پەیمانی ئەماسییا، یەكەم پەیماننامەیە كە سنووری كوردی تێدا دیاریكراوە

ئامادەكردنی : زاهیر سدیق  

دابەشكردنی كوردستان پرۆژەیەكی درێژخایەن بووە كە داگیركەرانی نیشتمانی كورد گەلێك خۆیان پێوە ماندووكردوە، بەدرێژیی مێژوو لەگەڵ ئەوەی خاكی كوردستان بووە بە گۆڕەپانی ململانێی زل هێزەكان جگە لە ماڵ وێرانی ونەهامەتی و بەدبەختی وكوشتارو دابەشبوون كورد هیچی تری پێنەبڕاوە، یەكەم پەیمانی فەرمی كە لەنێوان سەفەوی و عوسمانیدا بەستراو تێیدا هێڵی سنوور كەوتە ناو خاكی كوردستانەوە، پەیمانی ئەماسیابوو كە لەڕێكەوتی 29ی مایسی1555 لەشاری ئەماسیا لەناوەڕاستی ئەنادۆڵ، یەكەمین ڕێكەوتننامەی ئاشتی نێوان عوسمانی و سەفەویەكان مۆركرا، لە نێوان سوڵتان سولەیمانی عوسمانییەكان و شا تەهماسبی سەفەوی بەسترا لەسەرچاوە دیرۆكیەكانەوە باسكراو بەپێی ئەم ڕێكەوتنە ویلایەتەكانی ئازربایجان و ئەرمەنستانی ڕۆژهەڵات و گورجستانی ڕۆژهەڵات بۆ سەفەوی و گورجستانی ڕۆژئاواو نێوان دوو ڕووباری عێراق درایە عوسمانی، بەپێی ئەم ڕێكەوتننامەیە شاری قارس بەناوچەی بێلایەن ڕاگەیەنرا ڕێكەوتنامەی ئەماسیا پێی لەسەر چوار خاڵ داگرت كە بریتی بوون لە:
١-گێڕانەوەی ویلایەتی قارس و قەڵای قارس كە لەژێر دەستی سەفەوی دا بوو بۆ ژێر دەستەڵاتی عوسمانی.
٢-دیاری كردنی سنوری ویلایەتی شارەزوور كە كێشە وهەرایەكی زۆری لەسەر بوو لە نێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی سەفەوی دا.
٣-دابینكردنی سەلامەتی حاجی و گەشتیارە ئێرانییەكان لە لایەن عوسمانیەكانەوە كە هاتن بۆ زیارەتی ئیمامەكانی شیعە لە عێراق .
٤-لەم ڕێكەوتنەدا هەردوولا پەنا نەدەنە هەڵهاتوانی یەكتری.
عوسمانیەكان پانتاییەكی زۆر فراوانی كوردستانیان بەركەوتووە
مامۆستاهەستیار محەمەد: زیانەكانی پەیماننامەی ئەماسیا ئەگەر بێتو ئێمە لێی بدوێین زۆر خاڵ ئەگرێتە خۆی، بەڵام لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە یەكەم پەیماننامەیە كە سنووری كوردی تێدا دیاریكراوە، سنووری كوردستانی تێدا بەشكراوە لە نێوان هەردوو دەستەڵاتی سەفەوی و عوسمانی، ڕاستە سەفەوییەكان بەشێكی كەمتری كوردستانیان بەركەوتووە، بەڵام عوسمانیەكان پانتاییەكی زۆر فراوانی كوردستانیان بەركەوتووە.
سنوری كوردستانیان دابەش كرد
د. حەسیب مەحمود: لەبەر ئەوەی سوڵتانی عوسمانی بەفراوان خوازیەكانی ناوچەكانی ئەوروپاوە سەرقاڵ بوو نەیئەویست بەلای كێشەی دەوڵەتی سەفەوی دا بێت، بۆیە پێی باش بوو ئەگەر بۆماوەیەكی كاتیش بێت ڕێكەوتنێك لەگەڵ دەوڵەتی سەفەوی دا بكات. هەر ئەوە بوو ئیتر لەشاری ئەماسیا لەساڵی (1555) لەگەڵ دەوڵەتی سەفەوی دا رێكەوتن لەسەر دیاری كردنی سنوورەكانی نێوان هەردوو دەوڵەت و زیاتر ناوچەكانی سنووری شارەزوور لەگەڵ ئەرزەرۆم و قارس، لەو ناوچانەدا سنوری كوردستانیان دابەش كرد، بۆیە ئەكرێت بڵێین پەیماننامەی ئەماسیا یەكەم پەیماننامەیە كە بەشێوەیەكی فەرمی لەسەر كاغەز سنوری كوردستانی دیاری كردووە.
