەڕێكردنی كاروانی پڕ زەحمەتی تەمەنی 86 ساڵی، سەعات (5)ی ئێوارەی رۆژی 8/4/2000 لە شاری لەندەن لە وڵاتی بەریتانیا كۆچی دوایی كرد.
لە ڕووی سیاسییەوە
هەر لە زووەوە مامۆستا برایم ئەحمەد لەشاری سلێمانی گوێبیستی سرود و شیعری نیشتمانپەروەران و دەنگوباسی شۆڕشی شێخ مەحمودی نەمر بووە، هەروەها بۆردمانی شاری سلێمانی لەلایەن فڕۆكەكانی ئینگلیزەوە كاریتێكردووە، جگە لەو هەلومەرجە تایبەتییەی ئەوسای سلێمانی، (مامە رەمزی)یشی رێبەرایەتی كردووە بۆ ئاشناكردنی بەخەباتی رزگاریی و نەتەوایەتیی.
لەساڵانی سییەكانداو لەگەڵ كۆمەڵێك خوێندكاری كورد لەبەغدا گروپێكی پێكهێناوە بەناوی (لاوانی كورد)و گۆڤارێكیشی بەناوی (دیاری لاوان) دەركرد.
دامەزرێنەر و لێپرسراوی (ژ.ك) بوو لەكوردستانی عیراق، كە سەر بە مەڵبەندی كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان-ئێران بووە، كە سەروەری دامەزراندنی كۆماری كوردستان (مەهاباد 1946)ی هەیە، لەگەڵ هەڤاڵەكانیدا توانیبووی لە زۆر ناوچەی كوردستان لقی بەهێز بۆ (ژ.ك) و پاشان بۆ (حدك) دروستبكات.
مامۆستا بۆچوونی كوردستانیی هەبووە، بۆیە بەشداریی حزبە كوردییە عیراقییەكانی نەدەكرد، لەگەڵ ئەوەشدا دۆستایەتی و ناسیاوی لەگەڵ حزبی رزگاری و پارتی و شۆڕشدا باش بوو.
لە كاتی بەستنی یەكەم كۆنگرەی پارتی، مامۆستا بانكراو ئامادەش بوو، بەڵام رازی نەبوو، بچێتە ناو ئەو حزبە و لقی (ژ.ك) هەڵبوەشێنێتەوە، تا كۆماری كوردستان (مەهاباد 1947) رووخا، پاشان كۆبوونەوەیەكیان كرد و بە زۆرینەی دەنگ بڕیاری چوونە ناو (پارتی)یان دا، مامۆستا برایم یش بەسەرۆكی لقی سلێمانی (پدك) هەڵبژێردرا، بەوهۆیەشەوە پارتی گوڕوتینێكی بەرچاوی بەخۆوەبینی.
بەڵام زۆری نەخایاند، راپەڕینی 1948 روویداو حكومەتی عیراق بەربووە گیانی خەباتگێڕانی كورد، مامۆستا برایم ئەحمەد یەكێك بوو لەوانەو ماوەی ساڵ و نیوێك لەلایەن دادگای عورفیەوە حوكمدرا.
پاش ئازادبوونی رێگای خەباتی بە نهێنی گرتەبەر تاشۆڕشی 14ی تەمموزی ساڵی 1958 بەوجۆرە كاریكرد.
لە شوباتی ساڵی 1951 كۆنگرەی دووەمی پارتی لە بەغدا بەستراو بەكۆی هەموو دەنگەكانی، مامۆستا برایم بەسكرتێری گشتیی پارتی هەڵبژێردرا، لەسەر پێشنیازی ئەویش كۆنگرە ناوی (پدك)ی گۆڕی بە پارتی دیموكراتی كوردستان-عیراق، پێشتریش خودی مامۆستا  وشەی (پارت) ی لەجیاتی حزب بە كارهێنا، هەر خۆشی بەیاننامەی دامەزراندنی پارتی كرد بەكوردی.
