ئامادەكردنی: زاهیر سدیق و مەحمود نەجمەدین بەشی یەكەم مەولانای رۆمی ئەو پیاوە مەزنەی وەك دەڵێن گڕی لە عاشقانی دنیا بەردا، غەزەلیاتی مەولانا خۆرێكی گەشە، تیشكی عەشقی مەولانا تەنانەت بەستەڵەكی ئەوروپایش تواندۆتەوە، دنیای مەولانا و غەزەل و پەند و قسە و بەرهەمەكانی هێندە بەرین و جیهانین، بەجۆرێك بەناو رۆحی مرۆڤەكاندا بڵاو بووەتەوە و توانیوێتی دڵی ئیماندار و بێ ئیمانیش بۆخۆیان رابكێشن، مەولانا دەریایەكی هێندە بەرینە هەموو كەس و هەموو بیروباوەڕێك دەتوانێ لەگۆشە نیگای خۆیەوە مەلەی تێدا بكات. ئەم بابەتە بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنییە و بەدوو بەش لە تەلەفزیۆنی خاك بڵاوبووەتەوە. چەند رۆشنبیری و شارەزا بەو بوارە قسە دەكەن سەبارەت بە غەزەلەكانی مەولانای رۆمی. بوشرا كەسنەزانی: مەولانا جەلالەدینی رۆمی كە هەندێك جار بەمەولانا جەلالەدینی بەڵخیش دەناسرێ، لەساڵی 1207ی زاینی لەپارێزگای بەڵخ لەدایك بووە، مەولانا لەناو بنەماڵەیەكی عیرفانی و ئاینیدا هاتووەتە دنیاوە و لەژێر دەستی باوكێكی زانادا پێگەیشتووە، ئەمە وای لێ كردووە مەولانا ببێ بەكارئەكتەرێك لە دنیای ئیسلامیدا دەنگ بداتەوە. لهۆن قادر: مەولانا جەلالەدینی رۆمی لەناو ئەدەبیاتی عەرەبی و ئەدەبیاتی فارسیدا بەگشتی واناسراوە كە مەولانای رۆمی، مەولانا دیارە تەقدیرە بۆ مەكانەتی زانستی و ئاینی، لەقەبی رۆمی یاخود ئاوڵناوی رۆمی بەناوی مەولاناوە زیاتر لەو روەوە دێ مەولانا لە تەمەنی بیست ساڵ بەرەو ژوور لە قۆنیە ژیاوە، بێگومان مەولانا تا سەردەمی دوانزە ساڵی لە بەڵخی ئەفغانستان ژیاوە و لەوێش لەدایك بووە و دواتر بەهۆی ململانێ لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئەوێ باوكی ناچاردەبێ ئەوێ بەجێبهێڵێ، بەڵخ شارێك بووە لە ئەفغانستان بەڵام ئێستا دیارە نەماوە، پێویستە ئەوە بڵێم كاتێ دەڵێین ئێران ئەو ئێرانەی ئێستا نا، باسمان لەئێرانی گەورەیە، كە ئەفغانستان بەگشتی و بەشێكی زۆر لەناوچەكانی قەفقاز هەموو ئەمانە سەر بەئێرانی گەورە بوون، دیارە بەڵخیش بەشێك لە ئەفغانسان و ئەفغانستانیش وەكو بەشێك لە ئێرانی گەورەبووە، ومەولانا لەوێ لەدایك بووە مەولانا مەشهورە بەمەولانای بەڵخی، دواتر بەهۆی ئەو ململانێ سیاسییەوە باوكی باوكی لەكێشەدا بووە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی بەڵخدا بۆیە ناچار بەڵخیان بەجێهێشتووە و چوونەتە بەغدا و دواتر چوونەتە شام و پاشان چوونەتە حەج و دواتر گەڕاونەتەوە و دوامەنزڵی لەقۆنیە بووە و هەموو تەمەنی لەو شارە بەسەر بردووە، باوكی لەوێ وەفاتی كردووە و خۆشی لەوێ وەفاتی كردووە، بۆیە دەقیق نییە ئەم قسەیە مەولانای رۆمی بەو مانایە كە تورك بێت، چونكە مەولانا نزیكەی شەست و شەش هەزار بەیتی هەیە، لەدیوانی كەبیردا كە دیوانی شەمسیشی پێدەوترێ، لەمەسنەوی و