لەرێگەی ئاینەوە خەڵكیان ڕاكێشاوە بۆ بازنەی شەڕەكانی خۆیان
مامۆستا هەستیار محەمەد: خواستێكی سیاسی وسەربازی و خواستێكی زۆر گەورەی ئابووری لەگەڵ دا بووە، بەڵام زیاتر لەرێگەی ئاینەوە خەڵكیان ڕاكێشاوە بۆ بازنەی شەڕەكانی خۆیان، ئەمەش بۆ ئەوەی بەو شێوازە ئاڕاستەیان بكەن، ئایا بۆ بەرزكردنەوەی لایەنی ئابووری خۆیانە؟ بۆ فراوانكردنی پانتایی ڕووبەری خۆیانە؟ بۆیە مەلا ئیدریسی بەدلیسی هەڵسا بەڕازی كردنی ژمارەیەكی زۆر لەكورد، كە لەو كاتەدا كورد هەندێ‌ بەرژەوەندی بۆ دەستەبەركراوە، راستە ئەوە تا ئەندازەیەك پێی ئەوترا سەربەخۆی، واتە دەستەڵاتی میرایەتی هەیە، بەڵام ئەمە بۆ یەكەمین جارە كورد ئەكرێتە ناو تۆمارەكانی عوسمانییەوە، یەكەمین ویلایەتی كوردی لەدوای جەنگی چاڵدێرانەوە لەساڵی (1527)وە دروست ئەكرێ‌ كە ئەمەش لەدوای جەنگی چاڵدێرانەوە بەئاڕاستەكردنی ئەو كەسایەتییە كە نێوەندگیریی عوسمانی و میرەكوردەكان بوو، توانای هەبووە ئەم ئیشە بكات، یەكەم ویلایەتی كوردی بەناوی ویلایەتی دیاربەكرەوە یان ئامەد ئەكەوێتە ناو تۆمارەكانی عوسمانییەوە. لەساڵی (1520) ناوی دیاربەكر لە تۆمارەكانی عوسمانیدا وەك ناوچەیەكی كوردی دەركەوتووە، دواتر لەساڵی (1527) دا ئەم ویلایەتە یەكلایی ئەبێتەوە بەهەموو ناوچەكانی دەوروبەرییەوە، لەماوەی جەنگەكەشدا پێش بەستنی پەیمانی ئەماسیا لەساڵی (1534) تا(1547) چوار ویلایەتی تری كوردی دروست ئەكرێ‌ كە یەكەمین جارە بكەوێتە سنووری عوسمانییەوە، ئەم ناوچانە تا ڕادەیەكی زۆر نیمچە سەربەخۆ بوون، چونكە عوسمانیەكان ئاڕاستەی فراوانخوازییان بۆ ئەو ناوچانە نەبردووە، ویلایەتی ئەرزەڕۆم، ویلایەتی وان، ویلایەتێكی دیكەمان بۆ دروست ئەكرێ‌ بەناوی ویلایەتی موسڵ وە، ویلایەتی شارەزوور، ویلایەتی شارەزوور دیاریكردنی سنوری پێ‌ یەكلایی دەكرێتەوە، جا ئەمەش وای لەكورد كرد مەیلی بۆ عوسمانی هەبێ‌ هەم لە ڕووی سەربازییەوە و هەم لە ڕووی ئابوورییەوە.
