تۆفیق وەهبی بەگ، ژەنەڕاڵی كوردایەتی

ئامادەكردنی: زاهیر سدیق
ژەنەڕاڵی كوردایەتی و پێنوسی حەقنوس و بوێر مامۆستای دڵسۆزی كوردستان مامۆستا تۆفیق وەهبی لەم دوو توێیەدا كە وەك كارەكانی پێشووتر بەرنامەیەكی كەناڵی خاكە لەدووتوێی پاشكۆیەكدا پێشكەشی خوێ،ەرانی دەكات، ئەم دووتوێیە ئاوڕدانەوەیەكە لە ڕەنج و تێكۆشانی مامۆستا تۆفیق وەهبی، كە چۆن لەژیانی خۆیدا لەپێناوی مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلەكەی تێكۆشاوە، چ وەك ژەنەڕاڵێكی سوپایی و چ وەك نووسەرێك بوێر. ئەم دوتوێیە پێنجەمین كاری هاوبەشی كەناڵی خاك و رۆژنامەی كوردستانی نوێیە.
یەكێك لەو كەسایەتییە ناسراوناودارانەی گەلەكەمان كە لەسەرەتای سەدەی بیستەم و لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم دەوری كاراو كاریگەری لەناوبزافی رۆشنبیریی و نەتەوەییدا بینیوە، مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگە، ئەم زاتە وەك زانا و نووسەرێكی هەڵكەوتووی سەردەمەكەی خۆی لەچەندین بواری جیاوازدا توانیوێتی بەشاكارە پوختەكانی روناكی بخاتە سەرهەندێك لایەنی گرنگی كەلتوری و زمانەوانی و مێژوویی، تۆفیق وەهبی بەگ سەرەتا بەژیانی سەربازی و خوێندنی لەو بوارەدا هەتا بەدەستهێنانی چەندین پلەی ئەفسەریی گەورەو پاشان وەرگرتنی پۆستی وەزاری وبوو بەوەزیری حكومەتی ئەو دەمەی حوكمڕانی عیراق و دواتریش هەوڵدان بۆ كۆكردنەوەونووسینی چەندین نوسراوی مێژوویی وزمانەوانی، توانی شارایەك لەخەبات وخزمەتكردن پێشكەش بەنەتەوەكەی بكات، ئەو هەوڵانەی تۆفیق وەهبی بەگ بە بەردی بناغەی دانان ودامەزراندنی ئەو هەوڵانە دادەنرێ‌ كە هەتا ئێستاش خەبات وتێكۆشانی بۆ دەكرێ‌. ئەو دەمەی ئەم زانا گەورەیە بیری لەدروست بوونی رێزمان و رێنووسی كوردی دەكردەوە یان لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونی لەسەر شوێنەوارە دێرین ومێژووییەكان دەكرد، هەر ئەو رۆژگارە بەهۆی دواكەوتوویی باری ژیان و نەخوێندەواری و پارچە پارچەبوونی كوردستان و هەموو بنەماكانی زمانی كوردی و رابردوومان لەكەناری مەرگ و لەناوچوون دابوون، ئەو كاتێك لە سیاسەتی سەردەم و دەسەڵاتە زلهێزەكان تێگەیشت، ئیتر هەوڵیدا بیر لەستراتیجی رزگاربوونی نەتەوەیی و نەخشەی ئایندەی هاوپەیمانی لەگەڵ وڵاتانی بەهێزدا بەئاقارێكی وادا بەرێ‌ كە قازانج و بەرژەوەندی گەلەكەمانی تێدابێ‌، بەڵام مخابن تێگەیشتن و قبوڵكردنی ئەو دیدوبۆچوونانە لەو قۆناغە مێژووییەدا لای زۆركەس سەخت و دژوار بوو. مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگ كاتێك لێكۆڵینەوەی لەسەر ئاری نەژادەكان و ئاینەكۆنەكانی گەلی كورد دەكرد هەر ئەوكات دەیویست بیسەلمێنێ‌ كە گەلی ئێمە كۆنترین گەلی ناوچەكەیەو رەگ و ریشەی قوڵی هەیە. ئەم زانا گەورەیە لەناو مێژووی سەدەی بیستەمدا لەخانەی ئەو كەسایەتییە ناسراوانەیە كە ڕۆڵی بەرچاو و دیاریان هەیە، ئەو هەتا مرد بۆ كورد ژیا و هەتا لەژیانیشدا بوو دژی دواكەوتن بوو بۆ سەركەوتنی نەتەوەكەی دەجەنگا.
دەیەویست ماڵێ‌ باوكی بكات بەكتێبخانەی شار
نەوشیروان فوئاد مەستی: تۆفیق وەهبی كوڕی مارف ئەفەندی كوڕی حەمە بەگی حەسەن بەگی میران بەگە، لەتایەفەی باوكییەوە دەگەڕێتەوە بۆ میرەكانی بابان، دایكی كچی زانای گەورە ڕەسوڵ مەستییە، ساڵی 1891 لەسلێمانی لەدایك بووە و ماڵی باوكی لەگەڕەكی قەزازەكان بووە، بەمنداڵی كە تەمەنی دە ساڵان بووە، باوكی كۆچی دوایی كردووە، تۆفیق وەهبی بەگ دەربارەی ماڵی باوكی ئەوەی لەیادمدا مابێ‌ ساڵی 57 تەشریفی هێنابووەوە بۆ سلێمانی ئێوارەیەك لەگەڵ باوكم دانیشتبوون، بەباوكمی گوتبوو: پێم باشە و وەهەوڵ ئەدەم خانووەكەی ماڵی باوكم بكڕمەوە و چاكی بكەم و بیكەم بەكتێبخانەیەك و ئەو كتێبانەی كە لەبەغدان هی كتێبخانەی خۆی نەقڵی بكەم بۆ سلێمانی بۆ ئەوەی خەڵكی شارەكە سوودی لێ‌ ببینن.
هەر بەبنەماڵە زانا و رۆشنبیری بوون
د. عەبدوڵڵا عەلی ئاوایی: تۆفیق وەهبی یەكێكە لەزاناو ئەفسەرە ناودارەكانی كوردكە لەشاری سلێمانی لەساڵی 1891 لەدایكبووە لەبنەماڵەیەكی زاناو تێكۆشەر، باپیری تۆفیق وەهبی كە ناوی رەسوڵ مەستی ئەفەندی بوو یەكێك بووە لەزانا هەرە ناودارەكانی كوردستان كە زۆر كتێبی داناوەو لەسەر دەستی زانای گەورە و بەناوبانگ مەلا محەمەدی خەتێ‌ ئیجازەی وەرگرتووە، رەسوڵ مەستی مودیری مەعاریفی موسڵ بووە لەكۆتایی سەدەی نۆزدەدا، هەروەها موزیقەیەكی دروستكردووە لەساڵانی 1870 ئەوكات كە مەتحەت پاشا والی بووە لەعێراق، ئەو موزیقەیە ناردوویانە بۆ میسر لەوێ‌ خدێوی چەند زانایەكی هێناوە و ئەو زانایانە سەیریان كردووە كە موزیقەیەكە دروستە، لەوێ‌ پاداشتێكی باشیشیان داوەتێ‌، جگە لەوە سوڵتان عەبدولعەزیزیش چەندین جار پاداشتی كردووە لەسەر نووسینەكانی، كەواتە بنەماڵەی تۆفیق وەهبی بەگ بنەماڵەیەكی زانای ناوداربوونە، بەڵام بەداخەوە باوكی زوو وەفاتی كردووە دایكی عاسییە خان پەروەردەی كردووە و لەهەمان كاتیشدا خاڵەكانی خۆشیان ویستووە. تۆفیق وەهبی یەكێكە لەو ئەفسەرە كوردانەی لەئەستەنبوڵ خوێندنی تەواوی كردووە، ئەگەرچی ئەفسەرانی كورد ژمارەیان كەم بووە لەچاو عەرەبەكان و لەچاو توركەكان، بەڵام لەچاو ئەوەشدا جێ پەنجەیان دیارە لەمێژووی كوردەواریدا، تۆفیق وەهبی زۆر زمانی زانیوە لەوانە توركی و عەرەبی و فارسی و كوردی و ئەڵمانی و ئینگلیزی و فەرەنسی. تۆفیق وەهبی پاش ئەوەی بەپلەی یەكەم دەرچوو و پاداشتی دراوەتێ‌، كاتێ‌ شۆڕشی شێخ مەحمود دەستی پێكردووە ئەو ئەفسەر بووە لەدەوڵەتی عێراق، لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لەساڵی 1921 لەدەستەی دامەزرێنەری سوپای عێراق بووە لەشەشی یەكی 1921.