لەو كۆنگرەیەدا مامۆستا برایم وەك سەركردەیەكی هۆشیار و لێهاتوو كەوتە بەر دڵی هەردوو باڵە سەرەكییەكەی ناو پارتی و هەمووشیان بەڵێنی هاوكاریی تەواویان پێدا، ئەویش زوو دەستبەكاربوو بەپارەی خۆی دوو ئامێری رۆنیۆو تایپێكی بۆ پارتی كڕی.
بەهۆی هەڵسوڕانی و دڵسۆزیی بۆ پارتی و میللەتەكەی، لەلایەن حكومەتی عیراقەوە هەوڵی لەكارخستن و دووركەوتنەوەی درا، بۆیە لەهاوینی ساڵی (1951) لەسلێمانییەوە بۆ كەركوك نەفی كرا.
ساڵی (1953) كۆنگرەی سێیەمی پارتی بەڕێبەرایەتی مامۆستا خۆی بەستراو پەیڕەو و پرۆگرامەكەی پەسەندكرا، لەسەر پێشنیازی ئەویش دامەزراندنی یەكتێیەكانی ژنان و لاوان و قوتابیان بڕیاریان لەسەردرا.
لە كۆڕی جووڵانەوەی ئاشتیخوازانی دنیاش لەعیراقدا، مامۆستا برایم وەك كەسایەتییەكی ناودار و چالاك دەركەوت، ئەوەبوو ئەستێرەی زێڕینیان پێبەخشی، لە هاوكارییەكەی نێوان حزبە نیشتمانییەكانی عیراقیش لەساڵی (1954) دا بەڕێنوێنی مامۆستا، پارتی بەشداریی تیاداكرد.
ئەو پیاوە تێكۆشەرەی گەلەكەمان لەگەڵ ئەوەی پێشتریش بەرپرسی رێكخراوێكی گرنگی وەك (ژ.ك) بوو خەڵكی بەبیری كوردایەتی پەروەردە دەكرد، كەهاتیشە ناو پارتییەوە بوو بەسكرتێر بەزوویی توانی ریزەكانی ناو پارتی رێكبخات و گۆڕینێكی چۆنایەتیی لەدروشم و ئامانجی ئەو پارتەدا دروست بكات، هەر بەو پێیەش بەپەرۆشبوو نێوانی پارتەكەی خۆی لەگەڵ لایەن و رێكخراوە سیاسییەكانی تری عیراق و كوردستان باش بكات، ئەوەبوو لەساڵی (1954) بەهۆی هەندێك لاوی ماركسی كە لەدەرەوەی (حشع) بوون وەك: نەژادی ئەحمەدی عەزیز ئاغاو خەسرەو تۆفیق و ساڵح دیلان و كاكەی فەلاح و.. هتد كەپەیوەندیی لەگەڵیان خۆشبوو، هەوڵیدا پەیوەندیی كردبوو بەحەمید عوسمان-ی سكرتێری حزبی شیوعی عیراقی ئەوسا، لەئەنجامیشدا نێوانی هەردوو حزب باشبوو.
لەهەمان كاتدا هاتبووە سەر ئەو بۆچوونەی كە هەوڵی یەكخستنەوەی حشع (القاعدە) لەگەڵ وحدە الشیوعیین و باڵەكەی جەمال حەیدەری و مامۆستا عەزیز محەمەد-یش بدات.
مامۆستا برایم ئەحمەد جووڵانەوەی شیوعی عیراقی بە دۆستی گەورەی كوردایەتی دەزانی لەڕووی مەزوعییەوە، هەربۆیەش دەیوت: دەبێت هەوڵبدەین لەڕووی زانستییەوە وابێت و هاوكاریان بین. ئەوەبوو لە ژێر رۆشنایی ئامۆژگارییەكانی ئیبراهیم ئەحمەد بەڕێز مام جەلال و حەبیب محەمەد كەریم راسپێردران بۆ رێكخستنی كۆبوونەوەیەك لەنێوان هەرسێ لایەنەكە، لەماڵێكی پارتی كۆبوونەوەكە كرا بە بەشداریی شەهیدان عەبدولڕەحیم شەریف لە وحدە الشیوعیین و حەمزە سەلمان لە (حشع) (رایە الشغیلە)و سەلام عادل لەحشع و بەڕێز مام جەلال و حەبیب محەمەد كەریم-یش لەلایەن پارتییەوە ئامادەبوون. ئەنجامەكەشی هەڵوەشانەوەی وحدە الشیوعیین و وەرگیرانیان بوو لەناو حشع-دا، پاش ماوەیەكی تر رایە الشغیلە-یش هەمان كاری كرد. لەڕاستیدا ئەو كارە خزمەتێكی گەورە بوو مامۆستا ئیبراهیم بەجووڵانەوەی شیوعی عیراقی كرد.