شا ئیسماعیل لەگەڵ ئەماراتە كوردیەكاندا زۆر توندوتیژ بوو
د. حەسیب مەحمود: پێش پەیماننامەی ئەماسیا شەڕەكە لەسەر خاكی كوردستان بوو، لەڕووی ستراتیژییەوە یاخود جوگرافییەوە سنووری ئەم دوو دەوڵەتە گەورەیە دەوڵەتی سەفەوی و دەوڵەتی عوسمانی لەناوچەكانی كوردستاندا بەریەك ئەكەوتن، واتە عوسمانییەكان بەشێكی زۆری ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتیان بەدەستەوەبووە، هەتا عێراقی ئەمڕۆ و ناوچەكانی باشوور. دەوڵەتی سەفەویش بەهەمان شێوە سنوورەكانیان لەناوچەكانی كوردستان بەریەك ئەكەوتن ئەگەر بێین لایەنێكی تری ئەمە لەیەكبدەینەوە لەبەر ئەوەی پێش پەیماننامەی ئەماسیا كۆمەڵێك ئەمارەتی سەربەخۆ لەناوچە كوردیەكاندا هەبوون، سەرۆك هۆزەكان سەرۆكایەتیان ئەكرد بەشێوەیەكی نیمچە سەربەخۆ كاروباری خۆیان بەڕێوە ئەبرد، بەڵام كە دەوڵەتی سەفەوی هات و شا ئیسماعیل لەگەڵ ئەماراتە كوردیەكاندا زۆر توندوتیژ بوو، بەردەوام هێرشیان دەكردە سەریان لەبەر ئەوە ئەمارەتە كوردییەكان ناڕەزایەتییەكی زۆریان لە شا ئیسماعیلی سەفەوی هەبوو، لەلایەكی تریشەوە ئەگەر لەڕووە ئاینیەكەوە لێكی بدەینەوە زۆربەی كوردەكان سوننە مەزهەبن و هەرچی دەوڵەتی سەفەوییە شیعە مەزهەبن، ئەمەش هۆكارێكی تربوو. ئەمارەتە كوردییەكان بۆ هەلێك یاخود بۆ لایەنێكی تری هاوپەیمان ئەگەڕان كە دژی دەوڵەتی سەفەوی بێت، دەوڵەتی عوسمانیش ئەو هەلەی قۆستەوە كە دەوڵەتە كوردییەكان بەلای خۆیدا ڕابكێشێت، بۆ ئەمەش لەڕێگەی مەلا ئیدریسی بەدلیسیەوە لەساڵی ( 1515)واتە ساڵێك لەدوای شەڕی چاڵدێران مەلا ئیدریسی بەدلیسی بەنوێنەرایەتی سوڵتانی عوسمانی لەگەڵ ئەمارەتە كوردییەكاندا رێكدەكەوێت و لەبەندەكانی ڕێكەوتننامەكەشدا باسی ئەوە دەكات ئەگەر شەڕ ڕووبدات پێویستە دەوڵەتە كوردییەكان پشتیوانی دەوڵەتی عوسمانی بكەن، لەبەر ئەوە لەو بەندەوە بۆمان دەردەكەوێت كە زۆربەی ئەمارەتە كوردییەكان و سەرۆك هۆزەكان لەشەڕەكاندا پشتگیری دەوڵەتی عوسمانیان كردوە.
وەك كارتی فشار دیلی یەكتریان بەكار ئەهێنا
مامۆستا هەستیار محەمەد: بەپێی پەیماننامەی ئەماسیا یەكێك لە خاڵەكانی كە زۆر جەختی لەسەر ئەكرێتەوە بۆ هیچ لایەك نە لە عوسمانیەكان نە لە سەفەویەكان نییە  پەنابەرەكان بگرنە خۆیان، ئەمەش ئەگەڕێتەوە بۆ چەند شتێك یەكێك لەوانە هۆكاری پێش ڕوودانی پەیمانی ئەماسیا هەڵهاتنی كەسی زۆر گەورە چ لە عوسمانی و چ لە سەفەوی پەنادراون و وەكو كارتی فشار بەرامبەر یەكتری بەكار هێنراون، یەك لەوانە براكەی (شا تهماسب)بوو هانیاندا ناوچەی شێروانە كۆنتڕۆڵ بكات، بەڵام كاتێ‌ شا تهماسب كۆنتڕۆڵی ئەكات، براكەی دنە ئەدرێت بچێتە ئەو ناوچەیە و دوای ئەوەی ئەچێتە ئەو ناوچەیە داوای دەستەڵات ئەكات، یەك لەوانەی كە زۆر دنەی ئەدات سوڵتان سولەیمانی قانونی بووە،  بەهەمان شێوازی سیاسی شا تهماسبیش ئەیەوێ‌ هەمان كاردانەوەی هەبێت لەسەر سوڵتان سولەیمانی قانونی بەتایبەتی لەسەر سانمرای كەلای ئەو وەكو دینێك وایە یا وەكو كارتی فشار بەكار ئەهێنرێ‌، بۆ ئەم مەبەستەش ئەو بەندە دائەنرێ‌ تاوكو ئیتر نەتوانن وەكو كارتی فشار دیلی یەكتری بەكاربهێنن، لەلایەكی تر بۆ ڕاگرتنی ئاسایشی ناوچەكە، ویلایەتی شارەزوور وەك سنورێك لەنێوانیان دانراوە، بۆ ئەوەی ئاسایشی ئەو ناوچەیە بپارێزن و جموجۆڵ لەوێدا ڕووندات و هەركاتێك خەڵكی ئەم لایە لەو سنورەی كە خۆیان جەستنیشانیان كردووە هی عوسمانیەكان بچێتە لای سەفەوییەكان یا هی سەفەویەكان بچێتە لای عوسمانیەكان ئەوە بەخاڵێكی وەكو هەڵوەشانەوەی ئاشتی دائەنرێت.