مەعنەویدا و لەفیهی مافیهییەكەیدا بەگشتی تەخمین كراوە بە شەست و شەش هەزار بەیت، لەو هەموو بەرهەمە نزیكەی دوانزە بەیت شیعری بەتوركی هەیە، و چەند بەیتێكیش لەتێهەڵكێشدا شیعری بە یۆنانی هەیە، بەڵام بەگشتی شیعرەكانی فارسین، بێگومان بەفارسییەكی شێوەزاری ئەفغانی. بۆیە ئەو زەمەنەی كە مەولانا ناودار ئەبێت و ئەبێت بەخاوەنی تەریقەتی مەولەوییە لەوێوە لەقەبی رۆمی ئەدرێتە پاڵ، دەتوانم بڵێم زیاتر ئەوروپییەكان ئەم لەقەبەیان داوەتە پاڵ، نەك ئەوەی توركەكان ویستبێتیان وەك توركێك بیناسێنن، وەك فارسەكان زۆر جار لەحەماسەتیاندا وشەی مەولانا جەلالەدینی بەڵخی بەكار دەهێنن لەبری رۆمی، واتە ئەوروپییەكان كە باسی مەولانا دەكەن لەو رووەوە كە لەكوێ ژیاوە، و ئێستا گۆڕی لەكوێیە. هەر بەو ناوچەیەوە رۆیشتووە، رۆمیش دیارە توركیای ئێستا بەشێك بووە لەرۆمی گەورە لەو روانگەیەوە لەقبی رۆمی وەرگرتووە. بوشرا كەسنەزانی: گرنگی منداڵی مەولانا لەوانەیە وەكو هەر زانایەكی دیكەی ئیسلامی لەوەدا دەردەكەوێت، كە پەروەردەیەكی تایبەت و بە ئاقارێكی تایبەتدا ئەبرێت، لەرێگەی باوكییەوە و دواتریش لەرێگەی خەلیفەكانی باوكییەوە. بەدەر لەپەروەردە بەرای من پێگەیشتنی هەر زانایەك بەجۆرێك لە كانزاكەیدایە، كە پێویستە ئەمە لە كانزاكەیدا هەبێ پاشان پەروەردەكردن بێت، لەبەر ئەوە ئەوەی مەولانا دروست دەكات تەنیا پەروەردە نییە، تەنیا دیدارە سەیرەكان نییە، بەڵكو تایبەتمەندی مەولانایە، هەڵبژاردنێتی لەلایەن خوداوەندەوە بۆ ئەوەی ببێت بەمەولانا. مەولانا لەدنیای ئیسلامیدا دەنگ ئەداتەوە تا ئەو رادەیەی هەموو نەتەوەكانی رۆژهەڵات خۆیانی بەخاوەن دەزانن و ئەبێتە كێشمەكێشێكی سەخت لەنێوان ئێران وتوركیادا بۆ بەخاوەن كردنی لای خۆیان، بەڵام لەراستیدا مەولانا لە غەزەلەكانیدا بەجۆرێك قسە دەكات، كە سەربەهیچ نەتەوەیەك نییە، سەر بەهیچ رەگەزێك نییە، سەربەهیچ رێبازێك و مەزهەبێك نییە، ئەمە گرنگییەكەیەتی و بەجیهانی بوونی مەولانا دەردەخات، زادگاكەی لە ئێرانە، دوامەنزڵی لەقۆنیەیە، بەڵام دواجار مەولانا هی هەموو جیهانە، نەهی فارسە، نەهی توركە، نەهی كوردە، نەهی عەرەبە. سەبور عەبدولكەریم (شكار): وەكو شێخێكی تەریقەت ئەناسرێ، شێخێكی تەریقەت بەومانایەی كە ئەو رێنمایی كۆمەڵێك خەڵكی كردووە لەرووی ئاینەوە، لەرووی پەروەردەی دەرونییەوە، ئەم پیاوە سەرەتا بەم شێوەیە هەبووە، زۆرپابەند بووە بەوشتانەی كە بەشێوەیەكی گشتی لەناو ئایندا وەك شتە گشتی و بنەڕەتییەكان، بەتایبەتی ئەوەی كە پێی دەگوترێت چیبكەم و چی نەكەم، واتە بایەد و نەبایەدا وەكو فارسییەكەی دەگوترێت، زۆر بایەخی بەمە داوە، كەشەمس دەناسێ گۆڕانكارییەكی گەورە بەسەر ئەم پیاوەدا دێت، ئەم گۆڕانكارییە وای لێ دەكات بەكورتییەكەی كۆی ژیانی رابردووی كە پەیوەندی بەوەوە هەبووە ئەم وەكو زانایەكی ئاینی رێنمایی