سلێمانی بەجێدەهێڵێ‌ و خۆی دەگەیەنێتەوە بەغدا
سدیق ساڵح: لەكاتێكدا سوپای عێراق لەشەشی كانوونی دووەمی 1921دا دامەزراوە، ئەویش پەیوەندی بەو سوپایەوە كردووە بووە بەئەفسەر لەبەشی حەرەكاتدا، دواتر لەساڵی 1922دا كە ئینگلیزەكان شێخ مەحمود لەهیندوستان ئەهێننەوە ئەویش یەكێك بووە لەو ئەفسەرانە رۆژی بیست ئەیلولی 1922 بەیاوەری شێخ مەحمود لەبەغداوە جوڵاون بەرەو كفری و رۆژی 25ی ئەیلولی ئەو ساڵە گەیشتونەتەوە سلێمانی، لەدووەم حكومەتی كوردستاندا بەسەرۆكایەتی شێخ مەحمود ئەو پلەیەی یاوەری حەزرەتی ملوكانەی دراوەتێ‌ بەڵام زۆر لەم ئیشەدا نەماوەتەوە دیارە وەزعەكەی زۆر بەدڵ نەبووە، چونكە ئەوەندەی نەخایاندووە نێوانی شێخ مەحمود و ئینگلیزەكان تێكچووە، ئیتر لەدوادواییەكانی ئەو ساڵەدا بەهاوكاری حەپسەخانی نەقیب سلێمانی بەجێدەهێڵێ‌ و خۆی دەگەیەنێتەوە بەغدا، مانگێك لەبەغدا بەندكراوە، دوایی لەكۆتایی ساڵی 1922دا بەپلەی رائید واتە رەئیس ئەول لەسوپای عێراقدا وەرگیراوە، ئەو لەگەڵ رەحمەتی ئەمین زەكی بەگدا دووكەسایەتی بوون لەدامەزرێنەرانی مەدرەسەی سەربازی. ساڵانی 1925بۆ 1929بەرێوبەری ئەو قوتابخانە سەربازییە بووە، دواتر لە 23ی ئابی 1929دا بە ئیرادەی شاهانە پلەی سەربازییەكەی لەموقەدەمەوە بۆ عەقید رۆیشتووە، هەر ئەو ساڵەش نێردراوە بۆ شاری كەنتی نزیك لەندەن بۆ ئەوەی پەیوەندی بەكۆلێژی ئەفسەرە پایەبەرزەكانەوە بكات و لەوێ‌ خولێكی تایبەتی دیوە، ساڵی 1930و پێشتریش بەتایبەتی لە كوردستانی جنوبی و بەتایبەتی لەناوچەی سلێمانیدا جوڵانەوەیەكی ناڕەزایی دژی ئینگلیزەكان و حكومەتی عێراق بەرپابووە لەبەر ئەوەی لە پەیمانی ساڵی 1930 لەنێوان كاربەدەستانی ئینگلیز و حكومەتی عێراقدا هیچ شتێكی تایبەت بەكوردی تێدا نەبووە، ئەو جوڵانەوەی ناڕەزایەتییە ئەگاتە ئەوەی كە هەیئەیەكی نیشتمانی لەسلێمانی دائەمەزرێ‌، بارودۆخەكە زۆر شلۆق و ئاڵۆزدەبێ‌، ئەوكاتە تۆفیق وەهبی بەكەسێكی شایەن دادەنرێ‌ بۆ كۆنترۆڵ كردنی ئەو دۆخە لە 30ی نیسانی 1930دا كراوە بەموتەسەریفی سلێمانی لەو وەزیفەیەدا ماوەتەوە دیارە وەزعەكە بەرەو ئەوە چووە بۆی كۆنترۆڵ نەكراوەو لە 22ی ئابی ئەو ساڵەدا دەستی لەكار پێكێشراوەتەوە و لەسلێمانی دوورخراوەتەوە، ئیتر ئەویش لەوێ‌ دڵگیر دەبێ‌ و دەچێتە بەیروت و لەوێ‌ بەیاننامەیەك سەبارەت بەكێشەی كورد بڵاودەكاتەوە، هەر لەوێ‌ ماوەتەوە تا ساڵی 1935و ساڵی 1936 كراوە بە بەرێوبەری ئەشغاڵ لەیەكەم و دووەم وەزارەتی حەمدی پاچەچی كە لەنێوان حوزەیرانی 1944تا كانونی یەكەمی 1964وەزیری ئابووری بووە، لەسێیەم وەزارەتی تۆفیق سویدیدا كە لەشوبات تا ئەیلولی 1950ی خایاندووە وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی بووە، لەوەزارەتەكەی ساڵح جەبردا لەمارتی 1947تەوە تا كانونی 1948وەزیری مەعاریف بووە، هەر ئەوساڵە نیشانی پێڕی مەدەنی ئیمبراتۆریەتی ئینگلیز وەكو فەرماندە و ڕابەرێك پێ بەخشراوە، و ئیرادەی شاهانەی بۆ دەرچووە كە ئەتوانی ئەو ئیشانە هەڵبگرێ‌، ساڵانی 1948تا 1950 ئەندامێكی ئەنجومەنێكی ئەعیانی عێراق بووە، دواتر شۆڕشی چواردەی تەموزی 1958 هەڵگیرساوە ئەو كاتە ئەو بەسەفەرێك لەتوركیا دەبێ‌ و ئیتر ناگەڕێتەوە بۆ عێراق.
لەبەر دووبەرەكی كوردەكان سەركەوتنی بەدەست نەهێنا
د. عەبدوڵڵا عەلیئاوایی: تۆفیق وەهبی لەگەڵ ئەدمۆنز كە ئەفسەرێكی بەریتانی بووە پەیوەندی زۆر زۆر بەهێزی هەبووە كە خاوەنی كتێبی كورد و تورك و عەرەبە، ئەو پەیوەندییە بەهێزە وای كردووە لەئایندەدا لەساڵی 1966فەرهەنگێكی كوردی ئینگلیزی پێكەوە دانێن لەبەریتانیا، جگە لەوەی بەگشتی لەگەڵ بەریتانییەكاندا پەیوەندییەكی زۆر زۆر بەهێزی هەبووە و هەموو كاتێك ویستویەتی ئەو پەیوەندییە بەكار بهێنێ‌ بۆ ئەوەی خزمەتی كوردی پێ بكات، بەڵام بەداخەوە لەبەر دووبەرەكی و سێ‌ بەرەكی كوردەكان سەركەوتنی بەدەست نەهێنا، تۆفیق وەهبی داخیلی هیچ كۆمەڵەیەكی سیاسی كوردی نەبووە، داخیلی پارتێكی سیاسی كورد نەبووە، جگە لەوەی تەنها داخلی پارتی نەتەوەیی شۆسیالیزم بووە، كە ئەویش ساڵح جەبر دایناوە، تۆفیق وەهبی جێگری ساڵح جەبر بووە، بەڵام هێندەی پێناچێ‌ كە دەبینێ‌ بیروباوەڕی ئەو حزبە لەئاستی نەتەوەكەیدا نییە بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ سەرۆكی حزب كە ساڵح جەبرە، حەلی دەكات، واتە حزبەكە هەڵدەوەشێنێتەوە ئەوە كارێكی گرنگ بووە، تۆفیق وەهبی چەند جارێك پۆستی وەزارەتی لەعێراق و لەحكومەتەكانی عێراق وەرگرتووە، پۆستی وەزارەتی ئیشغاڵ و پۆستی وەزارەتی مەعاریفی وەرگرتووە، جگە لەوەش وەزیفەی دیكەشی بینیوەو لەهەموو وەزیفەكانی كە وەریگرتووە دڵسۆزبووە و ویستویەتی لەم رێگەیەوە خزمەتی نەتەوەكەی خۆی بكات.