رێكەوتننامە بۆ دابەشكردنی خاكی كورد
د. حەسیب مەحمود: كێشەكە لەوەوە سەرهەڵئەدا كاتێ‌ ئەو دوو دەوڵەتە سنووری نێوان خۆیان دیاری ئەكەن كە لە ئەنجامی شەڕو شۆڕی نێوان خۆیاندا سنوور دیاری ئەكەن لەسەر حسابی میللەتێكی تر، دیاریكردنی سنوور و لەسەر مەسەلەی شارەزوور كورد زەرەرمەندی یەكەم بووە، ئەمە وای كرد ئەو خەونەی كوردەكان هەیان بوو بۆ دروستكردنی كیانێكی سەربەخۆ نەیاتەدی، ڕێكەوتننامەی ئەماسیایە و دابەش كردنی سنوور لە ناوچەی شارەزوور بووە هۆی ئەوەی چەند ڕێكەوتنێكی تر بەدوای خۆیدا بهێنێت كە زیاتر جەخت كردنەوە بوو لەسەر دابەشكردنی كوردستان.
فراوان كردنی رووبەری عوسمانی بەئاڕاستەی سەفەویدا
مامۆستا هەستیار محەمەد: دیاریكردنی سنووری ویلایەتی شارەزوور كە جەخت لەسەر چی ئەكاتەوە بڵێین پانتایی سنووری سەفەوی تا كوێ‌ ئەڕوا لە ئاڕاستەی ڕۆژئاوای دەوڵەتی سەفەوی دا كە دەكاتە ڕۆژهەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی واتا دیاریكردنی ویلایەتی شارەزوور ئەم ڕووبەرە چەندی بەر سەفەوی بكەوێت ئەوەندە پانتایی ئیمبراتۆریەتی سەفەوی دیاری ئەكرێت، پانتایی سەفەوی تا ئەو سنوورەیە، و تا چەند زیاتری بەر عوسمانی بكەوێت پانتایی عوسمانی لەلای سەفەوی لەم خاڵەدا كۆتایی دێت. واتە فراوان كردنی رووبەری عوسمانی بە ئاڕاستەی سەفەویدا، سنوری ویلایەتی شارەزوور بەو شێوازە دیاری ئەكرێت و ئەبێ‌ چەند شتێكی تێدا بپارێزن یەك لەوانە ئاشتی، دەبێ‌ لە ئەماندابێ‌ و پارێزگاریی لێ‌ بكرێت چونكە حاجییەكانی سەفەوی بەو ناوچانەدا تێدەپەڕین، ئیتر بۆ ناوچەكانی نەجەف وكەربەلا ئەچن كە حەجی شیعەكانە؟ یان ئەچن بۆ ناوچەكانی حیجاز؟ لەبەر ئەوە جەختیان لەپارێزراوی ناوچەكە كردوەتەوە، بەشێوازێك كە ئەگەر هاتوو كەسێكی سەفەوی یا كەسێك لەلای سەفەویەكانەوە بەرەو ناوچەكانی عوسمانی هات ئەوە ئەركی سەر شانی عوسمانیەكانە كە تەندروستی یاخود هەموو بارودۆخێكی ئەو كەسایەتیانە وەكو بازرگانێك یا وەكو حەجاجێك لەناوچەكەدا بپارێزرێت.
لەئەمارەتە كوردییەكان دەترسان
د. حەسیب مەحمود: ڕاستە هەر دوولا دوژمنی یەكتری بوون وشەڕو شۆرەكانیان لەسەر خاكی كوردستان ماوەیەكی زۆری خایاندووە، لە دەستەڵاتی ئەمارەتە كوردییەكان زۆر دەترسان بەتایبەت لەو كاتانەدا كۆمەڵێ‌ ئەمارەتی كورد هەبوون حەكمی ناوچەكانی خۆیان بە سەربەخۆی ئەكرد، ئەو سەرۆك هۆز و ئەمیرە كوردانە شۆڕش بكەن و جەنگ دژی لایەنەكەی تر یاخود بەپێچەوانەوە، یان ئەوانەی دەوڵەتی سەفەوی پاڵ بدەن بە دەوڵەتی عوسمانییەوە سەر ئێشە و شەڕو شۆڕ بۆ دەوڵەتی سەفەوی دروست بكەن، ئەوانەی دیكەش بۆ دەوڵەتی عوسمانی، لەبەر ئەوە مەبەستیان بوو بەهەموو شێوەیەك دەنگی ناڕەزایی ئەماراتە كوردییەكان كپ بكەن، بێگومان ئەمەش كاریگەری هەبوو لەسەر خەونی كوردەكان بۆ سەربەخۆی.