پەیمانی زەهاو

ئامادەکردنی: زاهیر سدیق

شەڕ و ململانێ‌ لە نێوان هێزەكانی عوسمانی و سەفەویدا بەردەوام بوو خاكی شەڕەكەش سەر زەمینی كوردستان بوو، لەگوند و شارەكانی كوردستاندا خاپووركردن وپێشێلكاری ڕوویدا، هەر دوو زل هێزەكە بۆ فراوانكردنی سنووری دەستەڵاتیان مافی گەلی كورد وكوردستانیان فەرامۆش كردبوو، ئەم شەڕە كاولكارییەی نێوان هەردوو هێزەكە نە لەسەرخاكی خۆیان بوو نە بۆ وەرگرتنەوەی خاكی خۆیان بوو. بەڵكو بۆ بەرژەوەندی داگیركاری بوو. پاش شەڕی چاڵدێران لەساڵی (1633) دا دانوستان ڕوویدا لەنێوان دەوڵەتی سەفەوی بەئامادەبوونی شا عەباسی یەكەم و دەوڵەتی عوسمانی بەئامادەبوونی سوڵتان مورادی چوارەم پەیمانی زەهاو یاخود پەیمانی گولستان مۆركرا، ئەم پەیمانە شوومە بەوەرچەرخانێكی پڕ مەترسی دێتە ئەژمار، ئەم پەیمانە نە تەوەی كورد و خاكی كوردستانی كرد بەدوو بەشەوە، كورد وەك ئامرازێك بۆ پاراستنی حكومەتی ناوەندی هەردولا بەكار ئەهێنرا، بەپێی بەندەكانی پەیماننامەی زەهاو زەوییەكانی هۆزی كەلهوڕ و خۆرهەڵاتی ناوچەی شارەزوور لەژێر دەستەڵاتی دەوڵەتی سەفەوی بمێنێتەوە زەویەكانی هۆزەكانی موكری لەسەر هێڵی سنووری نوێ‌ بكرێت بەدوو بەشەوە.
یەكەم: ناوچەی شارەزوور لەژێر دەستەڵاتی عوسمانی بمێنێتەوە.
دووەم: ناوچەكانی سەقزو سەردەشت و بانەو زەهاو تا باشووری كرماشان چارەنووسی بۆ پەیمانی داهاتوو بمێنێتەوە، شوێنەكانی نزیك بەم ناوچانە لەڕووی كارگێڕییەوە وەك خۆی بمێنێتەوە، هیچ لایەنێك یارمەتی هۆز وتیرە یاخیبووەكان كە مەبەست لەكوردەكانە نەدەن و نەیانكەن بەگژ یەكتریدا، شای سەفەوی بەڵێن بدات پەلاماری قەڵاكانی ناوچە سنورییەكانی دەوڵەتی عوسمانی نەدا بەپێی ئەم پەیماننامەیە كوردستان كرا بەدوو بەشەوە بەشی خۆرهەڵاتی خرایە سەر دەوڵەتی سەفەوی و بەشەكانی تری لەژێر دەستەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا مایەوەو لەڕووی كارگێڕی گشتیەوە بەسترانەوە بەئەستەمبوڵ.