ساڵی (1955) بەڕێنوێنی ئەو وەفدێكی خوێندكاران و لاوانی كوردستان چوون بۆ بەشداریكردنی فێستیڤاڵی لاوان و خوێندكارانی جیهان لەوارشۆ، سەرۆكی وەفدەكەش بەڕێز مام جەلال بوو، كە یەكێك لەئەركەكانی پەیوەندیكردن بوو بە مەلا مستەفا بارزانی-یەوە كە ئەوسا لەسۆڤیەت دەژیا.
مامۆستا تا ساڵی (1961) وەك سكرتێری پ.د.ك و سەرنووسەری رۆژنامەی خەبات دەستبەكاربووە، پێش داخستنی رۆژنامەی خەبات و هەڵگرتنی مۆڵەتی پارتی لە كۆتایی ساڵی (1961) ناچاربوو بەغدا بەجێبهێڵێت و خۆی بشارێتەوە.
لەگەڵ هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلول روویكردۆتە شاخ و لەڕووی سیاسییەوە شۆڕشەكەی بەڕێوەبردووە. لەساڵی (1964) تا ساڵی (1971) سكرتێری باڵی مەكتەبی سیاسیی پدك بووە، پاش هەرەسی شۆڕشەكە بەناچاریی روویكردۆتە هەندەران و زۆربەی ژیانی لەشاری لەندەنی پایتەختی بەریتانیا گوزەراندووە.
راگەیاندن و كاری رۆژنامەنووسیی
لەتەمەنی (18) ساڵیدا لەڕۆژنامەی (ژیان) كاریكردووەو نۆبەرەی نووسینی لەوێ بووە، هێندە دڵسۆز و شارەزایی بوارەكە بووە حاجی تۆفیق (پیرەمێرد)ی شاعیرو خاوەنی رۆژنامەكە لەنووسینێكدا ئاوا ستایشی دەكات: (ژیان چاوەڕێی ئەم جۆرە كوردییە رەوانەیە، پیرەمێردیش بەهیوای نەوجەوانانە) كاتێكیش خوێندن تەواو دەكات، دیسان پیرەمێرد باسی دەكات و دەڵێت : (لەخوێندەوارە هەڵبژێردراوەكانمان برایم ئەحمەد-ەكە كۆلێجی حقوقی تەواوكردو.. هتد).
ساڵی (1942) حاكم و فەرمانبەری میری بووە. ساڵی (1939-1949) لەگەڵ عەلائەدین سەجادی گۆڤاری گەلاوێژی دەركردووە، لەبەرئەوە ناچاربووە ساڵی (1944) دەست لەفەرمانی میریی هەڵبگرێت. لەوكاتەوە ژیانی خۆی بۆ خزمەتكردنی زمان و ئەدەبی كوردی و كاری سیاسیی تەرخانكردووە. لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی (14) ی تەمموزی ساڵی (1958) بیری لەدەرچواندنی رۆژنامەو گۆڤاری سیاسیی كوردی كردەوە.
دوای وەرگرتنی رەزامەندیی و دەرچوونی چەند ژمارەیەكی گۆڤاری رزگاری، ئیمتیازی رۆژنامەی (خەبات) یشی وەرگرت كەخۆی خاوەن و بەرپرسیاری ئەو رۆژنامە سیاسییەش بوو، یەكەم ژمارەی رۆژی شەممەی نیسانی ساڵی (1959) بڵاوكرایەوە.