خەڵكی كردووە، وەكو ئەوەی ببێتە چرایەك كە زۆرێك لە خەڵك لەدەوری كۆببنەوە، ئەم جۆرە ژیانە وازلێ دێنێ، روودەكاتە ژیانێكی تر كە ئەم ژیانەیان بریتییە لەژیان لەگەڵ ناخی خۆی، ژیان لەگەڵ حاڵەتە دەرونییەكانی خۆی. ئەتوانین بەیەك گوزارشتی كورت مەولانا لەسەردەمی قۆناغی فیقه دا وەكو زانایەكی ئاینی بەشێوەیەكی گشتی پیاوێكی زۆر لەخوا ترس بووە، پیاوێك بووە ئەگەر گونجاو بێت دیوەكەی تری دیوی پڕ هەیبەت و شكۆی خودای بینیوە، ئەمە وای لێ كردوە بەشێوەیەكی گشتی جۆرێك لە هەیبەت و جۆرێك لەترس و سامی بەرانبەر بەزاتی خوای گەورە هەبێ و هەر ئەمەش وای لێ دەكات كە لەدیوانی شەمسدا ئەڵێ "مردبودم ، زیندە شودم، گریەبودم، خندە شودم.... " ئەڵێ من گریاو بووم، واتە ئێمە دەزانین لە تەریقەتدا یەكێ لەشێوازەكانی سۆفیگەرێتی بریتییە لە سۆفیگەری ترس ئامێز، مرۆڤ لەو كاتەدا هەست بەگەورەیی ئەو بوونەوەرە دەكات، ئەو بوونەوەرەی دروستكردووە و ئەم دنیا فراوان و ئەو توانا بێسنوورانەی كە ئەو هەیەتی بەرانبەر بەبوونەوەرەكان، بەرانبەر بەژیانی مرۆڤەكان، بەرانبەر بە رۆحی مرۆڤەكان و بەرانبەر بەئایندە و چارەنووسی مرۆڤەكان، كاتێ‌َ مرۆڤ هەست بەگەورەیی ئەم بوونەوەرە دەكات ئەمە وای لێ دەكات جۆرێك لەهەیبەت و ترسی هەبێ بەرانبەری كە مەولاناش وابووە، بەڵام مەولانا پاش ئەوەی كە شەمس دەناسێ، ئەم سۆفیگەرییە ترس ئامێزەی دەگۆڕێ بۆ تەسوفی عیشقی، وەكو خۆی دەڵێت"گریە بودم، خندەشودم" واتە گریابووم و بووم بەخەندە لێو. مردبودم زیندەشودم- لەكۆمەڵێك لایەنی وەكو ناسینی خودا، دیوە عاشقەكەی و دیوە میهربان و جوانەكەی من ئەو رەهەندەم نەبینی، بەڵام ئەمە وای لێ كردم من ئەوە ببینم و كە بینیم من بووم بەكەسێكی دڵ خۆش. ئینجا دەڵێ دولەتی عیشق دەولەتی پایندە شودم. ئەڵێ دەوڵەمەندی و سەرمایەی عیشق هات و وای لێهات بەهۆی ئەوەوە من هەستم كرد بووم بە كەسێكی سەرمەدی، بووم بەكەسێكی بەردەوام و هەمیشە هەبوو، كەواتە ئەگەر كورتی بكەینەوە قۆناغی مەولانا لە پێش شەمس بریتی بوو لەقۆناغی سۆفیگەری ترس ئامێز، و زیاتر پابەند بەشێوە دەرەكییەكانی ئاین بوو، بەڵام قۆناغی پاش شەمس بریتی بوو لەشتی تر. بەڵام یەك تێبینی گرنگ هەیە لێرەدا ئەویش ئەوەیە ئایا مەولانا كە چووە قۆناغی عەشقییەوە، ئەم گۆڕان و ئەم شۆڕشە گەورەیە لەناخی و لە ئایدیا و لەژیانیدا رویدا، وازی لە مە هێنا؟ نەخێر. ناكرێت ئێمە وا لەیەكی بدەینەوە. ئێمە ئەزانین ئەمەی دووەم بەدیوێكدا بەرهەمی حاڵەتی یەكەمە، چونكە ئەگەر مرۆڤێك هەر لەسەرەتاوە ناسینێكی بۆ خودا نەبێ، بناغەیەكی نەبێ ناتوانێ بگاتە قۆناغێكی باڵا تر، وەكو هەمیشە چۆن دەوترێ قۆناغی باخچە هەنگاوی یەكەمە بۆ قۆناغی سەرەتایی، قۆناغی سەرەتایی هەنگاوی دووەمە بۆ قۆناغی ناوەندی. قۆناغی ناوەندی هەنگاوی سێیەمە بۆ قۆناغی ئامادەیی بەهەمان شێوە تا