كورد لەنێوان دۆزەخی رێكەوتننامەكاندا
د.پشكۆ حەمە تایەر ئاخجەلەری: كوردستان بەدرێژایی مێژوو بەتایبەتی دوای دروست بوونی دەوڵەتی سەفەوی لە ساڵی (1501) بووە ناوچەی ململانێی نێوان دوو ئیمبراتۆریەتە، ئەویش سەفەوی و عوسمانی بوو. هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ هەڵكەوتەی شوێنی كوردستان كە نزیكەی سەد میلی سنووری عوسمانی و سەفەوی پێك دێنێ‌، بەپێی ئەم پەیماننامەیە وەك دەزانرێ‌ لەساڵی (17 مایسی 1639) دا بەسترا هۆكاری بەستنی ئەم پەیماننامەیە دەگەڕایەوە بۆ ئەو شەڕانەی لەنێوان ئەم دوو ئیمپراتۆریەتەدا دروستبوو پاش ئەوەی هەردوو لایان لەشەڕكردن هیلاك بوون، هەرچەند پێشتریش لەچەند هودنەیەكی سەربازی كە هەندێ‌ جار ناوی ڕێكەوتننامەشی لێنراوە، وەك ئەماسیا، وەك نەورۆز، وەك سەراو، وەك هودنەكانی (611) و(613) هیچیان نەیانتوانی بوو پەیماننامەیەكی وا لەسەر سنوور بهێننەكایەوە، بۆیە لەو كاتەی سوڵتان مورادی چوارەم لەساڵی(1638) دا هێرشی كردە سەر بەغدا و داگیركرد، سەفەوییەكان بەرەو لاوازی چوون نوێنەری خۆیان ناردە لای عوسمانییەكان تا بتوانن سوود لەكات وەربگرن، جا لەو حاڵەتانەشدا عوسمانییەكان بەئاسانی ڕازی نەبوون. ئەوە بوو چەند نوێنەرێكی سەفەوی چوونە لای سەدری ئەعزەمی ئەو كاتەی ویلایەتی بەغدا و دواتر سوڵتانی عوسمانی ڕازیبوو، ئەم ڕێكەوتننامەیە لەنێوانیاندا ببەسترێت، بەڵام بەر لەوەی ڕێكەوتننامەكە ببەسترێت چەند مەرجێكیان هەبوو دەیانوت دەبێ‌ مەرجەكانمان قبوڵ بكەن، ئەگەرنا ئێمە ئامادەنین ڕێكەوتنتان لەگەڵدا ببەستین، ئەوە بوو ساروخان كە خۆی ناوی (سالم میرزایە) لەو كاتەدا شای سەفەویەكان بوو، لەگەڵ سوڵتان مورادی چوارەم لە زەهاو لە17 مایسی 1639 پەیماننامەی زەهاب یاخود زەهاو هاتە كایەوە، زەهاب یەكێكە لەناوچە گرنگەكانی نێوان ئیمپراتۆریەتی سەفەوی و عوسمانی لەكاتی بەستنی ڕێكەوتننامەكەدا سوڵتانی عوسمانی لەوێ‌ دانیشتووە هەر لەبەر ئەوەش بوو ڕێكەوتننامەكە ناونرا زەهاب، یاخود زەهاو.
زەهاو بووە بە بەشێك لە مێژوو
د. كەیوان ئازاد: كوردستان تا پێش 1639 لە نێوان سەفەوی و عوسمانیدا دابەشكرابوو، بەشێكیشی بەر ڕوسیای قەیسەری كەوتبوو، بەڵام لەواقیعدا ئەم دابەشكردنە دابەش كردنێكی رووكاریی بوو، واتە یاسای لەپشتەوە نەبوو، بۆچی لە23ئابی 1514 شەڕی چاڵدێران روویدا؟ لەشەڕی چاڵدێراندا عوسمانییەكان سەركەوتن سەفەویەكان تێكشكان دوای شەڕی چاڵدێران سوڵتان سەلیمی یەكەم كوردستانی باشوور و خۆرئاوای ئەگرت و باكووریشی بۆ خۆی برد، كوردستانی خۆرهەڵات كەوتنە ژێر قەڵەمڕەوی سەفەوییەوە، بەڵام هەر بەناوبوو، لەواقیعدا دەستی عوسمانییەكان و سەفەویەكان نەگەیشتە كوردستانەكەی ئێمە بەواقیعی كورد خۆی بەڕێوەی دەبرد، بەڵام ئەم خۆبەڕێوەبەرەییەی كورد سەر بەدەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی بوو، جا پەیمانی زەهاو بەفەرمی بەڕێكەوتننامەیەكی گەورە كە دوو دەستەڵاتی گەورەی عوسمانی و سەفەوی تێدا بەشداربوون و واژۆیان كرد بەفەرمی سنوورەكان جیا ئەكرێنەوە لەیەكتر، زەهاو یەكەمین ڕێكەوتننامەیە بەفەرمی دوو دەستەڵاتداری گەورە لەسەر چەند خاڵێك ڕێك ئەكەون بۆ جیاكردنەوەی دەستورەكانی نێوانیان زەهاو چووە لاپەرەكانی مێژووەوە، زاتە بەردی بناغەی دابەشكردنی كوردستانی داڕشت، زەهاو قۆناغێكی تازەی هێنایە ئارا بەكورتی سنورەكانی نێوانی دەوڵەتەكەی بەهێزترو قایمتركرد، بۆیە وەلانانی زەهاو كارێكی قورسە، بۆچی قورسە؟ لەڕاستیدا لەڕووی سیاسیەوە پیرۆز نییە سنورەكان هەموی دەستكردن، دوو دەوڵەت كۆبونەتەوە سنوریان جیاكردۆتەوە، دوو دەوڵەت كە ئێستا هیچیان نەماون، نە عوسمانی نەسەفەوی، بۆیە ئەم سنوورە دواجار ئەگۆڕێ‌ بەسنووری تر، بەڵام زەهاو بووە بە بەشێك لە مێژوو، بناغەیەكی تازەی كوردستانی داڕشت، بمانەوێ‌ فەرامۆشی بكەین، فەرامۆش ناكرێ‌، چونكە ڕێكەوتننامەی تری بەدوادا هاتووە.