سدیق ساڵح: بەداخەوە لێرەو لەوێ‌ گوێمان لەبۆچوونی نادروست دەبێ‌ سەبارەت بە تۆفیق وەهبی هەیە گوایە پیاوی ئینگلیز بووە، بەداخەوە ئەو بۆچوونە كەم و زۆر نووسەران و رۆشنبیرانی سەدەی رابردوو دەگرێتەوە لەم پارچەیەی كوردستاندا، ئەوی بەكاروكردەوەكانی ئەو زاتانەدا بچێتەوە، بۆی دەردەكەوێ‌ كە ئەم بۆچوونە زۆر نادروستەو هەوڵدانە رۆشنبیرییەكانی ئەو زاتانە لەبواری مێژوو وزمان و كەلەپوورو شوێنەوارو رۆژنامەوانی كوردیدا بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە، سەبارەت بەسەلماندنی ئەو ڕاستییەو بەراستی كورد بوون و خزمەتی میللەتەكەی خۆیان كردووەورێگەی خۆیان پێ‌ راست بووە، بەڵگەیەكی زۆرگرنگ بۆ سەلماندنی كوردایەتی تۆفیق وەهبی ئەو یاداشتەیە كە دوای شەڕی بەردەركی سەرایە وەختێك لەموتەسەریفی سلێمانی لائەدرێ‌ لەنۆزدەی نیسانی1931دا داوێتی بەسەرۆكی كۆمسیۆنی هەمیشەیی ئینتیداب ولەكۆمەڵەی نەتەوەكان لەجنێف، لەو راپۆرتەدا كە بووە بەنوێنەری كۆمەڵێك رۆشنبیرومنوەرانی ئەو زەمانە، توانیوێتی لایەنە گرنگەكانی مەسەلەی كورد بخاتەڕوو وبیسەلمێنی كورد لەم پارچەیەی كوردستاندا حەقی خۆیەتی مافە نەتەوەییەكانی وەكو میللەتێك پارێزراو بێ‌، چونكە لەسەر ئەرزوئاوی خۆی دەژی وسەلمێندراوە كورد عەرەب نییە، كورد میللەتێكی جیاوازە پێویستە رێز لەزمان وشارستانێتی ورۆشنبیریی كوردی بگیرێ‌، كورد لەوڵاتی خۆیدا بەزمانی خۆی بخوێنێ‌ وئەو دەسەڵاتەی بدرێتێ‌ ناوچەكانی خۆی بەرێوەببات.
تۆفیق وەهبی لەڕووی پراكتیكەوە سیاسەتی نەئەكرد
د.مارف خەزنەدار: گەلێك كەس بیر لەتۆفیق وەهبی ئەكاتەوە وەكو سیاسییەك، ئەوەی راستی بێت تۆفیق وەهبی لەڕووی پراكتیكەوە سیاسەتی نەئەكرد، پراكتیك چییە، پڕاكتیك ئەوەیە كە تۆ بچیتە ناو حزبێك یاخود چەند بۆچوون و گفتوگۆی دیبلۆماسی و سیاسی بەشداری بكەیت، تۆفیق وەهبی ئەمەی نەبوو. تۆفیق وەهبی عەسكەری بوو، لەڕووی تیۆرییەوە بۆ ئەوەی لەبیرمان نەچێ‌ تۆفیق وەهبی شارەزاییەكی زۆری لەزانستی سەربازییەوە هەبوو، لەسەرئەم بابەتە لەگەنجێتیدا نووسینی بەزمانی توركی هەبووە، بەڵام دوایی خۆی پشتگوێی خستووە، نووسینەكانی هەموو پەیوەندی بەكوردەوە هەبووە، جا تۆفیق وەهبی كە هاتەوە ئێرە كۆلێژی سەربازی داناوە و خۆی یەكەم ئامیری بووە، لەسوپادا ماوەیەك عەقیدبووە. چەند جار من لێم بیستووە ئەیوت "من ئەو وەختەم پێخۆش بووە كە ئەبووم بەوەزیری مەعاریف، نەك وەزیری ئیقتیساد، نەك وەزارەتەكانی تر، چونكە لەوەزارەت زۆر بەشداربووە، بەڵام ئەو لایەنەی زیاتر پێخۆش بووە، ئەمە لایەك، لای دووەمی دەبینین یاسای لوغاتی محەلی، با بڵێین یاسای زمانانی ناوچەیی كە لەعێراقدا بەكارهاتووە و لەهەولێرو سلێمانی وكەركوك قوتابخانە بەزمانی كوردی هەبوون، كتێبی كوردی لەعەرەبییەوە بێت یاخود دانان بێ ئامادەئەكرا، لەوشتانە هەمیشە پرسی پێئەكرا.