دەگەیتە ئاستە باڵاكان. ئەوانەی رۆڵیان لە پێگەیاندن و بەرەو پێشەوە چوونی مەولانای جەلالەدینی رۆمی هەبووە، یەكەم كەس سوڵتان عولمای باوكی بوو، كە مەرجەعی فەتوا و عەلامەیەكی سەردەمەكەی خۆی بووە، وەعز و وتار و قسەكانی كاریگەری هەبووە لە سەر خەڵك، دووەمین كەس سەید بورهانەدینی موحەقیقی ترمزی بوو، كە موریدێكی سوڵتان وەلەدی باوكی بوو، ئەم پیاوە لەلەی مەولانا بووە و رۆڵی هەبووە لەپێگەیاندنی مەولانادا، شەمسی تەبرێزیش ئەو پیاوە مەشهورەیە كەیەكێكی دیكەیە لەپێگەیەنەرانی مەولانا و هەروەها سەڵاحەدین زەركوب و حیسامەدینی چەڵەبیش رۆڵی گرنگیان هەبووە لەژیانی مەولانادا. مەحمود شێرزاد: مەولانا لە دوای شەمسەوە لەو سنوورانە دەرچووە، پەرستن و ئیمانپێهێنان و دینداربوون و نەتەوەیی بوون، تەبەقی بوون بێت بەتوێژێك بێت، لەوانە لەهەمووی دەرچووە، خۆی بە بەڵگەی غەزەلەكانی خۆی، دەڵێ من هیچێك لەمانە نیم، مەولانای دوای شەمس دیندار نییە بەو مانای كە دینداران لە دین تێگەیشتوون، بۆ؟ چون خۆی دەڵێ من نەكافرم، نەموسڵمانم، نەهی سەرزەویم، نەهی غەیری زەویم، نەرۆژهەڵاتیم، نەرۆژئاواییم، نەباكووریم، نە باشووریم. وەختێك كەسێك لەهەموو ئەم ئاڕاستانە دەرچووە، لەهەموو ئەم بیرو باوەڕانە دەرچووە، تۆ چۆن دەتوانی بیهێنیتەوە ناو سیاقێكی دیاری كراو؟ ئەو خۆی دەڵێت من ئیتر ئەوە نەماوم، بەڵام هەموو موفەسیرینی مەولانا یەك هەڵەی گەورەیان كردووە، ئەوەندەی كە من بینیبێتم، یەك كەس نەبێ بەناوی پەروێزی شەهبازی. عمومی موفەسیرینی مەولانا لەیەك شتدا هەڵیان كردووەز مەولانا چونكە خوێندنی بەزمانی دینی بووە، واژە و دەستەواژەی دینی زۆر بەكار دەهێنێ، ئەو بۆ دنیابینی خۆی بەكاری دەهێنێ، خۆ بۆ دنیابینییە بەكاری ناهێنێ، بەڵام ئەوان موفەسیرینی مەولانا چونكە هەروا زاهیربینن، زاهیری واژە و دەستەواژەكان شیدەكەنەوە، ناچنە باتنی دەستە واژەكانەوە، واتە پەی بەدنیا بینی مەولانا نابەن لەكاتی تەفسیركردنی مەولانادا . لەبەر ئەوەیە مەولانا لەدین دەرچووە، ئەگەر بەپێی غەزلیاتی خۆی لە كولیاتی شەمسدا ئەگەر دینێك هەبێ و حەقیقی بێت، لەراستیدا بێدینی كەونییە، هەمەنگبوونەوەیە لەگەڵ یاسای ئەم كەونە. لەیۆگادا و لە عرفانی شەرقی خوارودا پێی دەڵێن یاسای دارما. واتە ئەم یاسایەی ئەم كەونەی لەسەر بونیاد نراوە كە یاسایەكی هۆشمەندە. ئاوات ئەحمەد سوڵتان: ئەو مەولانایەی كە هەمانە لەكوێوە پەیدا بووە، پێش جەلالەدینی رۆمی خەڵكانی دیكەش هەبوون، كە لەقەبی مەولانا یان هەبووە، پۆستی ئاینی مەولانایان هەبووە، بەڵام لەدوای جەلالەدینەوە كە دەڵێی مەولانا تەنها و تەنها جەلالەدین دەگرێتەوە، هەموو ئەوانی تر دەبێ لەگەڵیاندجا ناویان بهێنرێ، وەك مەولانا خالیدی نەقشبەندی، چونكە ئەگەر بڵێی مەولانا ئەوە كەس نازانێ ئێمە مەبەستمان مەولانا خالیدی نەقشبەندییە، واتە رۆمی