لە كاتی شەڕدا كوردستان ناوچەی شەڕبووە
د.پشكۆ حەمە تایەر ئاخجەلەری: وەك دەزانرێت چ لە كاتی شەڕدا چ لە كاتی ئاشتیدا لە نێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەویدا كە هەمیشە كاریگەریی بەسەر كوردستانەوە هەبووە، لەكاتی شەڕدا ناوچەكانی كوردستان ناوچەی شەڕبووە، بۆ هەر دووكیان لەڕووی زەوی و زارەوە، زەوی وزارە و خاكی كوردستان سوتێنراوە، هەروەها هێزی سەربازی جەنگاوەری كورد هەم لەنێو عوسمانیدا هەبووە هەم لەنێو سەفەویدا هەبووە، ئەمەش زیانێكی تر بووە لەكورد، شەڕ هیچ خێرو بێرێكی بۆ ئەم میللەتانە نەهێناوە، لەگەڵ ئەوەش لەكاتی ئاشتیشدا ئەم دوو دەستەڵاتە هەم عوسمانی وهەم سەفەوی هەوڵیان داوە زۆرترین قازانج لەسەر ناوچەكانی كوردستان بۆ خۆیان ببەن، ئێمە كە كاتێك سەیری بەندەكانی ڕێكەوتننامەی زەهاو دەكەین دەبینین كاریگەری یەكجار خراپی لەسەر ناوچە كوردیەكان بەجێهێشتووە و بوە بەهۆی بەشكردنی هێزە كوردییەكان لەنێو خۆیاندا، بۆ نموونە هۆزێكی گەورەی وەكو جاف دەبینین لەڕێكەوتننامەی زەهاودا بوون بەدوو بەشەوە، بەشێكیان كەوتنە لای سەفەوییەكان و بەشێكەی تریان كەوتنە لای عوسمانییەكان، واتە دابڕانی كۆمەڵایەتی دروستبوو، ئەمە كاریگەریەكی نەرێنی دیكە بوو. ئەم ڕێكەوتننامەیە یەكێكە لەو ڕێكەوتننامانەی ئاوی كوردستان بۆ یەكەمجار دابەشكرا، ئەو ئاوانەی كە لەكوردستاندا هەبوون بۆ یەكەم جار لەنێوان عوسمانیەكان و سەفەویەكاندا دابەشكران، بێگومان ئەمەش بە یەكێك لەخاڵە نێگەتیڤەكانی ڕێكەوتننامەی زەهاوە، خاڵێكی دیكە دەتوانین بڵێین بووە هۆی دروستكردنی كێشە و ئاژاوە لەنێو هۆزە كوردییەكاندا، چونكە وەك وتمان بەشێكی كورد كەوتە لای عوسمانی و بەشەكەی تریان كەوتە لای سەفەویەكان دیارە ئەوانەی كەوتنە لای عوسمانییەكان لەلایەن عوسمانییەكانەوە هاندران بۆ ئەوەی زۆرترین ناوچەی كوردی بۆ خۆیان پاوەن بكەن، دوای پەیمانامەكە سەفەویەكانیش بەهەمان شێوە، ئیتر شەڕی ناوخۆ دروستبوو، شەڕێكی خۆكوژی بوو لەنێوان كوردەكاندا، بەڵام بەفەرمانی عوسمانی و سەفەویەكان.
ئەم رێكەوتننامەیە كوردی سەركوتكرد
د. سۆزان كریم: سەبارەت بە پابەند بوونی كورد بەم پەیماننامەیەوە ئەتوانم بڵێم ئەم پەیمانامەیە تا ڕادەیەكی زۆر شێوازێكی سەركوتكەرانەبوو بۆ كورد، واتە كوردی لەزۆر ڕووەوە سەركوت كرد، چونكە یەك ئەم پەیماننامەیە بووە هۆی یەكەم دابەشبوونی خاكی كوردستانەوە لەڕووی پڕاكتیكییەوە، كوردی دابەشكرد بۆ دوو پارچەی سەرەكی، لەڕووی كۆمەڵایەتیەوە میللەتی كوردی دابەشكرد، ئەم دابڕان و ئەم دابەشبوونەی كورد وای كرد لەیەكترازانێك لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا دروست بێت، بەتایبەتی لەنێوان هۆزو عەشیرەتەكاندا، بۆ نموونە هۆزێكی وەكو جاف كرا بەدوو لەتەوە پارچەیەكی بەر دەوڵەتی سەفەوی كەوت و پارچەیەكی بەر دەوڵەتی عوسمانی، ئەمە تاڕادەیەك بووە هۆی لێكترازانی كورد چ لەڕووی یەكێتی بوونەوە، چ لەڕووی هێز وتواناو دەستەڵاتەوە، بۆیە ئەم پەیماننامەیە شێوازی سەركوتكەرانەوە و كپ كردنەوەی دەنگی كوردی بوو، لەبەر ئەوە كورد بەناچاری لەگەڵ ئەم ڕاستییەدا هەڵی كرد كە توانی هەشتا ساڵ جەنگ لەنێوان عوسمانی و سەفەویدا ڕابگرێت، بەڵام سەرباری ئەمەش دەتوانین بڵێین هۆزو عەشیرەتەكانی كورد هەمیشە هەوڵی خۆ رزگاركردنیان ئەدا لەم ژێر دەستەییە، ناتوانین بڵێین شۆڕشێك یا ڕاپەرینێكی جەماوەری كوردی گەورە لەو سەردەمەدا هەبووە، بەڵام ناڕەزایی و یاخبوونی عەشیرەتی یان خێڵەكی لەناوچەكەدا سەری هەڵداوە، بەڵام هەردوو دەوڵەت لەبەر ئەوەی كۆك بوون لەسەر كپكردنەوەی دەنگی كورد، بۆیە هەربەزووی ئەم جوڵانەوە و ناڕەزایەتیانەیان سەركوت كرد.
لەنێوەندەدا كوردەكان زەرەرمەندبوون
د.پشكۆ حەمە تایەر ئاخجەلەری: پەیماننامەی زەهاو ئەوەی كە لێی سوودمەندبوو هەم دەستەڵاتدارێتی عوسمانی و هەم دەستەڵاتدارێتی سەفەوی بوو، چونكە دەستەڵاتدارێتی عوسمانی بەشێكی زۆری ناوچە كوردییەكانی بەركەوت، ئەمە خاڵێكی گرنگ بوو عوسمانیەكان بتوانن لەڕێگەی پەیماننامەیەكەوە سنووری خۆیان لەڕۆژهەڵاتدا بەهێز بكەن، كە سەفەوییەكان سەدەیەك و سی و هەشت ساڵێك دەبوو سەر ئێشەیەكی بۆ دروستكردبوون، دەتوانین بڵێین لەڕووی ناوچەوە عوسمانییەكان ناوچەیەكی زۆریان بەركەوت، قازانجی زۆریان كرد، ئیتر خۆی یەكلایی كردەوە بۆ شەڕ لەناوچەكانی ڕۆژئاوادا، سەفەوییەكانیش هەندێك ناوچەیان بەركەوت بەپێی ئەو پەیماننامەیە جگە لەوەی هەندێك ناوچەی بەركەوت، لەگەڵ ئەوەشدا جۆرێك لە هێمنی و سەقامگیری دەستەبەربوو، ئیتر خۆیان بۆ شەڕی ئۆزبێكەكان یەكلای كردەوە كە دەتوانین بڵێین سوودمەندترین دەستەڵات لەو پەیماننامەیەدا عوسمانییەكان بوو بەپلەی یەك، سەفەویەكان بەپلەی دووەم، ئەوەی زەرەرمەندی گەورەش بوو بێگومان كوردەكان بوون.
میرنشینە كوردییەكان هەمیشە لەململانێدا بوون
د. سۆزان كەریم: كورد لەنێو خۆیدا تەبانەبوون پێش پەیماننامەی زەهاو كۆمەڵێك میرنشینمان هەبوو، كە پێشتر لە ناوچەكەدا باڵادەست بوون، ئەم میرنشینانە هەمیشە لەململانێدا بوون بۆ ئەوەی دەستەڵاتی خۆیان لەسەر حسابی میرنشینەكەی تر بەهێز بكەن، تەنانەت میرنشینێكی تۆكمە لەناوچەكەدا نەبووە، بەڵكو بەسەر چەند میرنشینێكدا دابەشبوون، ئەمانە هەریەكەیان بۆ فراوانكردنی سنووری دەستەڵاتی خۆیان لەگەڵ میرنشینەكەی تردا شەڕیان دەكرد، بەڵام مۆركردنی پەیماننامەی زەهاو بووە هۆی هەڵوەشانەوەی ئەو میرنشینانە و ئیتر ئەو سەربەخۆییە بچوكەی میرنشینەكان نەما، جگە لەوە ئەم دابەش بوونە ململانێی نێو كوردەكانی زیاتر تۆخ كردەوە بەتایبەتی لەنێو عەشیرەت و خێڵەكاندا، ململانێی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئاینی دروستبوو، لەبەر ئەوە كوردەكان لەنێو خۆشیاندا تەبا نەبوون و هەردوو دەوڵەتەكەش زۆر بەلێزانانە توانیان ئەم جیاوازییە بقۆزنەوە بۆ ئەوەی كوردەكان بەگژ یەكدا بكەن، زۆر زیرەكانە كاریان لەسەر ئەم سیاسەتە كرد.
كاریگەری لەسەر پەیماننامەكانی دیكەش هەبوو
د.پشكۆ حەمە تایەر ئاخجەلەری: دابەش كردنی كوردستان، دابەشكردنی خاك، دابەشكردنی ئاو، دابەشكردنی هۆزەكان، ئەمە هەم لەڕوانگەی سیاسی هەم لەڕوانگەی ئابووری هەم لەڕوانگەی یاسایی گرفتێكی یەكجار گەورەی بۆ كوردەكان دروست كرد. ئەم پەیماننامەیە دواتر كە دەستەڵاتدارێتی عوسمانی و سەفەوی هەندێك دەڵێن بۆ ماوەی هەشتا ساڵ پێوەی پەیوەست بوونە ئەم هەشتا ساڵە هەردوو لایان هەوڵیان داوە بەتوندترین شێوە ڕۆڵی كوردەكان لاواز بكەن، ئەمەش لەڕوانگەی سیاسی، سەربازی، ئابووری، كۆمەڵایەتی كاریگەری گەورەی هەبووە، ئەو ڕێكەوتننامەیە ماوەی چەند سەدەیەكی بەسەردا چووە، بەڵام ئێمە كاتێك لاپەرەكانی مێژوو هەڵدەدەینەوە بەجۆرێك لەجۆرەكان بەشێوازێكی ناڕاستەوخۆ كاریگەری هەبووە، دەتوانین بڵێین تا ئێستاش بەجۆرێك لەجۆرەكان كاریگەری بەسەر كوردستانەوە هەیە، چونكە ئەم پەیماننامەیە بوو بەبناغەی هەموو ئەو پەیماننامانەی لەنێوان دەستەڵاتدارێتی سەفەوی و عوسمانی بەسترا. دواتریش هێزەكانی ئیمپریالیزم لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە هاتنە ناوچەكە دەوڵەتی عوسمانیان هەڵوەشاندوە و ئەو بەشەی دەوڵەتی عوسمانیان كرد بەچوار پارچەوە بەجۆرێك لەجۆرەكان كاریگەری پەیمانی زەهاوی لەسەر بووە، بۆ رێكەوتننامە و پەیماننامەكانی دیكە كە لەسەر كوردستان بەستراوە.
خێلەكان پابەند نەبوون بەو پەیماننامەوە
د. سۆزان كەریم: بەشێكی زۆر لەعەشیرەت و خێڵەكانی ئەم ناوچانە یاخیبوونیان ڕاگەیاند و پابەند نەبوون بەو ڕێكەوتننامەیەوە، زۆرجار سنووری دەوڵەتەكانیان ئەبەزاند، واتە سنووری هەردوو دەوڵەتی عوسمانی وسەفەویان ئەبەزاند، بەڵام هەوڵێكی هێندە گەورە نەبوو كە بتوانێت كار لەسیاسەتی عوسمانی و سەفەوی بكات، ئەگەر نا ئەم پەیماننامەیە بۆ ماوەی هەشتا ساڵ دەوامی نە ئەكرد، یەكێك لەبەندەكانی پەیماننامەكە ئەوە بوو ڕێكەوتبوون لەسەر سەركووتكردن وكپكردنی هەر جوڵانەوەیەكی كورد لەناوچەكەدا، بۆیە ئەمە زۆر بەئاسانی وای كرد كورد لەم ناوچەیەدا هەر شتێك بكات زۆر بەئاسانی لەناوببرێت وە بزوتنەوەكەی سەركوت بكرێت، لەهەمان كاتدا بەندێكی تر لە ڕێكەوتننامەكە ئەوەبوو كە نابێت هیچ یەكێك لەم دوو دەوڵەتە داڵدەی ئەو كەسانە بەدەن كە لەدەوڵەتەكەی تر یاخی ئەبێ‌، ئەمەش وای كرد كورد لەناوچەكەدا بێكەس و بێ‌ پشتیوان بمێنێتەوە تا ڕادەیەكی زۆر ناچاری ئەو سیاسەتە بوون.