داوای حوكمڕانی بۆ كورد كردووە
د. عەبدوڵڵا عەلیئاویی: تۆفیق وەهبی لەلای ئینگلیزەكان زۆر زۆر خۆشەویست بووە، یەك لەو كەسانە بووە پێشنیاری ئەوەی كردووە حوكمڕانێكی كوردی دامەزری، بەڵام لەرێگای هەڵبژاردنەوە، كەواتە تۆفیق وەهبی یەكەمین كەس بووە داوای هەڵبژاردنی كردووە بۆ دروستكردنی كیانێكی كوردی، بەڵام ئەو كیانە لەگەڵ عێراقدا بێ. تۆفیق وەهبی یەك لەو ئەفسەران بووە لەساڵی 1922لەگەڵ ئەمین رەواندزی و عەزیز قەزاز بەتەكلیفی ئینگلیز هاتبوونەوە لەگەڵ شێخ مەحمود حوكمڕانێك دابنێن، چونكە شێخ مەحمود نەفی كرابوو بۆ هێندوستان و لەگەڕانەوەی مەلیك فەیسەڵ لەگەڵ مەدوبی سامی لەوێ‌ پێیان وت تۆ دەكەینە حوكمداری كوردستان، واتە حوكمیزاتی پێدەدەن، تۆفیق وەهبی و ئەو كۆمەڵە ئەفسەرەی لەگەڵ ناردەوە بۆ ئەوەی یارمەتی بدەن و دامەزراوەی مەدەنی بۆ حكومەتەكەی شێخ دابنێن، بەڵام جێگای داخە دەبینین ئەو كۆمەڵە ئەفسەرە بەتایبەتی تۆفیق وەهبی دەكەونە ڕكابەری لەگەڵ خەڵكانی دیكە، یاخود خەڵكانی دیكە ڕكابەری زۆریان دەكەن، چونكە ئەفسەرەكان و خەڵكانی دیكەی دەوروپشتی شێخ مەحمود دابەش بوون بۆ سێ‌ جۆر، یەكەمینیان خەڵكانی نەخوێندەواربوون ئەوانە بەهیچ شتێك ڕازی نەدەبوون و هەمیشە هەوڵیان ئەدا بۆ خۆیان لەپێشەوە بن و شێخ مەحمود بەگوێی ئەوان بكات، چینی ئەفسەرەكانیش داوای سەربەخۆییان دەكردو دژی ئینگلیز بوون، واتە دەیانویست بەدەستی خۆیان سەریبەخۆیی وەربگرن، بەڵام ئەوەش ئیمكان نەدەبوو، چونكە ئەو كاتە كوردستان ئەو ژێرخانە بەهێزەی نەبووە تاوەكو بتوانێ‌ لەسەر پێی خۆی ڕابوەستێ‌، چینی سێیەم ئەوانە بوون كە داوای ئەوەیان دەكرد حوكمڕانی عوسمانییەكان بگەڕێنەوە. ئەوانە كاریگەری فیكری توركی وئەفكاری ئیسلامییان لەسەربوو، ئەگەرچی ئیسلام لەگەڵ ئەوەدایەهەموو نەتەوەیەك مافی خۆیان وەربگرێ‌، بەڵام ئەوانە بەباشی لە ئیسلام نەگەیشتبوون، تۆفیق وەهبی جیا لەهەموو ئەوانە داوای ئەوەی دەكرد دەبێ‌ كورد هاوكارییەكی تەواوی ئینگلیز بكات، چونكە ئینگلیز ئەمڕۆ باڵادەستە لەعێراق، واتە بەپاڵپشتی ئینگلێز ئێمە دەتوانین شتێك بەدەست بهێنین، بەداخەوە ئەو بۆچوونانەی تۆفیق وەهبی پشتگوێ‌ خرا، دەتوانم بڵێم ئێستاش، پاش نەوەت ساڵ ئێمە گەڕاینەوە سەر بۆچوونەكەی تۆفیق وەهبی كە ئەوكاتە دەیگوت" دەوڵەتێكی زلهێزی وەك بەریتانیا نەبێ‌ قەت ناگەینە ئامانجەكانی خۆمان." ئێستاش دەبینین ئێمە ئەگەر ئەو دەوڵەتە زلهێزانە نەبوایە خەتی سی و شەشمان بۆ دانەدەمەزرا و نەئەپارێزراین، ئەو كیانی فیدراڵییەی لەئایندەدا بەدەستی دەهێنین دەستوری عێراقی تەسبیتی دەكات، ئەوانە هەموو بیرۆكەی تۆفیق وەهبین، واتە من دەتوانم لێرەدا بڵێم تۆفیق وەهبی یەكەمین دیبلۆماسی كورد بووە لەچەرخی بیستەم داوای هاوكاری لەو دەوڵەتانەكردووە، جگە لەو شەریف پاشاش داوای ئەوشتانەی كردووە، بەڵام ئەو بۆ هەموو كوردستانی داوا دەكرد.
دەورێكی كارای هەبووە لەبزافی رۆشنبیریی كوردیدا
یەكێك لەو كەسایەتییە ناسراو و ناودارانەی گەلەكەمان كە لەسەرەتای سەدەی بیستم و لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم دەوری كاراو كاریگەری لەناو بزافی رۆشنبیری و نەتەوەییدا بینیوە مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگە، ئەم زاتە وەك زاناو نووسەرێكی هەڵكەوتووی سەردەمەكەی خۆی لەچەندین بواری جیاوازدا توانیوێتی بەشاكارە پوختەكانی رووناكی بخاتە سەر هەندێك لایەنی گرنگی كەلتوری و زمانەوانی ومێژوویی. تۆفیق وەهبی بەگ سەرەتا بەژیانی سەربازی وخوێندنی لەو بوارەدا هەتا وەدەستهێنانی چەندین پلەی ئەفسەری گەورەو پاشان وەرگرتنی پۆستی وزاری وبوونە وەزیری حكومەتی ئەو دەمەی حوكمڕانی عێراق ودواتریش هەوڵدان بۆ كۆكردنەوەو نووسینی چەندین نووسراوی مێژووی وزمانەوانی توانی شارایەك لەخەبات و خزمەت كردن پێشكەش بەنەتەوەكەی بكات، تێكۆشانی تۆفیق وەهبی بەگ بەبەردی بناغەی ئەو هەوڵانە دادەنرێ‌ كە تا ئێستاش خەباتی بۆ دەكرێ‌، ئەو دەمەی ئەم زانا گەورەیە بیری لەزمان ورێزمان ورێنووسی كوردی دەكردەوە یان لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون لەسەر شوێنەوارەدێرین ومێژووییەكان دەكرد. هەر ئەوكاتە بەهۆی دواكەوتوویی ونەخوێندەواری و پارچەچارچەبوونی كوردستان وهەموو بنەماكانی زمانی كوردی و رابردوومان لەكەناری لەناوچووندا بوون، ئەو كاتێ‌ لەسیاسەتی سەردەم وزلهێزەكان تێگەیشت ئیتر هەوڵیدا بیری ستراتیژی رزگاربوونی نەتەوەیی ونەخشەی ئایندەی هاوپەیمانی لەگەڵ وڵاتانی بەهێزدا بەئاقارێكی وەهادا بەرێ‌ قازانج وبەرژەوەندی گەلەكەمانی تێدا بێ‌، بەڵام مخابن تێگەیشتنی ئەو دیدو بۆچوونانە لەو قۆناغە مێژووییەدا لای زۆركەس سەخت ودژواربوو، مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگ كاتێك لێكۆڵینەوەی لەسەر ئاری نەژادەكان وئاینەكۆنەكانی گەلی كورد دەكرد هەر ئەوكات دەیویست بیسەلمێنێ‌ كە گەلی ئێمەكۆنترین گەلی ناوچەكەیەو ڕەگ وریشەی قوڵی هەیە. ئەم زانا گەورەیە لەناو مێژووی سەدەی بیستەم دا لەخانەی ئەو كەسایەتییە ناسراوانەیە كە رۆڵی بەرچاو و دیاریان هەیە، ئەو تا مرد بۆكورد ژیاو تا لەژیانیشدا بوو دژی دواكەوتوویی بوو، بۆ سەركەوتنی نەتەوەكەی دەجەنگا.