نازناوی مەولانای داگیركرد بۆخۆی، بەر لەكتێبی مەسنەوییەكەی رۆمی خەڵكانی دیكەش مەسنەویان نووسیوە، مەسنەوی جۆرێكی تایبەتییە لەدوو بەیتی، كە چیرۆكێ:ی درێژیان پێگێڕاوەتەوە، كۆمەڵێك ئامۆژگاری پێ دەگێڕنەوە، بەڵام لە دوای مەسنەوییەكەی مەولانای رۆمییەوە، كە دەڵێی مەسنەوی هەموو كەس وادەزانێ مەبەست لەكتێبەكەی مەولانایە، خۆ ئەگەر باس لە مەسنەوی هەركەسێكی تر بكەین دەبێ ناوی ئەو كەسە بهێنین لەگەڵیدا. ئەم پیاوە چۆن دروست بوو؟ ئایا دەستكردی ناو حوجرە و خانەقاكانی وانەخوێندندا بوو؟ ئایا مەولانا دەستكردی ناو كەلام و فەلسەفە و ئاشنایەتی لەگەڵ فەیلەسووفەكاندا، لەراستیدا مەولانا گەرچی وانەی دینی خوێندوە و شارەزای وانە ئاینییەكان بووە و سەروكاری لەگەڵ زانستەكانی كەلام و فەیلەسووفاندا هەبووە، بەڵام مەولانا دەستكردی هیچكام لەوانە نییە، بەڵكو دەستكردی كەسێكی تر كە پێی دەگوترێ شەمسی تەبرێزی. خۆ ئەگەر شەمسی تەبرێزی نەبوایە مەولانا ناوی لەناو ئەو هەزاران هەزار مامۆستا ئاینییەی تردا كە لەوێ هەن بزرببوایە و ئەمڕۆ ئێمە ئەم ناوە گەورەیەمان لەبەر دەستدا نەبووایە و ئەم كەلتوورە گەورە و ئەدەبییەی مەولانامان نەبووایە. واتە ئەو كەسەی بووە هۆی دروست بوونی مەولانا، و مەولانای لە مەلایەكی سەر مینبەرەوە، لەكابرایەكی واعیز و ئامۆژگاری كەری خەڵكەوە و لەشارەزایەكی فیقه و حەدیس و علومی دینییەوە گۆڕی بۆ عارفێكی گەورە، بۆ عاشقێكی گەورە، نەك هەر لەسەر ئاستی شارستانێتی ئیسلامی، بەڵكو لەهەموو دنیادا ئەوە ئەو كەسەیە كە پێی دەوترێ شەمسی تەبرێزی. بوشرا كەس نەزانی: بەپێی ئەو سەرچاوانەی كە لەبەردەستدان، دیارە هەموو لێكۆڵەران و رەخنەگران پشت بە سێ سەرچاوەی زۆر گرنگ دەبەستن بۆ قسەكردن لەسەر مەولانا، ئەویش سێ سەرچاوە گرنگەكەی ئەفلاكی و سپا سالار و سوڵتان وەلەدە. لەم سەرچاوانە بەشێوەیەكی دروست ئاماژە دراوە بەو دیدارەی مەولانا و شەمسی تەبرێزی كە سەر لەبەری ژیانی مەولانای رۆمی دەگۆڕێ، ئەگەر قسە لەسەر سەرلەبەری ژیانی ئەو بكەین بزانین مەولانا خۆی پێش بەركەوتنی شەمس چی بووە؟ شێخێكی كامڵی خاوەن گوفتار و رەفتاری خۆی، پێگەیەكی دیاری هەبووە، ژمارەیەكی زۆر موریدی هەبووە، و لەتەمەنی گەنجیدا لەتەمەنی سی حەوت بۆ سی و هەشت ساڵیدا گەیشتووەتە كەماڵێك كە هەمووان ئاماژەی بۆ دەكەن لەجیهانی ئیسلامیدا لەم وەختەدا، لەم چركە ساتەدا مەولانای رۆمی بەر شێخی خۆی دەكەوێت كە شەمسی تەبرێزییە، وەكو ئەزانین هەر سێ سەرچاوەكە قسە لەسەر ئەوە دەكەن ئەو دیدارە بەكۆمەڵێك شێوە گێڕدراوەتەوە، كە شێوەكان هەندێك جار ئەفسانەی تێكەوتووە، هەندێكجار خوڕافەی تێكەڵ بووە، هەندێكجاریش شێوە واقیعییەكەی خۆی پاراستووە، دیارە یەكێك لەو دیمەنانە، یەكێك لەو گێڕانەوانەی كە باسی ئەو دیمەنە دەكات ئەوەیە كە مەولانا لەگەڵ كۆمەڵێك لە مورید و دۆست و ئەحبابی خۆیدا بەناو بازاڕدا تێدەپەڕن، شەمسی تەبرێزی پێیان دەگات و ئەڵێ ئەوە خەریكی چین و گفتوگۆی چی دەكەن؟ ئەویش پێی دەڵێ ئەمە عیلمی قالە تۆ هیچی لێ تێناگەی. بەتەشەرەوە پێی دەڵێن لەبەر ئەوەی شەمسی تبەرێزی پیرێكی تا رادەیەك شرۆڵی نەناسراو بووە، ئەگێڕنەوە هەر لەوكاتەدا ئەو كتێبەی كەبەدەستی مەولانا و دۆستانێوە بووە، شەمس لێیان وەردەگرێ و ئەیخاتە ناو حەوزێكی ئاواوە. هەموویان هاوار دەكەن و دەڵێن ئەوە چیت كرد؟!. ئەوە بەرهەمی ئێمەیە، ئەوە كتێبە گرنگەكانی مەولانایە، توڕە دەبن. ئەویش هەموویان لەئاوەكە دەردەهێنێتەوە و هیچی تەڕنەبووە. ئەوانیش سەرسام دەبن بەو حاڵەتە و ئەپرسن ئەمە چییە؟. ئەویش دەڵێ ئەوە عیلمی حاڵە ئێوە نازانن چییە. ئەمەش ئەو بەركەوتنەیە كە وادەكات مەولانا شیفتە و عاشقی شەمسی تەبرێزی ببێ و لەوەوە سەر لەبەری ژیانی بەهەموو شێوەیەك دەگۆڕێ. دیارە ئەو سەرچاوەیەی كە بەلای لێكۆڵەرانەوە زۆر گرنگە، سەرچاوەكەی سوڵتان وەلەدی كوڕی مەولانای رۆمی كە نزیكایەتییەكی زۆری لەگەڵ شەمسی تەبرێزی هەبووە، وە یەكێك لەو جارانەی موریدەكان ئیرەیی بەشەمسی تەبرێزی دەبەن و شەمس رەهەندەی دەرەوە دەكرێ سوڵتان وەلەد ئەچێ بەشوێنیدا و ئەیهێنێتەوە. بۆیە حیكمەتەكانی لێ وەردەگرێ و بەشێوازێكی زۆر واقیعی و زۆر وردبینانە لە بەرهەمەكانی خۆیدا باسی دەكات بەسێ زنجیرە لە ئیبتیدانامە و روباب نامە وئینتیهانامەدا. قسە لەسەر ئەم دیدارە دەكات و چۆنێتی و چییەتی دیدارەكە باس دەكات. لەو سەردەمەدا كە موریدەكانی مەولانا دەبینن شوێن شێخێك كەوتووە كە نەناسراوە، شێخێكە نامۆیە بەو كۆمەڵگایە، هەموویان مەولانا بەر تەشەرئەدەن و داوای لێدەكەن دەستهەڵبگرێ لەم شێخە، بەڵام مەولانا لەزۆربەی بەرهەمەكانیدا ئاماژە بەوە دەكات كە ئەوە شەمسە دنیای ئەوی گۆڕیوە، دیارە لەبەرهەمەكانیدا كە ئێمە سێ بەرهەمی گرنگیمان لەبەر دەستدایە. یەكەمیان فیهی مافیهی، دووەم مەسنەوی مەعنەوییە، سێیەمیان دیوانی شەمسە كە هەموو غەزەلەجوان و شیرینەكانی تێدایە كە بۆ شەمسی تەبرێزی نووسیوە و كە لەبارەی عەشق و ئەوینەوە قسەی كردوە، من حەز دەكەم ئاماژە بەم بەسەرچاوەكەی سوڵتان وەلەد و دیداری مەولانا و شەمس. سوڵتان وەلەد قسە لەسەر ئەو دیدارە دەكات و ئەڵێ هەموو ئەوانەی كە تەشەریان ئەدا لەشەمسی تەبرێزی وپێیان وابوو شێخێكی شرۆڵی نەناسراوە، لەراستیدا بەهەڵەچوون ئەم دیدارە بەهەمان شێوەی دیداری حەزرەتی موسا و حەزرەتی خدرە، ئەگەرچی ئەو دوانە لەپلەی پەیامبەریدا بوون، بەڵام ئەم دوانە لەپلەی ئەولیایەتییدان، وەك چۆن لەناو پێغەمبەرەكاندا كۆمەڵێك پێغەمبەر ئولا عەزما و كۆمەڵێك پێغەمبەری تر هەیە غەیرە ئولا عەزمان، ئولاعەزماكان ژمارەیان كەمە و پلەكەیان باڵاترە. لەناو چینی ئەولیاكانیشدا ئەولیای مەستور هەیە و ئەولیای مەشهور هەیە، مەستور بەومانایەی ئەو