كورد ململانێی ناوخۆیی تووشی كۆمەڵێك كێشەی كردوە
د. كەیوان ئازاد: سێ‌ ڕەهەند هەیە، ڕەهەندێكیان ئەوەیە لەمێژووی ئێمەدا هەمیشە دەستەڵاتدارەكان لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدرێژایی مێژوو چەند دەستەڵاتدارێك ڕۆڵی گەورەیان گێڕاوە بۆ نموونە لەمێژووی كۆنی كورد دا، دەوڵەتی ئەكەدی و ئاشوری لەسەر خاكی كوردستان ژیاون بۆ نموونە لەقۆناغی دواتر دەوڵەتی ئەخمینی و یۆنانی هەبوون، دەوڵەتی پارسی و یۆنانی و ڕۆمانی و ساسانی و بیزەنتی و عەلەوی و ئیسلامی لەنێو گۆڕەپانی سیاسی تا ئەگاتە سەردەمی سەفەوی و عوسمانی هەبوون بۆیە هەمیشە لەم ناوچەیەدا دەوڵەتی زلهێز هەبوون ئەو دەوڵەتە زلهێزانە دەوڵەتێك بوون بەڕاستی لە ناوچەكەدا ڕەگیان داكوتاوە و پێگەیان بەهێزكردووە، جا ئیتر كوردستان كەوتە ژێردەستی ئەم دوو دەوڵەتەوە عوسمانی و سەفەوی، من بە خلەلێك دەبینم كورد بەدرێژایی مێژووی خۆی لەسەر خاكی خۆی بوونی واقیعی نەبووە، واتە هێزنەبووە نەیویستووە ببێتە هێز یا ململانێی ناوخۆی تووشی كۆمەڵێك كێشەی كردوە، لەناو خۆییاندا دووبەرە بوون ئەمەش وای كردووە بگەڕێنەوە بۆ لای دەوڵەتانی زلهێزی ناوچەكە، بەردەوام هەوڵیان داوە دەوڵەتانی ناوچەكە ڕازی بكەن، هەموو ڕێكەوتننامەكان لەكوردستان مۆركراوە چ ڕێكەوتننامەی ئەماسیا چ زەهاو چ ئەرزەڕۆم لەسەر خاكی كوردستان واژووكراوە هەموویان لەسەر خاكی كوردستانەوە بڕیاریان لەسەر دابەشكردنی كوردستان داوە، جا كورد ئامادەیی لەمانەدا هەبووە، ئەبوایە ئەم دابەشكردنەی قبوڵ نەكردایە، بۆیە كورد ڕۆڵی گەورەی گێڕاوە لەوەدا. خاڵی سێیەم كوردستان وا هەڵكەوتووە هەمیشە چەند زنجیرە چیایەك ڕێگر بووە لەسەربەخۆییەكەیدا بۆ نموونە زنجیرە چیای تۆرۆس باكوور و باشووری لەیەك جیا ئەكاتەوە، زنجیرە چیای زاگرۆس خۆرهەڵات و باشوور لەیەك جیا ئەكاتەوە، ئەم دابڕانە ناوچییانە وای كردوە كوردستانی باشوور بەلای عێراقدا بكەوێت، كوردستانی خۆرهەڵات بەلای ئێراندا و كوردستانی باكوور بەلای توركیادا بكەوێت، بەم هۆیەشەوە دابەشكردنی كوردستان زۆر ئاسان بووە، دابەشكردنی چی؟ دابەشكردنی ناوخۆی كورد لەڕووی شێوە زار و لەڕووی سیستمی خێڵایەتی و لەڕووی سیستمی كۆمەڵایەتی هەتا خێزانی، هەتا ئەمە وای كردووە كورد ڕۆلی باشتری گێڕاوە لەواژۆكردنی ڕێكەوتننامەكاندا، ئەم سێ‌ خاڵە بەلای منەوە سێ‌ خاڵی سەرەكین و ڕۆڵیان لەو دابەشكردنە گێڕاوە بەبڕوای من كورد خۆی كۆك بوایە نەبیتۆگرافیا ڕێگر ئەبوو نەدەوڵەتانی زل هێز ئەیان توانی ئەوكارە بەسەركورد بێنن.
هیچ ڕێكەوتننامەیەك نابینین بەسوودی كورد شكابێتەوە
د. سۆزان كەریم : بەداخەوە كورد لەدێر زەمانەوە بەحوكمی پێگە جوگرافییەكەی بەناچاری كەوتۆتە ژێر باری قورسی داگیركەرانەوە هەمیشە لەژێر پێی لەشكری داگیركەرانەبووە ئەمە وای كردووە ئەم ناوچە دەوڵەمەندە هەمیشە چاوی داگیركەرانی لەسەر بووە، بۆیە هیچ ڕێكەوتننامەیەكی نابینین بەسوودی كورد شكابێتەوە، تەنها ڕێكەوتننامەی سیڤەر هەیە، كە دانی نابوو بەدروستكردنی كیانێكی سەربەخۆ بۆ كورد، ئەم ڕێكەوتننامەیەش ماوەیەكی زۆر كەمی خایاند و زووهەڵوەشایەوە، ئەگەرنا هەموو ئەو ڕێكەوتننامانەی كراوە بەدژی كورد شكاوەتەوە، لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی وڵاتانی داگیركەر وایخواستووە، كوردیش خاوەنی قەوارەی سەربەخۆی خۆی نەبووە و نوێنەری ڕاستەقینەی نەبووە لەم ڕێكەوتننامانە تاوەكو بەرگریی لێ‌ بكات، بۆیە دەوڵەتانی داگیركەر بەئارەزووی خۆیان چی لەبەرژەوەندی خۆیاندا بێت بەو شێوەیە مۆریان كردووە و خستویانەتە بواری جێ‌ بەجێ‌ كردنەوە.
د.پشكۆ حەمە تایەر ئاخجەلەری: كورد لەناوچەكەدا هێزێكی وای نەبووە تا بتوانێ‌ لەگەڵ دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانیدا شەڕ بكات و فشار دروست بكات تا لەبەرژەوندی خۆیدا كۆتایی پێ‌ بێت. بەداخەوە خۆخۆری و ململانێ‌ و یەكتر پەسەندنەكردنیش بووەتە هۆی ئەوەی كوردەكان بەتەواوەتی پەرشو بڵاوببنەوە، ئەگەر جۆرە ڕێكەوتنێك و یاخود نزیك بوونەوەیەك وەكو ئەوەی مەلا ئیدریسی بەدلیسی لەساڵی (1514-1515) لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانیدا كردی لەقازانجی كوردابێت، بەڵام دواتر دەركەوت ئەم ڕێكەوتننامەیە زیانێكی گەورەی لەكورد داوە، چونكە كورد150 ساڵ پەیوەست بوو بەو ڕێكەوتننامەیەوە، بەڵام عوسمانییەكان چوار ساڵیش پێوەی پەیوەست نەبوون، هەمووی لەدژی كوردا هاتەوە، هۆكاری سەرەكی ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی كورد لەڕوانگەی سیاسی، سەربازی، ئابووری، ناتەبایی كوردەوە كە نەیتوانی هێزێك دروست بكات ببێت بەهێزی سێیەم بۆ ئەوەی بتوانێت بەرەنگاری هێزی عوسمانی و سەفەوی هەر لایەنێكی دیكە بوەستێتەوە، بەئاڕاستە نەڕۆشتنی بەرژەوەندیەكانی دەوڵەتە هەرێمیەكان بەرامبەر بە كورد، واتە بەرژەوەندیەكانی ئێمە هەمیشە بەئاڕاستەی بەرژەوندیەكانی ئەوان ڕۆشتووە كە بەرژەوەندییەكانی ئێمە زیانی بۆ ئەوان هەبووە، جگە لەوەش هێز و هۆزەكانیان دابەشكرا، هەندێك لەقەڵا گرنگەكانی ناوچەی كورد، كە بەپێی ڕێكەوتننامەكە نەدەبوو ئەو قەڵایانە بمێنن، عوەسمانییەكان و سەفەوییەكان بڕیاریاندا ئەو قەڵایانە بڕوخێنن، ئەمەش زیانێكی گەورەی بۆ كوردەكان دروستكرد و كۆمەڵێك لەقەڵا گرنگەكانی بەتەواوەتی رۆخێنرا، ئەمەش وای كرد جۆرێك لەنائارامی لەناوچە كوردیەكاندا دروست بوو، كە بووە مایەی  دروستبوونی كێشەی سیاسی و سەربازی و كۆمەڵایەتی و ئابووری بۆیان، هەموو ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی كورد ببێتە قوربانی ڕێكەوتننامەی زەهاو.