ئەو چووبووە دڵی منەوەو منیش چووبمە دڵی ئەوەوە
د. مارف خەزنەدار: ئەوەی راستی بێت پەیوەندی من لەگەڵ تۆفیق وەهبی ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو ساڵەی قوتابی بووم لەپۆلی پێنجەمی ئامادەیی، سێ و چوار وتارم لەرۆژنامەی هەولێر نووسی، ئەو رۆژنامەیەی یەكێتی مامۆستایان بەزمانی كوردی و عەرەبی دەریدەكرد، هەرچۆنێك بێت وتارو رۆژنامەكان كەوتبوونە دەست تۆفیق وەهبی، ئیتر پرسیاری منی كردبوو، پێیان گوتبوو قوتابی پۆلی پێنجە، لەو ماوەیەدا هیچم بۆ نەكرا تا دەرچووم، واتە بەكەلۆریای پێنجم تەواو كرد، لەبەرهەر هۆیەك بێت نەمتوانی دەست بەخوێندن بكەم، ئەمە ساڵی 1951، بەناچاری لەوەزارەتی زانیاری وەزیفەیەكی بچوكم وەرگرت، ئیتر لەهەولێرەوە منیان نەقڵ كرد بۆ كوت، نەقڵی ئیداری، واتە وەكو بڵێی دوورخستنەوەیەك بوو بەئەنواعی بڕوبیانووی سیاسەت وكوردایەتی، بۆ زانیاریت ئەو رۆژانەی من لەهیچ حزبێك نەبووم و ئێستاش لەهیچ حزبێك نیم، وام بۆ رێككەوت دوای ساڵێك مانەوە لەكوت هاتمەوە بەغدا، لەبەغدا بووم بەقوتابی كۆلێژی ئەدەبیاتی كۆنی بەغداو لەبەغدا دانیشتم، لەو ماویەدا بەهۆی خوالێخۆش بوو جەمیلی رۆژبەیانییەوە، كە ئێوارەیەك هاتە لام و وتی تۆفیق وەهبی ئەحواڵت دەپرسێ‌، بۆ رۆژی دووەم لەگەڵ مەلا جەمیل رۆژبەیانی چووین بۆ ماڵی تۆفیق وەهبی لە وەزیرییە، ئەمە لەپاییزی ساڵی 1953دابوو. پێش ئەوەی خۆی ببینم ماڵەكە جۆرە ئینتیباعێكی دایە من كە رێز لەو پیاوە بنێم، هۆڵێكی گەورە هەمووی كتێب بوو، كابرایەكی بەساڵاچوو، قژی سپی و جوان بوو، لێی ئەهات كە ئەمە ژەنەڕاڵ بووبێ‌ لەسوپای عوسمانی و دوایی لەسوپای عێراقدا، هەر لەو كۆبوونەوەیەدا ئەو چووبوە دڵی منەوە و رەنگە منیش چووبمە دڵی ئەوەوە، چونكە پێش ئەوەی خوا حافیزی لێبكەین وتی ئێرە ماڵی خۆتە، نەك بۆ بینینی من، بەڵكە ئەتوانی بێی لێرە دابنیشی و سەعی و كۆششی خۆشت بكەیت، ژمارەی تەلەفونی دامێ‌ و وتی بۆتۆ كراوەیە، ژمارەی تەلەفونەكەش بۆ ئەوەیە من لێرەبم یان نا، تۆ تەلەفون بكە بۆ ئەوەی دەرگات لێ‌ بكەنەوە و بێیت لێرە دابنیشی، بەراستی ئەم قسەیەی هێنایە دی، ماوەی خوێندنی چوار ساڵ لەكۆلێژی ئەدەبیات وەكو لەیاداشتەكانیشمدا نووسیومەو هێشتا بڵاونەكراوەتەوەو نووسیومە من لەو چوار ساڵەدا لە دوو ئامۆژگا، لەدوو سەنتەری خوێندەواری رۆشنبیریی شەهادەم وەرگرتووە، یەكێكیان كۆڵێژی ئەدەبیاتی بەغدا بەشی عەرەبی، دووەمیان كە رەنگە لەویش گرنگ تر بێت نامەخانەی یاخودمەكتەبەی تۆفیق وەهبی لەگەرەكی وەزیرییە لەبەغدا.
  بەبنەماڵە خەباتگێڕ بوون
نەوشیروان فوئاد مەستی: خێزانی تۆفیق وەهبی، هاوسەرەكەی كە بەنەماڵە كوردن، ژنێكی زۆر بەتوانا و لێهاتوو بوو، هاوكاریی تۆفیق وەهبی دەكرد، لەهەمان كاتدا خۆشی لەساڵی 1945دا بوو بەسەرۆكی ژنانی عێراق كە ئەو وەختە پێیان دەوت ئیتیحاد نیسا‌و عیراقی تا ساڵی 1958ئاسیاخانی خێزانی تۆفیق وەهبی سەرۆكی ژنانی یەكگرتووی عێراق بوو.
د.مارف خەزنەدار: تۆفیق وەهبی خێزانەكەی چوار نەفەربوون خۆی وخێزانی( ئاساخان) بیست بووم خەڵكی رێزەن، رێزە شارێكە لەسەر زەریای ڕەشی توركیا، كوردیش نزیكە لەو ناوچانەو برای عەبدولجەبار رێزەلییە، دكتۆرێكی مەشهور بوو، تەبیب بوو، خەریجی فەرەنسا بوو، لەمومپلییە دەرچوو بوو. ئەمە لەبابەت خێزانییەوە، دووكوڕی هەبوو كچی نەبوو، كوڕەكانی گەورەكەیان سزا ئەمەیان لێرە توبی تەواو كرد، ئێستا لەلەندەنە تەبیبە، سزا لەتەمەنی مندایە، سروش بچووكترە ئەویش ئێستا لە لەندەنە مۆسیقارە، نەك هەر مۆسیقار، مامۆستای مۆسیقایە و تەئلیفاتی هەیە دەشینووسی، ئینجا سەیرەكە ئەوە بوو، لەماڵەوە بە عەرەبی قسەی لەگەڵیان ئەكرد، بۆیە من باسی ئەم عەرەبییەم كرد، تۆفیق وەهبی عەرەبییەكەی باش نەبوو، ئەوەندە لەناو عەرەبیش ژیابوو، بەڵێ‌ قسەی ئەكرد، بەڵام كە قسەی ئەكرد ئەتزانی ئەمە بێگانەیەو فێری عەرەبی بوو، كوردییەكەی فاخیر بوو، توركییەكەی و فارسییەكەی ئەو زمانانەی باش دەزانی.
بەیارمەتی حەبسەخانی نەقیب چووەتەوە بەغدا
هیوا حەمید شەریف: ئێمە ناتوانین بگەینە ڕاستییەكی ئەوتۆ ئەگەر بێتو بیروباوەڕی تۆفیق وەهبی نەناسین، چونكە بیروباوەرەی تۆفیق وەهبی رەنگدانەوەی هەبووە لەسەر هەموو هەڵوێستە سیاسی و ئیشوكارەكانی، تۆفیق وەهبی فیكرەیەكی تایبەتی هەبووە، یەعنی فیكرەی ئەو جیابووە لەگەڵ ئەو كەسایەتییە رۆشنبیرو سیاسییانەی ئەو سەردەمە، زۆر لەسەر بیروباوەڕی ئەو نووسراوە بەشێوەیەكی ناڕاست و نادروست، بۆیە لێرەدا پێویستە ئاماژە بكەین، بیروباوەڕی ئەو لیبرالی و دیموكراتی بوو، سەرەڕای ئەوەی خۆی ئەفسەری سەربازی بووە و دەرچووی كۆلێژی سەربازی بووە، بەڵام ئەو بەهیچ شێوەیەك باوەڕی بەسەربازی نەبووە، واتە ئەو قسەیەكی گرنگی هەبووە كە هەمیشە وتویەتییەوە ئایدۆلۆژیاو چەك چارەسەری كێشەكان ناكەن، پەیوەندییەكانی تۆفیق وەهبی لەسەر ئەو فیكرەیە دامەزراوە و چەسپیوە. سەبارەت بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ شێخ مەحمود لەسەرەتای گەڕانەوەی لەدەوڵەتی عوسمانی ئەوكاتەی ئەو هاتەوە شۆڕشی یەكەمی شێخ مەحمود كۆتایی پێهاتبوو، لەگەڵ هاتنەوەی شێخ مەحمود لەهێندوستان، ئەو وەكو یەكێ‌ لەو كۆمەڵە ئەفسەرانە گەڕاوەتەوە شاری سلێمانی بۆ هاوكاری كردنی شێخ مەحمود، بەڵام لێرەدا درزێك، دوورییەك پەیدابوو، ئەویش ئەوەیە كە باسمان كرد، فیكرەی تۆفیق وەهبی كە خۆی وەكو یەك لەگێڕانەوەكانی كە بۆ محەمەد رەسوڵ هاوار باسی دەكات، ئەوەیە ئەوان هاتونەتەوە ئینگلیز شتێك بكات بۆ كورد، واتە بەو نییەتەبووە، حكومەتێك وەك حكومەتەكەی بەغدا بۆ كوردەكان دروست بكات، ئەوە پاڵنەری یەكەم بووە بۆ هاتنەوەكەی و ئەوە جگە لەوەش خۆشیان حەزیان لەوە بووە خزمەت بە