خاوەنی رۆژنامەیەكی تریش بوو بەناوی (كوردستان) كە بەڕێز مام جەلال سەرنووسەری بوو، بەهۆی بڵاوكردنەوەی وتارێك بەڕووی دەسەڵاتدارانی عیراقدا، خەبات و كوردستان لەساڵی (1961) داخران و فەرمانی زیندانیكردنیش بۆ مامۆستا برایم دەرچوو.
زۆری سەروتارەكانی خەبات مامۆستا دەینووسین كەهەموویان تەرخانكرابوون بۆ داكۆكی لەمافی نەتەوەی كوردو دامەزراندنی سیستمێكی دیموكراتی لەعیراق.
لەپاڵ نووسینە ئاشكراكانیدا بەشدارییەكی زۆری كردووە لەڕۆژنامەوانی نهێنی حزبیدا چ بەدامەزراندنی دەزگای نهێنی چاپ و چ بەنووسین.
ژمارەیەكی زۆری بڵاوكراوەكانی لقی كوردستانی عیراقی (ژ.ك) و وتارە سیاسییەكانی (رزگاری) لەساڵانی (1947-1956) و (خەباتی كوردستان) لەساڵانی (1956-1958) كەئۆرگانی پارتی بوون، لەنووسینی برایم ئەحمەدن.
لەسەردەستی مامۆستا، خەبات وەك رۆژنامەیەكی رۆژانەی پڕ تیراژی پێشكەوتنخوازی هەڵگری ئاڵای ئاشتیی و دیموكراسی و دوژمنی ئیمپریالیزم و كۆنەپەرستیی ناوی دەركرد. دەنگوباسی وڵاتانی سۆسیالیستی و خەباتی گەلانی بڵاودەكردەوە، هەربۆیەش بە نوێنەرایەتی بۆ وڵاتانی چین و سۆڤیەت و بولگاریا و ئەڵمانیای دیموكرات بانگدەكران.
لەڕووی ئەدەبی-یەوە
پرۆفیسۆر دكتۆر عیزەدین متستەفا رەسوڵ دەربارەی مامۆستا دەڵێت: مامۆستا لەو كەسە كەمانەیە كەكۆمەڵێك بەهرەو توانای گەورەو جیاجیای تیابووە، لەزۆربەی بوارەكاندا یان سەركەوتوو بووە، یان لوتكەی گەورەیی خۆی گرتووە، كە باسی شیعری كوردی دەكرێت، بێ برایم ئەحمەد و پارچەی رەنگینی (یادگارو هیوا) ناگونجێت. لەباسی چیرۆك و رۆمان و رەخنەی ئەدەبیشدا بەهەمان شێوە.
شیعرە بەناوبانگەكەی (یادگارو هیوا) بەشیرین بەهارە ناوی دەركردووە، وای لێهات بووە وێردی سەرزمانی خەڵك، لەو شیعرەدا دیدی ئیبراهیم ئەحمەد بۆ ژیان دەردەكەوێ كەدەڵێت:

ژیان بەلاتی و بێ دەسەڵاتی
هیچ درۆی نەبێ سەد مەرگەساتی
مرۆڤ بەدیلی بژی خۆشە یان
بمرێ بۆ بەرزی گەل و وڵاتی
مەژی بۆ مردن بمرە بۆ ژیان
چۆن قازانج ئەكەی تا نەكەی زیان
لەزڕەی زنجیر دڵت نەلەرزێ
پێوەند بۆ لەشە نەوەك بۆ گیان.
بێگومان لەمەیدانی ئەدەبیشدا  وەك هەموو بوارەكانی تر خاوەنی داهێنان و چەند شاكارێكی بەپێزە، لەوانە (ژانی گەل، كوێرەوەریی، دڕك و گوڵ.. هتد).
نامیلكەی (الاكراد والعرب)یش كە لەساڵی (1937) بە عەرەبی نووسیویەتی تا ئەمڕۆش نرخی خۆی وەك بەرنامەیەك بۆ رێكخستنی پەیوەندیی نێوان كوردو عەرەب لەعیراقدا وننەكردووە.
ساڵی (1939) ئیمتیازی گۆڤارێكی فەرهەنگی، كۆمەڵایەتی، هۆشیاریی وەرگرت بەناوی (گەلاوێژ).
لەڕاستیدا خۆی داینەمۆی گۆڤارەكە بوو، لەسەرەتادا زۆربەی وتارەكان یان نووسین یان وەرگێڕانی خۆی بوو. وردە وردە گەلاوێژ بووە گۆڤاری خوێندەوارانی كورد و لە هەموو كوردستانی عیراق و ئێراندا ناوی دەركرد، نووسەری ئەو سەردەمە و شاعیرەكانیشی نووسین و شیعریان بۆ دەنارد.
كۆتایی
لەڕاستیدا ئەم نووسینە دڵۆپێكە لەدەریای كاری مامۆستا برایمی سەركردە و پێشمەرگەو پارێزەرو نووسەردا، زۆر هەوڵ و پرۆژەی گرنگی ئەو تێكۆشەرە ماوە كە باسی لێنەكراوە لەم بابەتەدا. هەر لەبەرهەمە ئەدەبی و رۆژنامەوانییەكانیەوە تا دەگاتە كاری پارێزەریی و پشتگیریی لەجوتیاران، یاخود هەوڵدان بۆ قەناعەت پێهێنانی سەرانی عەرەب و رۆشنبیرەكانیان دەربارەی مەسەلەی كورد. مامۆستا ئیبراهیم هەوڵی زۆری لەگەڵ عەقڵی ناسیۆنالیستی عەرەب داوە. نامیلكەی (الاكراد والعرب) نموونەیەكی زیندووە.
ساڵی (1954 لەگەڵ خوالێخۆشبووان مامۆستایان (سدیق شەنشەل، فائەق سامەرائی) دۆستایەتی پەیداكردووەو وایلێكردوون دان بەمافی كورددا بنێن، ساڵی (1958) چاوی بە(مێشێل عەفلەق) كەوتووەو باسی هاوخەباتی كوردو عەرەبی بۆ كردووە، هەر لەو ساڵەشدا دۆستایەتی پتەوی لەگەڵ مامۆستا (فوئاد ركابی) پەیدا كرد بوو كەئەوسا سكرتێری حزبی بەعسی عەرەبی سۆسیالیستی عیراق بوو، لەگەڵ دكتۆر سەعدون حەمادی و عەلی سەعدی و شەهید فوئاد و چەندین سەركردەی تری بەعسی قسەو كۆبوونەوەی دەربارەی چارەنووسی كوردو هاوخەباتی نێوان كوردو عەرەب دژی ئیمپریالیزم كردووە، چاوی بەسەرۆك جەمال عەبدولناسر كەوتووە.
ئەگەر لە سەرجەم مێژوو و ژیانی بكۆڵینەوە، ئەوسا دەردەكەوێ كە پیاوی هەموو بوارەكان بووە و چەند خزمەتی نەتەوەكەی كردووە، چونكە پێموایە هێندەی خەریكی كاروباری شۆڕش و سیاسەت و ئەدەبیات بووە و لەخزمەتی گەلەكەیدا بووە، چارەكی ئەوە بۆ خۆی نەژیاوە، بۆیە لەشەشەمین ساڵیادی ئەو تێكۆشەرە دڵسۆزەی گەلەكەماندا تەنها ئەوەندە دەتوانین بڵێین سڵاو لەڕۆحی پاك و ماندووی رێبازی كوردایەتیت ئەی مامۆستا برایم ئەحمەد و بیلبیلەكەی چاوی پێشەوا قازی محەمەدی شەهید، چونكە پێشەوای شەهید لەجیاتی بلە، لەخۆشەویستیدا پێیدەگوتی بیلە-واتە بیلبیلەی چاو.

سوود لە ئەرشیفی كوردستانی نوێ وەرگیراوە