د. سۆزان كەریم: ئێستا كورد دەرفەتێكی گەورەی بۆ هاتۆتە پێش كار لەسەر ئەم پەیماننامانە بكات، ئەبێت چ مێژوونوسان چ ڕۆشنبیران و چ سیاسیەكانی كورد ئەم پەیماننامانە لەئەرشیف بێننەدەرەوە و جارێكی تر قسەی لەسەر بكەنەوە، بەڵام لەمێژوودا تا ئێستا پارێزراوەو لەگەڵ بیرەوەری مێژوودا پارێزراوە ئەبێت جارێكی تر بهێنرێتەوە سەر مێزی گفتوگۆ و قسەی لەسەر بكرێت و وای لێبكرێ ئەو دەوڵەتانەی بەشداربوون لەمۆركردنی ئەم پەیماننامەیەدا ناچار بكرێن ئەگەر بەدانپیانێكیش بێت وایان لێبكرێت لەم ڕێكەوتننامانە پاشگەز ببنەوە و بەهەڵەیەكی مێژووی لەقەڵەم بدرێت و هەر هیچ نەبێت بۆ ڕای گشتی جیهان بسلمێنرێ‌ كە ئەم ڕێكەوتننامانە زوڵمێكی گەورە بوو لەكوردكرا، پێویستە ئێستا قسەی لەسەر بكرێت و جارێكی تر ئێمە بەم مێژووەدا بچینەوە، ئەمە داخێكی گەورەیە لەدڵی كوردا كە خاكەكەی كردووە بەدوو پارچەوە، جا هەموو ئەو پەیماننامانەی هاوشێوەی ئەم پەیماننامەن جارێكی تر بهێنرێتەوە و قسەی لەسەر بكرێت وای لێبكرێت پاشگەز بوونەوەیەك لەم ڕێكەوتننامانە بۆ كورد دەستەبەر بكرێت.
كوردەكان هەندێك جار سوودیان لە عوسمانییەكان بینیوە
د.پشكۆ حەمە تایەر ئاخجەلەری: من پێموایە پەیماننامەكە مردووە كۆتایی هاتووە، بەڵام گرنگە بۆ ئێمەی كورد ئاگاداری هەموو ئەو ڕێكەوتننامەو پەیماننامە شومانە بین كە لەنێوان دەستەڵاتدارەكانی عوسمانی و سەفەویدا دەبەسترا لەسەر حسابی كورد جارێكی تر دووبارە نەبێتەوە، چونكە یەك لەخاڵە گرنگەكانی پەیماننامەی زەهاو بریتی بوو لەوەی كە هاوكاری هیچ هۆزێك و هیچ لایەنێكی نەیار نەكرێت، كوردەكان هەندێك جار سوودیان لەعوسمانییەكان و هەندێك جار لەسەفەوییەكان بینیوە، بۆیە بۆ ئێمە زۆرگرنگە ئاگاداری مێژوو بین كە ئاگاداری ڕابردووبوین  تا جارێكی ترئەوەی بەسەرمان هاتووە  دووبارە نەبێتەوە، چونكە هەر رێكەوتننامەیەك لەنێوان دوژمنانی كوردا لەسەردەمی سەفەوییەكان لەسەردەمی هاتنی ئیمپریالیزم و لەنێوان ئەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، عێراق و سووریا و توركیا و ئێران و هەر ڕێكەوتننامەیەك لەنێوانیاندا كرابێت، ئەگەر دوو قۆڵی و سێ‌ قۆڵی و چوار قۆڵیش بێت بۆ مەبەستی خۆشیان بێت خاڵێك دادەنێن لەدژی كورد، چونكە ئەوان دوژمنی سەرەكی كوردن تەنها شتێك ئێمە بمانەوێت سوودی لێ‌ وەربگرین خوێندنەوەیەكی مێژووییە بۆ ئەو ڕێكەوتننامەیە.