نەتەوەكەی خۆیان بكەن، بەڵام دوایی بۆیان دەركەوتووە ئینگلیز ئەو كارە ناباتەسەر، لەلایەكی تریشەوە شێخ مەحمود لەتوركەكان نزیكبووەتەوە، جگە لەوە دەبینین ئەو كەسانەی لەچوار دەورەی شێخ مەحمودبوون لەگەڵ منەوەرو رۆشنبیرەكانی ئەوسەردەمە دژایەتییەك لەنێوانیان پەیدا دەبێ‌. واتە ئەو سێ‌ خاڵە هۆكاری دووركەوتنەوەی تۆفیق وەهبین، چونكە تۆفیق وەهبی لەكاتی یەكەم رۆژی هێرشكردنی ئینگلێزەكان بۆ سەر سلێمانی دووركەوتوەتەوە، وەكو باسیشمان كرد ئەو باوەری بەجەنگ نەبووە، هەرچەندە ئەفەسەربووە، لەبەر ئەوەی واقیعبین بوو، ئەو بەحوكمی ئەوەی لەناو سوپای عوسمانی بووە، خیبرەیەكی عەسكەری گەورەی هەبووە، هەستی بەوە كردبوو كە مەسەلەی شەڕ بەتایبەتی بەرانبەر بەدەوڵەتێكی گەورەی وەكو ئینگلیز كە بەهێزترین و پتەوترین دەوڵەت حیسابكراوە لەسەرئاستی جیهان، واتە شتێكی بێهودەیە لەبەر ئەوانە شەڕبكەیت، بۆیە كشاوەتەوە لەجوڵانەوەكە و بەیارمەتی حەبسەخانی نەقیب چووەتەوە بەغدا، پاش ئەوە ئیتر دەبینین پەیوەندییەكی وەهای نامێنێ‌ لەگەڵ شێخ مەحمود، تاوەكو ساڵی سییەكان، بەڵام چونكە پەیوەندییەكەی ئەوان لەسەرەتاوە لەسەر ئەساسی فیكرە لەیەك دابڕاون، دوایی زۆر بەئاسانی پەیوەندییەكەیان خۆش بووەتەوە. ئەحمەد خواجە باسی دەكات كە چەند جار شێخ مەحمودی دیوە لەماڵی تۆفیق وەهبی، شێخ مەحمودیش لەبەغدا دەستبەسەر بووە، ماڵی تۆفیق وەهبیش لەبەغدابووە، پاشانیش زۆربەی ئەو بەرێزانە باسی تۆفیق وەهبییان كردووەو لەگەڵی ژیاون دەڵێن هەمیشە بەرێزەوە باسی شێخ مەحمودی كردووە، دیارە شێخ مەحمودیش دوای  شكستی شۆڕشەكان هەستی بەوە كردووە مەسەلەی شەڕ لەگەڵ دەوڵەتێكی ئاوها بێهودەیەوئەنجامی نییە. كە حزبی ئومەی ئیشتراكی دامەزرا تۆفیق وەهبی یەكەم جار كە چووەتە ناو پارتێك، چووەتە ناو ئەو پارتەوە، لەسەرەتاپای ژیانی نەچووەتە ناو هیچ پارتێكی نەكوردی و نەعەرەبی تەنها ئەو پارتە كە بەسەرۆكایەتی ساڵح جەبر بوو. كاتێ‌ گەڕاوەتەوە سلێمانی جارێكیان شێخ مەحمود پێشوازی لێكردووە و پاشانیش لەكاتی نەخۆشكەوتنی شێخ مەحمود لەخەستەخانەی حەیدەرییە وەك مارف خەزنەدار باسی دەكات رۆژانە سەردانی شێخ مەحمودی كردووە، واتە پەیوەندییەكە هەر لەسەرەتا خراپ بووە ئەویش بەهۆی ئەو بیروباوەڕە جیاوازەوە بووە كە هەیان بووە، بەڵام پاشان دیارە پەیوەندییەكی زۆر خۆش لەنێوانیاندا هەبووە.
 ئەدمۆنز دوو ڕووی هەبووە
د.مارف خەزنەدار: تۆفیق وەهبی نەیدەویست وەك سوپاییەك خۆی بخاتە ڕوو، نەیدەویست وەك سیاسییەكی پڕاكتیكی رۆژانە خۆی بخاتە ڕوو، بەڵكو هەوڵی دەدا وەك رۆشنبیرێكی كورد بناسرێ‌، ئەگەرچی لەژیانیشیدا زۆری شانازی بەوەوە دەكرد كە سوپاییە، ئەگەر تەماشای هەندێك لەكتێبەكانی بكەیت هەتا ئەو كتێبەی قەواعیدی زمانی كوردی دەبینین ئەنووسێ‌ كۆلۆنێل لەسوپای عێراقی، لەوەختێكدا ئەو بووبووە وەزیر، لەوەزیریش گەورەتر بووبە عەین لەپەرلەمانی عێراقیدا، عەین مەلیك خۆی دایاندەمەزرێنێ‌، نواب، نائیبەكان بەهەڵبژاردنە، بەڵام ئەوی تر مەلیك خۆی تەعینیان دەكات و تامردن لەو وەزیفەیەدا دەمێننەوە، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا لەكتێبەكانیدا دەینووسی كۆلۆنێل تۆفیق وەهبی، تۆفیق وەهبی سێ‌ كەسی بیانی رۆژهەڵاتناسی زۆر خۆشدەویست وبەزانای گەورەی دادەنان، یەكەمیان مینۆرسكی روس، دووەمیان پورداودی ئێران، سێیەمیان ئەدمۆنز، جا من دەمەوێت لێرەدا هەندێك شت ڕوون بكەمەوە، زۆرم پێناخۆشە ناوی ئەدمۆنز وەك خائینی كورد، ئەوە راست نییەو جوانیش نییە، ئەدمۆنز دووڕووی هەیە، ڕوویەكیان هیجگار بەرزە، ئەوەی بۆ كوردی كردووە، ڕووكەی تری ئەمە موستەشاربووە، ئەفسەرێكی گەورەی ئینگلیزبووە و لەكۆنی كۆنەوە لەگەڵ داگیركەر هاتووەتە ئێرە كە حكومەتی عێراق دروست بووە بووە بەڕاوێژكار لەوەزارەتی ناوخۆ هەتا پاش جەنگ، دوای جەنگ گەڕاوەتەوە ئەمە لایەنێكی، لایەنەكەی تری ئەدمۆنز زانابووە، زانای زمانەوانی ومێژوو، یەكەمین كەسە بیبلۆگرافیای كوردی نووسیوە، لەساڵی 1930ئەو كتێب وكەرەسانەی لەبابەت كوردەوە نووسراونەتەوە، بەهەر زمانێك بێت، لەگۆڤارەكەی خۆیان بڵاوی كردوەتەوە، رۆژهەڵات ناسێكە كتێبێكی هەیە كوردو تورك وعەرەب، ئەمە لەڕووی زانستییەوە كتێبێكی زۆر سەركەوتووە، لەهیچ كتێبێكی ئەوروپاییان ئێمە چاوەڕوانی ئەوە ناكەین لەسەدا سەد ئەوەی ئێمە ئەمانەوێت وابێ‌، ئەو نەزرەی قەومی وەكو ئێمە نەبووە، ئێمە لەدایكو باوكمانەوە واپەروەردە كراوین كە هەوڵ بدەین وكۆشش بكەین وتاخوێنیشمان بڕێژین بۆكوردستانی سەربەخۆ، ئەو ئیعترافت پێدەكات وئەڵێ‌ تۆ هەیت، ئەبێ‌ حقوقت بدرێتێ‌، خۆ ئەو مافە وەكو ئەوەی من نییە، جۆرێكی ترە، ئەو لەزەمانی مەلیك پرۆژەی زانكۆی سەڵاحەدینی هەبوو، ئەو زانكۆیەی هەولێر نا ئەوەی دوایی دانرا، ئەو زانكۆ ئەهلیە ئەوداینا، كە بارەگاكەی لەپیرمام بێت، كۆلێژێك دووكۆلێژ لەوێ‌ بێت ئەوانی تر دابەش بكرێن، كۆلێژێك لەهەولێر ویەك لەكەركوك ویەك لەسلێمانی، لەگەڵ دەوڵەمەندانی كورد پێكهاتبوون دوایی پرۆژەكە سەری نەگرت مەسەلەی چواردەی تەموز لەئارادابوو، لەپاشان كە گەڕایەوە بەریتانیا لەوێ‌ خانەنشین بوو، كاتێ‌ كە تۆفیق وەهبی چووەتە ئەوێ‌ یارمەتی تۆفیق وەهبی داواەو ئیشی لەگەڵ كردووەوچاكترین فەرهەنگی دانا گەرچی بچووكە و زۆر گشتی نییە، بەڵام چاكترین فەرهەنگ نووسرابێتەوە ئەو فەرهەنگەیە كە تۆفیق وەهبی و ئەدمۆنز دایانناوە، بۆیە ناپاكی لەگەڵ كورد نەكردووە و ئەو قسەباشانەو ئەوكردەوە باشانەی بۆ كوردی كردووە منیش بوومایە ئەبووم بەدۆست و هاوڕێی، تۆفیق وەهبی موجامەلەی نەئەزانی، ئەو سێ‌ كەسەی باسم كرد نەتیجەی خوێندنەوەی كتێب وكارەكانیان، شانازی پێیانەوە ئەكردو بەزانای گەورە لەقەڵەمی ئەدان.
د. عەبدوڵڵا عەلیئاوایی: تۆفیق وەهبی زیاتر وەك زمانەوان ناسراوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین مێژووی فەرامۆش نەكردووەو لەوبوارەوە زۆری نووسیوە بۆ نموونە كتێبێكی هەیە لەساڵی 1957 چاپكراوە، كە باسی بەهرام گوڕ دەكات و كتێبێكی تری نووسیوە بەناوی سفرە من دربندبازیان الی تاسولجە، لەو كتێبەدا باسی ئەوە دەكات ئاشوورییەكان چۆن هێرشیان كردووەتە سەر ئەو ناوچانەو باسی شەڕی نادر پاشاو تۆباڵ عوسمان پاشادەكات وباسی ئەوە دەكات عوسمانییەكان سەركەوتنیان بەدەست هێناوە و عەبدولرەحمان پاشای بابان لەگەڵ عوسمانییەكان لەناوچەی كەركوك بەشەڕ هاتوون، باسی شەڕی بەردە قارەمان دەكات كە لەدەربەندی بازیان لەنێوان شێخ مەحمودو ئینگلیز روویداوە، زۆر بەجوانی باسی ئەوانە دەكات، جگە لەكتێب چاپكردن دەبینین تۆفیق وەهبی لەرۆژنامەو گۆڤارەكاندا نووسینی هەیە لەوانە گۆڤاری كۆڕی زانیاری عێراقی لەساڵی 1950 بابەتی هەیە لەسەر بەغدا، ناوی بەغدا شیدەكاتەوە. هەر لەهەمان گۆڤار لەساڵی 1956 بابەتێكی نووسیوە دەربارەی ئاڵتوون كۆپری واتە پردی زێرینی دەڵێ‌ ئەوە لە ئاڵتوون سۆوە هاتووە، واتە ئاوی زێرینە. ئەوەشمان لەیاد نەچێت تۆفیق وەهبی لەدەستەی دامەزرێنەری كۆڕی زانیاری عێراق بووە لەساڵی 1948 و هەرئەوەش بوو كۆڕی زانیاری عێراق لەساڵی 1970 لەعێراق دامەزراو كردیانە ئەندامێكی فەخری لەو كۆڕە. تۆفیق وەهبی لەگۆڤاری كاتب لەساڵی 1958 وتارێكی نووسیوە لەسەرشوێنە ئەسەرییەكانی كوردستان، لەگۆڤاری گەلاوێژیش لەساڵی 1941 لەبابەتێكدا بەدوورودرێژی باسی خێزانی پادشای ئینگلتەرا دەكات. جگە لەوە تۆفیق وەهبی هەندێك مەختوتاتی مێژوویشی بۆ ئێمە بەجێهێشتووە ئەوانەش كەماوەتەوە هەندێك لەوانە خوالێخۆشبوو مەلاجەمیل رۆژبەیانی بۆی چاپكردوون باسی كۆمەڵێك بابەت دەكات، جگە لەوەش مامۆستا عەزیزگەردیش چەند بابەتێكی لەسەر ئەو دەستنووسانە بڵاوكردوەتەوە، یەك لەو دەستنووسانە لەسەر ئەوەیە ئایە كاردۆ ناوی بابەگەورەی كورد نییە؟ بابەتێكی تر لەسەر كوردكێن؟ لەرۆژنامەكانیشدا دەوری باڵای هەبووەو كۆمەڵێك وتاری ناردووە بۆ رۆژنامەی تەئەخی لەسەر ناوچەی شارەزوور و سەرچنار و پیرەمەگروون، بەڵام بەداخەوە ئەو وتارانە بڵاونەكرانەوە بەبۆچوونی من ئەو بابەتانە لەساڵی 1974دا بووەو ئەوكاتیش دەرفەت نەبووە لەبەر ئەوەی شۆڕشی كورد لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بەرپابووە، كەواتە لێرەدا رۆژنامەی تەئەخی باری كردووەو لەبەغدانەماوە. لەگۆڤاری پێشكەوتن لەژمارە هەشتی ساڵی 1958مەقالەیەكی لەسەر چیای پیرەمەگروون وگوندی زێوێ‌ نووسیوە، باسی پیرۆزی ئەو شوێنە دەكات، كە وەفاتیشی كرد، لەسەر وەسیەتی خۆی لەوێ‌ نێژاوە. ئینجا لەگۆڤاری سۆمەر لەژمارەی دووی ساڵی 1948دەبینین باسی ئەشكەوتی گندۆكی كردووە لە ناوچەی ئاكرێ‌ و گرنگی دان بەو ئەشكەوتە.