ئەولیایانە شاراوەن، چاوێك زۆر بینەر نەبێ، چاوێك عارف نەبێ ناتوانێ بیبینێ، لەكاتێكدا ئەولیای مەشهور كارئەكتەرێكە لەرەفتار و گوفتاریدا تۆ بەری ئەكەویت و ئەیناسیتەوە كە ئەمانە ژمارەیان زۆرە، سوڵتان وەلەد ئاماژە بەوە دەكات كە ئەم دووانە، مەولانا و شەمسی تەبرێزی، مەولانا ئەولیای مەشهورە و شەمس ئەولیای مەستورە كە پلەكەی گەورەتر و بەرزترە، بەڵام چاوی بینا نییە بیبینێ. ئاوات ئەحمەد سوڵتان: ئەگەر تۆزێك زیاتر لە شەمس وردبینەوە، هەست دەكەین هاوشێوەیەكی زۆری هەیە لەگەڵ كەسایەتییەكی تردا، كە خۆشبەختانە من لە ئیشكردنی خۆمدا زۆر گرنگیم بە ئەویش داوە، كە كەسایەتی سوكراتە، سوكرات و شەمس نزیكایەتییەكی زۆر لەكەسایەتییاندا هەیە، بۆ نموونە هەردووكیان خەڵكانێكی هەژارن و زۆر گرنگیان بە پارەپەیداكردن نەداوە، هەردووكیان خەڵكێكی گەڕۆك بوون و لەشوێنێكدا نەگیرساونەتەوە. بەڵام پانتایی گەڕانی سوكرات ناوشاری ئەسینا بووە، بەڵام كایەی گەڕانی شەمسی تەبرێزی هەموو جیهانە، بێگومان مەبەستم ئەو جیهانە ناسراوەی ئەو سەردەمەیە. لەنێوان تەبرێز و حەلەب و بەغدا و شام و قۆنیە و ئەم شوێنانە. لەهەمان كاتدا شەمس و سوكرات بیەكەوە یەخەی خەڵكیان گرتووە و گفتوگۆیان كردووە و رەخنەیان لەخەڵك گرتووە، پرسیاریان كردووە و خەڵكیان ئیحراج كردووە. تا ئەو كاتەی كە كەسێك دەكەوێتە ژێركاریگەری سوكراتەوە دەبێت بە ئەفلاتون، ئەو ئەفلاتوونەی ئەمڕۆ كە هەیە. و لەشەمسیش مەولانای رۆمی بەرهەم دێ، ئەو مەولانایەیە كە ئێمە ئێستا قسەی لێ دەكەین. لەهەمان كاتدا سوكرات تاوانبار دەكرێ بەتێكدانی لاوانی ئەسینا و ژەهر خوارد دەكرێ و شەمس تاوانبار دەكرێ بەتێكدانی مەولانا جەلالەدینی رۆمی و دواجاریش قسە هەیە لەسەر ئەوەی كە ئەكوترێ تا ئەو كاتەی لەشەوێكدا دیار نامێنێ. ئەم شەمسە ئەوەندەی زانیاریمان هەبێ ناوی محەمەدە، شەمسی تەبرێزی نازناوە، مەولانا لەكولیاتی شەمسی تەبرێزیدا بەچەندین شێوە بانگی دەكات و ناوی دەبات، بەشەمسەدین، بەشەمساحەق، هەندێك زانیاری لەبارەیەوە هەیە كە ئەم پیاوە بەمنداڵیش كەسێكی ئاسایی نەبووە، دایك وباوكی سەریان لێ سووڕماوە. حەزی لەیاری كردن نەبووە، حەزی لەنانخواردن و جلوبەرگ و ئەوشتانە نەبووە، هەروەها هەندێك خوێندنی ئاینیشی هەبووە. خۆی ئەڵێ من كتێبی تەنبیهم خوێندووە، تەنبیه و چەند كتێبێكی تر، مەبەستی لەكتێبی التنبە فی فروع الشافعیە كە هی ئەبو ئیسحاقی شیرازی و یەكێكە لە كتێبە زۆر گرنگەكانی مەزهەبی شافیعی. ئەوەی كە زۆر گرنگە لە گێڕانەوەكانی مەولانا دا لەمەسنەوی و لەدیوانی گەورەدا بۆمان دەردەكەوێت شەمس شارەزاییەكی زۆری لە لەیەكدانەوەی قورئاندا هەبووە، بێگومان لەیەكدانەوەیەكی ئاسایی قورئان نا، بەڵكو لەیەكدانەوەیەكی عیرفانیانە، لەیەكدانەوەیەك بۆ زاهیری قورئان نا، بەڵكو بۆ مانا شاراوەكانی قورئان. شەمس ئەهلی