كتێبەكانی وردن و ناوەڕۆكەكانیان قورسن
د. مارف خەزنەدار: ئەو زانا گەورەیە شتەكانی كۆبكەیتەوە كەمە، جارێ‌ كتێبی قەبارە گەورەی نییە، كتێبەكانی هەمووی وردن، بۆ؟ ناوەڕۆكەكانیان قورسە بۆ نموونە كتێبی هەولێرەكە هەمووی دە لاپەڕە دەرناچێ‌، ئەمە رەنگە شەش ساڵ خەریكی بووبێ‌، ئێمەمانان كە لەمێژووی ژیانی شاعێرێك دەكۆڵینەوە بیست سەرچاوەمان لەبەر دەستە جیاوازی لەنێوان سەرچاوەكان هەیە، من خۆم هەندێك جار رۆژێك دوو رۆژ خەریكی ساغكردنەوەی ئەوە ئەبم، نەتیجەكەی چییە؟ ساڵی هەزارو نۆسەد و ئەوەندە لەدایك بووە،واتە كۆششی دوو رۆژ ئەبێتە رەقەمێك، كە تۆ ئەینووسیت، جا تەبیعەتی نووسینەكانی تۆفیق وەهبی ئەمانەن لایەكەی تری تۆفیق وەهبی كە پەیوەندی بەزمانەوە هەیە مەسەلەی وشەومێژووی وشە، دروستبوونی وشە كە زانستی ئیتۆمۆلۆژی پێدەڵێن لەوەدا زۆر وشیار بوو، خزمەتێكی گەلێك گەورەی زمانی كوردی كردووە بەتایبەتی لەو ماوەیەی كە گۆڤاری دەنگی گێتی تازەی بەرێوە دەبرد، لەساڵی 1943 باڵیۆزخانەی بەریتانیا لەبەغدا ئەو گۆڤارەی دەردەكرد، تۆفیق وەهبی جوابداری بوو، خەریكی ئەو گۆڤارە بوو، لەو ماوەیەدا گەلێك زاراوەی حەرەبی و عەسكەری دروستكرد، داخی گرانم ئێستا ئەو زاراوانە هەمووی لەبیرچوونەتەوەو لەباتی ئەوان زاراوەی تر دانراون كە تەقریبەن ناگونجێن و ئەو مانایەش ناگەیەنن كە ئەو داینابوو، لەو زاراوانە بۆ نموونە فرۆكەیەك هەبوو بەعەرەبی باسیقەت ناریان پێدەگووت، لەجەنگی دووەمی جیهانی بەكار هێنرابوو، ئەو ناوی نابوو فرۆكەی تیشك هاوێژ، نیروب قوات، فرۆكەخانە، بۆمباو تۆپ و.. ئەوانەی كە پەیوەندی بەزاراوەی ئەمەوە هەیە. جارێكیان لێم پرسی وتم ئاسۆ لەكوێوە هاتووە كە بۆ ئوفقت داناوە؟ پێكەنی و گوتی زۆر سەیرە ئەمە فێڵێكە كردوومەو هەموو كەس ئەبێ‌ فێڵی وابكات بۆ ئەوەی زمانەكە پێشبكەوێ‌. وتم ئەو فێڵە چییە؟ وتی ئاسۆ بەزمانی ئاوێستایی واتە رۆژهەڵات، ئینجا ئەم ئاسۆیە ئەگەر بۆ ئوفق بەكاری بهێنی ناشیرینە؟ نا تەبیعی لەوە جوانتر نییە، بۆ نموونە ئەمە شتێكە لەنووسینەكانی لەو سەردەمەدا دروستی كردووە. ئینجا ئەمە لایەنێكی، واتە داتاشین و دروستكردنی وشە و وشەی فەرهەنگی و زاراوە، بەڵام تۆفیق وەهبی شتێكی تری هەبوو ئەویش مێژووی وشە بوو، لێكۆڵینەوە لەوشە، لەوانە تەماشا بكە هەولێر، هەولێر لەچییەوە هاتووە؟ كەركوك لەچییەوە هاتووە؟ شارەزوور لەچییەوە هاتووە؟ وەك وشەی فەرهەنگی، نەك مێژووەكەیان ئیتر ئەمە نووسراوەتەوە پێویست ناكات من لەسەری بڕۆم بەنیسبەت هەولێرەوە، وشەی هەولێر هیچ مانای تێدا نییە، ماناكەی ئەوەیە لە وشەی ئەربیلەوە شەش جار تەتەوری كردووە ئەربیل ئەوریل ئەبریل تا لە هەنگاوی شەشم یان حەوتەم دەبێتە هەولێر بەم جۆرە دروست بووە، لەو سەیر تر لەوشەی خولەی كۆڵیوەتەوە خولە لەسلێمانی واتە مەحمود، هەرچی ناوی مەحمود بێت خولەی پێدەڵێن، ئەو مەحمودە بەحەوت هەنگاو دەبێتە خولە، ئەو هەنگاوانە هەر هەنگاوی یەكەم لەگەڵ دووەم پەیوەندی هەیە، سێیەم لەگەڵ دووەمدا، چوارم لەگەڵ سێیەم لەبەر ئەوە دەبینین ئەوەی ئەخیر تەواو دوورە لەگەڵ یەكەمەكە، بەڵام لەوێوە بەمروری زەمان دروست بووە، لەم چەشنە لێكۆڵینەوانەی كە ئەتیمۆلۆژی پێدەڵێن تۆفیق وەهبی زۆری هەبووە. ئەتوانم بڵێم یەكێكە لەزانا هەرە گەورەكانی كورد كە ئەلفوبێی كوردی لەچوار چێوەی ئەلفوبێی زمانی عەرەبی هێنایە دەرەوە، خۆی ڕاستە ئێمە بەئەلفوبێی عەرەبی ئەنووسین، بەڵام سیستەمی قەواعیدی كۆنیش هەر لەسەر عەرەبی ئەرۆیشت، ئەمە راست نەبوو بۆ؟ چونكە زمانی كوردی و عەرەبی لەدوو بنەماڵەی زمانی جیاوازبوون، ئەوەی ئێمە زیاتر ئەچێتەوە سەر دەستووری زمانی ئەوروپاییەكان، ئەوجا ئینگلیز بێت، رووس بێت، فەرەنسی بێت، ئەڵمانی بێت.. تۆفیق وەهبی بۆ یەكەم جار دەستووری زمانی كوردی لەسەر ئەساسی بنەماڵەی زمانی هیندوئەوروپی واتە وەكو لقێك لەزمانی هیندوئەوروپی و لەدواییشدا وەكو لقێك لەزمانی هیندوئێرانی تەماشای زمانی كوردی كردووەو دەستوورەكەی داناوە، لەگۆڤاری گەلاوێژ بەزنجیرە بڵاوی ئەكردنەوە و پاشان دەیكرن بەكتێب بەكوردی و بەعەرەبیش، لەدواییدا هەوڵێكی تری دا بۆ ئەلفوبێ و چاككردنی باری ژیانی ئەلف و بێی كوردی نەك تەنها بە ئەلفو بێی عەرەبی بەئەلف و بێی لاتینیشەوە.
سەرۆك تاڵەبانیش بەشداربوو
د. عەبدوڵڵا عەلیئاوایی: بەداخەوە دەبینین تۆفیق وەهبی زۆربەی ژیانی لەغوربەت بەسەر برد لەبەریتانیا تاوەكو 5ی 1ی 1984 وەفاتی كرد و دوو كوڕی لەپاش بەجێما لەسەر داوای خۆی وەسێتی كردبوو لەكوردستان بینێژن، ئیتر تەرمەكەیان هێنایەوە و ئەوكات جەماوەرێكی یەكجار زۆر ئامادەبوون و بەشداریان كردو سەرۆك تاڵەبانیش لەو مەراسیمەدا بەشداربوو وتاری لەسەر گۆڕەكەی خوێندەوە. بەكۆتاییی هێنانی ئەو كەڵە رۆشنبیرە دەتوانین بڵێین چرایەكی گەشی رۆشنبیریی كوردی كوژایەوە.
بەشێك لەوتاری مام جەلال لەمەراسیمی ناشتنی تەرمی مامۆستا تۆفیق وەهبیدا
مام جەلال: قارمانانی كوردستان بە بەشداربوون لەناشتنی مامۆستا و زانای نەتەوەی كورد تۆفیق وەهبی بەگ نەك هەر وەفای خۆی دووپات دەكاتەوە بۆ مامۆستا بەڵكو ئەو راستییەشتان پێ ڕادەگەیەنێ‌ كە باوەڕی نەگۆڕی هەیە كە بێ‌ قەڵەم و كڵاشینكۆف، بەبێ‌ چەكی بیر و چەكی دەست حەقی كورد بەدەست نایەت و ئەگەر بەدەستیش هات ناپارێزرێ‌.