سەیر و سلوك بووە، شێخێكی هەبووە وەك خۆی دەڵێت ناوی روكنەدینی سەجاسی بووە، هەندێك ئەڵێن شەمس نەخوێندەوار بووە، بەتایبەتی سوڵتان وەلەد لە كتێبەكەی خۆیدا باس لەوە دەكات كە شەمس ئەهلی فەزڵ و عیلم و عیبارەت و تەحلیلە. بێگومان عیبارەت واتە زمان پاراوی و لێزانین و شارەزایی لەقسەكردن، تەحلیلیش بەمانای نووسەر و لێهاتوویی. لهۆن قادر: مەولانا لە چەند روویەكەوە باس كراوە، بۆ نموونە لەزانكۆی سنە من زیاتر لەسی نامەی ماستەر و دكتۆرام بینیوە، كە هەریەكەو لەسەر رەهەندێكی شیعری مەولانا نووسراوە، لەزانكۆیەكی وەكو زانكۆی كرماشاندا ئەتوانم بڵێم سەدان تێزی دكتۆرا و ماستەر نوسوراوە، ئەوە جگە لەشارەكانی تر. ئێمە تا ئێستا شتێكی زۆر سەرەتاییمان لەسەر مەولانا هەیە، لەبەر ئەوەی تێگەیشتن لەزمانی مەولانا، ئەو چەمكانەی كە مەولانا باسی دەكات، ئاسان نییە، ئاسان نییە بەومانەیەی ئێمە ئامادەیی رۆحی و رۆشنبیریی و ئامادەیی زانستیمان نییە، نەك ئەوەی مەولانا بەزمانێكی ئاڵۆز شیعر و غەزەلەكانی نووسی بێت. مەولانا هەمیشە دژ بەوە بووە ئاڵۆزی بكاتە ئامانجی خۆی لەدەربڕینی شیعرەكانیدا. بۆیە بەخێرایی لەم بەرنامەیەی ئێوەدا ئەگەر بروسكە ئاسا چەند رەهەندێك بخەینە روو. بەر لەهەموو شتێك لەرووی ئاینییەوە قسە بكەین، چونكە مەولانا بەر لەوەی شەمس بناسێ جێنشینی باوكی بووە، فقیه بووە، واتە فتوای داوە، خەتیب بووە و خوتبەی داوە، زانا بووە و كۆمەڵێك فەقێی زۆر لەبەر دەستی دابووە، پەروەردەی كردوون و زانستی پێبەخشیون، بەڵام پاش ئەوەی ئاشنا دەبێ بەشەمس، شەمس شتێكی پێدەڵێ، پێیدەڵێ رێگای چوون بۆ لای خوا بەهەموو بارە قورسەوە نابێ كە تۆ لەخۆتت ناوە، ئەم هەموو بارە قورسەی كە تۆ لەخۆتت ناوە لەناو لەسومعە و لەشوهرەت، لەزانا بوون، لەخەتیب بوون... ئەمانە كۆمەڵێك ناو و شوهرەتن كە تۆ بۆخۆتت دروستكردون و باری خۆتت قورس كردووە، تۆ دەبێ باری خۆت سووك بكەیت، بۆ ئەوەی بتوانی لەمەسلەكی بەرەو خودا چووندا ئاسان حەرەكەت بكەیت و جوڵەت جوڵەیەكی ئاسان بێت، بۆیە مەولانا لەدوای تێگەیشتنی لەشەمس و ئاشنابوونی بەشەمس، واز لەخەتیبی دەهێنێ، واز لەوتنەوەی وانەی فەقێیەتی دەهێنێ. تەنانەت ململانێیەكی توند لەنێوانی خوێنكار و فەقێكانی مەولانا و هەتا كوڕەكەی مەولانا لەگەڵ شەمس دروست دەبێ، مەولانا لەتێڕوانینیدا بۆ ئاین باوەڕی وایە ئاین وەكو حەبلێك وایە، ئەكرێت كەسێك پێی سەركەوێت بەرەو بڵندی و باڵا پێی بڕوات، و ئەشكرێ بەرەو تاریكی و چاڵ پێی بڕوات، واتە مەرج نییە هەر كەسە و دەستی گرت بەدینەوە تەواو بەرەو بڵند و بەرزی و روناكی بڕوات، نەخێر جاری واهەیە ئەو كەسە دەست دەگرێ بەدینەوە، بەڵام شۆڕدەبێتەوە بۆ تاریكی و بۆ ناو چاڵ، بەڵام ئەشكرێ پێی بەرز ببێتەوە بۆ بەرزایی و بڵندایی.
created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure