پەیماننامەی ئەرزرۆمی دووەم

ئامادەکردنی: زاهیر سدیق

ساڵی 1847 ئەم پەیمانە لەشاری ئەرزرۆمی باكووری كوردستان لەنێوان دەوڵەتی قاجاری لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی محەمەد شای قاجارو دەوڵەتی عوسمانی لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی سوڵتان عەبدول مەجیدی یەكەم بەئامادەبوونی نوێنەرانی هەردوو دەوڵەتی ڕوسیای قەیسەری وبەریتانیا مۆركرا، پەیمانەكە لە 1نیسانی 1847 دوای سێ‌ ساڵ گفتوگۆی دوولایەنە لە لایەن میرزا ئەحمەد فەقێ‌ خان نوێنەری قاجارییەكان و محەمەد ئەنوەر سەعدوڵڵا ئەفەندی نوێنەری دەوڵەتی عوسمانی مۆركرا، هەردوو باڵوێزی روس و بەریتانیا وەك ناوبژیوان و شاهید لەجێ‌ بەجێ‌ كردنی ئەم ڕێكەوتنە بەشداربوون، كارگەرییەكی یەكجار زۆریان لەداڕشتی بەشەكانی ڕێكەوتنەكەدا هەبووە، كە نۆ بەندی لەخۆ گرتبوو، بەندی دووەم و سێیەم و پێنجەم و هەشتەم ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پەیوەندیان بەكوردستانەوە هەبوو، لەوانە ناوچەكانی سەردەشت و سەقز و بانە و زەهاو تا باشووری كرماشان كە لەپەیمانی زەهاودا بێ‌ چارەنووس مابوونەوە خرانە سەر دەوڵەتی قاجاریی لەگەڵ ناوچەكانی خوڕەم شار و كەنارەكانی بەری چەپی شەتولعەرەب لەگەڵ ئازادی هاتوچۆی كەشتیوانی دەوڵەتی قاجاری لەشەتولعەرەبدا بەرامبەر بەوە ناوچەكانی شارەزوور بەفەرمی خرایە سەر دەوڵەتی عوسمانی، دابینكردنی ئاسایش و هێمنی لە سنوورەكانی هەردوو دەوڵەتەوە بەمەرجێك بۆ هیچ لایەك نەبێ‌ یارمەتی جوڵانەوەی یاخی بووەكان بدات، مەبەستیش لەیاخی بووەكان جوڵانەوە شۆڕشگێڕیەكانی هۆز وتیرە و میرنشینە كوردییەكان بوو، ئاسانكردن ئازادی بازرگانی درا بەبازرگانەكانی هەردوو دەوڵەت بۆ ڕاپەڕاندنی كارەكانیانیبەرژەوەندیەكانی بەریتانیا و روسیای قەیسەری لەناوچە سنووریەكان لەبەر چاوبگرن، دوا بەدوای ئەم پەیمانەش هەردوولا لەسەر كۆتایی هێنانی سەرجەم میرنشینە كوردییەكان رێكەوتن، ئەم ڕێكەوتنەش لەلایەن لیژنەیەكەوە بەڕێوەچوو كە پێك هاتبوو لەنوێنەرانی چوار دەوڵەت بەناوی لیژنەی تێكەڵاوەوە بەگوێرەی ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆمی دووەم هەردوو دەوڵەتی عوسمانی وئێرانی سازشێكیان بەكوردستان كردو جارێكی تریش كوردستانیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكردەوە بەم شێوەیە ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆمی دووەم كۆتایی بەفەرمانڕەوایی ناوخۆی كورد هێنا و لەساڵی 1849 بەدواوەوە ناوچەی شارەزوور ڕاستەوخۆ بەسترایەوە بەئەستەنبوڵەوە، پاش ئەوەی ئاشتی لەنێوان عوسمانی وئێرانی چەسپا ئەمەش وای لەعوسمانییەكان كرد مەترسییەكانیان كەم بێتەوە لەدەستەڵاتی ئێران و دەوڵەتی عوسمانیش ئیشی بەكورد نەما لەو بەڵێنانەی دابووی بەكورد پاشگەزبوەوە.
مامۆستا هەستیار محەمەد: ئەم پەیمانە لەساڵی 1847 دا لەنێوان بەریتانیا روسیا قاجارییەكان بەسترا، چەند مەبەستێكی لەپشتەوە بوو، یەك لەو مەبەستانە بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا و روسیا بوو، چونكە بەریتانیا لەو كاتەدا پێویستی بەوەبوو ئاسایشی ناوچەكانی ژێر دەستی عوسمانی و ئێرانی بەپارێزێت، روسیاش پێش ئەوەی ئەم پەیمانە ببەسترێت لەساڵانی پێش 1840 كانەوە چەندین بەرژەوەندەی تری هەبووە لە ناوچەكاندا بەتایبەتی لە ناوچە وشكانیەكان، كە ئەكاتە سنووری نێوان روسیا و عوسمانی سنووری نێوان روسیا و ئێرانی كە سەفەوی تیایدا باڵا دەست بوو و دواتریش قاجاری، لەو كاتەدا روسیا چەندین ئامانجی هەبووە، یەك لەو ئامانجانەی گەیشتبوو بەئاوە گەرمەكان بۆ ئەوەی بگات بەئاوە گەرمەكان پێویست بوو بەو ناوچە سنوریانەی ژێر دەستەڵاتی عوسمانی وئێرانی بوو، كە كوردنشین بوون بۆ ئەم مەبەستەش ئەگەر تۆزێك بگەڕێینەوە بۆ دواوە روسیەكان بۆ لەساڵی 1840 ەوە هەمان بەرژەوەندی لەگەڵ هەمویان دا هەبوو، بۆ ڕاگرتنی ناوچەكانی ژێر دەستەڵاتی عوسمانی و ئێرانی ئەبێ‌ لەچەند شتێك شارەزابین روسیا لەساڵی 1827ەوە بۆ 1826-1828 چەند شەڕێكی لەگەڵا ئێرانیەكاندا كرد ئەو كاتە كە قاجارییەكانی لێ بوو لەكاتی شەڕەكەدا سەركەوتنی دەستەبەركرد، ئامانجی روسیاش ئەوە بوو چەند ناوچەیەكی وشكانی بگرێت تا نزیك بێتەوە لەئاوی كەنداوی فارس بۆیە لەم كاتەدا و لەم پرۆسەیەدا سەركەوتنی دەستەبەر كرد، نە بەریتانیا نە فەرنسا ئامادەییان تێدا نەبوو روسیا دەستەڵاتی ئەوەندە بەهێز بێت بگاتە ئاوە گەرمەكان، بۆیە ئیجباریان كرد لەسەر قاجارییەكان بەپەیمانێك رازی بێت بەناوی پەیمانی توركمان چای وەكو پێشینەش بە پەیمانێك ڕازیان كردن بەناوی پەیمانی گولستان بەپێی هەردوو پەیماننامەكە چەند ناوچەیەكی كوردنشینیان بەخشیە روسیا بۆ ئەوەی كە نەچێتە ناوچە ئاوییەكانەوە بەهەمان شێوەش روسیا لەبەرەی باشووری ڕۆژئاوای دەستەڵاتەكەشیەوە لەگەڵا عوسمانیەكان كەوتە ململانێوە، ئەمیش بەهەمان شێوە بۆ ئەوەی جێ‌ پێی هەبێ‌ لەسەر ئاوەكانی دەریای ناوەڕاست بوو، بەرەوە ئاوەكانی دەریای ناوەڕاست بكشێت كە هەمان بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا و فەرەنسا لەو ناوچەیە هەبوو، بۆیە ئەویش كاتێ‌ پەلكێشی ململانێی بوو لەگەڵ عوسمانیدا لەساڵی 1828-1829 شەڕێكی گەورە ڕوویدا بەهەمان شێوازی ئەو جەنگەی لەگەڵ ئێراندا كردی ناوچەی كوردنشینی گرتەوە كە ناوچەی وشكانی بوو، وای لێهات نزیك بووەوە لەناوچە ئاوییەكان ئەمیش هەمان بەرژەوەندیەكانی وەكو پێشینە ساڵی 1826-1828 هەمان شت دووبارە ئەبوەوە لەبەرژەوەندیەكانی بەریتانیادا بۆیە عوسمانیەكانی ئیجباركرد بە بەستنی پەیماننامەیەك بەناوی پەیماننامەی ئەدریانا پۆل بەپێی ئەم پەیماننامەیەش هەندێ‌ ناوچەی كوردنشین درا بەروسیا، ئەمە هەردوو پەیماننامەكە چ توركمان چای و گولستان یاخود ئەدریانا پۆل لەگەڵ عوسمانیدا بەپێی ئەم پەیماننامانە چەند ناوچەیەكی كوردنشین درا بەروسیا واتە بەشێوازێكی فەرمی بۆ ئەوەی روسیا جێپێی لەسەر ئاوەكان نەبێت و لەبەرژەوەندییەكانی بەریتانیا نەدا لەناوچە ئاوییەكاندا.
بەناوبژیوانی ئینگلیز وروس ڕێكەوتننامەی ئەرزەڕۆمی دووەمیان واژكرا
جەمال لۆلۆ: ڕێكەوتننامەی ئەرزەرۆمی دووەم لەساڵی 1847 لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی وئێرانیدا یەك لەو هۆكارانە پەیوەندی بەخودی دوو دەوڵەتەكەوە هەبوو، هەرچەند ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆمی یەكەم گرێبەستی ئەوەی لەگەڵدا كردبوون كە جەنگ نەكەن، بەڵام ناوەناوە جەنگ لەنێوانیاندا ڕووی ئەدا، یەكێك لەهۆكارەكانی دروستبوونی رێكەوتننامەی ئەرزرۆمی دووەم داگیركردنی شاری خوڕەم شاربوو لەلایەن والی دەوڵەتی عوسمانی لەشاری بەغدا كە ئەو چووە شاری خورەم شار و داگیری كرد لەبەرامبەردا ئێرانییەكان هاتن كەربەلایان داگیركرد، ئەمە چەند ساڵێكی فەرق بوو بۆ نموونە لەساڵی 1837دا  خوڕەم شار لەلایەن عەلی پاشای وای بەغدادەوە داگیركرا، لەساڵی 1842 لەبەرامبەر ئەمەدا ئێرانییەكان هاتن كەربەلایان داگیركرد، ئیتر بەناوبژیوانی ئینگلیز وروس هاتن ڕێكەوتننامەی ئەرزەرۆمی دووەمیان لەساڵی 1847 واژۆ كرد، ئێمە لەسەر خودی ڕێكەوتننامەكە قسە دەكەین هۆكارەكانی بۆ خودی ناوچەكە چی بوو؟ هۆكارێكی كوردیانە بوو كە ئەڵێم كوردیانە مەبەستم ئەوەیە پەیوەندی بەقەزێی كوردەوەبوو، چونكە زۆر جاران سەیری مادەكانی ئەرزەرۆمی یەكەمیش ئەكەیت لەكۆی مادەكان سێ یا چواریان پەیوەندی بەكوردەوە هەیە، بەهەمان شێوە لەم ڕێكەوتننامەیەدا ئەیگەیەنێتی ئەوەی هۆكارەكانی بەستنی ئەم ڕێكەوتننامەیە كوردبووە، بۆیە لەكۆی نۆ مادە پێنج مادەیان پەیوەندی بەكوردەوە هەیە، ئەمە یەكێك بووە لەهۆكارەكانی بەستنی ئەم ڕێكەوتننامەیە، خودی كێشەی سنووری نێوان دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی كە ئەوە دیارە سنووری نێوان دەوڵەتی عوسمانی ئێرانی خاكی كوردستانە، كەواتە یەك لەهۆكارەكانی بەستنی رێكەوتننامەكە دیاركردنی سنووری نێوانیان بووە، كە سنوری نێوانیشیان دووبارە دیاری كردەوە بێشك ئەو خاكە هیچیان خاوەنین و دەیانەوێت دابەشیبكەن.
مامۆستا هەستیار محەمەد: روسیا و بەریتانیاو قاجار و عوسمانی هەر چواریان ئەبوایە لەسەر ئەوە ڕێبكەون كە ئاسایشی ئەو ناوچەیە، واتە ناوچە سنووریەكان كە كوردنشینن بەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بیپارێزن، ئەمە سەلمێنەری ئەوەیە وەزیری دەرەوەی بەریتانیا بەوەزیری دەرەوەی روسیا ئەڵێت: پێویستە ئێمە كاتێك كە پەیمانێك ئەبەسترێت لەسەر ئەساسی بەرژەوەندییەكانمان بیبەستین و بزانین ئەو سنوورە چۆن پێویستە دابنرێت، بۆ ئەم مەبەستەش كەسایەتییەكی ئاركۆلیجیستی بەریتانی بەناوی (لیەر) ئەنێرێتە ناوچەی سنوورییەكان تا بزانن بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا لەم ناوچەیە چۆنە، ئەم سنوورە چۆن دابنرێت لەبەرژەوەندییەكانی بەریتانیایە و بەهەمان شێوازش روسیا بۆ ئیشەكانی خۆی كەسێكی ناردبووە ناوچەكە ئەیویست بزانێ‌ ئەم سنوورە چۆن دابنرێت لەبەرژەوەندیاندایە، بەڵام لەسەرو هەموویەوە بەشێوازێك ئەم سنوورە دابنرێت كە بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا و روسیای تێدا پێشێل نەكرێت، ئەگەر عوسمانی و قاجاریش ئاسایش لەنێوانیاندا هەبێت ئەوا كێشە لەناوچەكەیاندا دروست نابێ‌، شەڕ وململانێ‌ لەنێوانیاندا دروست نابێ‌، بەرژەوەندییەكانی قاجاری و عوسمانی زۆر كەمتر بوو لەچاو بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا و روسیا.
كورد لەنێوان شیعەگەریی ئێرانی و سوننەگەری عوسمانی
جەمال لۆلۆ: لەهیچ كام لەو ڕێكەوتنانەدا كورد نەپرسی پێ‌ ئەكرێ‌ بۆ دابەشكردنی خاكەكەی نەپرسی پێ‌ دەكرێ‌ دەچیتە پاڵ دەوڵەتی ئێران یا دەوڵەتی عوسمانی، لەڕاستیدا دیاریكردنی سنووری نێوان ئەم دوو دەوڵەتە خۆی لەخۆیدا كێشەیەكی كۆنە لەئەنجامی كەڵەكەبوونی كێشەی رێكەوتننامەكان كە چارەسەر نەكراوەو ماوەتەوە، ئەم كێشەی سنوورە درێژە ئەكێشێ‌، بۆ؟ لەبەر ئەوەی یەك لەهۆكارەكانی هۆكارێكی دینی بووە، دەوڵەتی ئێرانی دەوڵەتێكی شیعە مەزهەبە و دەوڵەتی عوسمانیش سوننە مەزهەبە، بەشێك لەكورد سوننە مەزهەب بوون ئەكەوتنە ژێر دەستەڵاتی دەوڵەتی ئێرانیەوە، بەشێك دیكەش لەكورد شیعە مەزهەب بوون ئەكەوتنە ژێر دەستەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیەوە، لەبەر ئەوە لەڕووی دینیەوە نەعوسمانی تەحەمولی ئەوەی ئەكرد. دەوڵەتی ئێرانیش تەقەبولی ئەوەیان نەدەكرد شیعەكان بەتایبەتی هاتنی شیعەكان بۆ نەجەف و كەربەلا كە بەشوێنێكی پیرۆزیان دائەنا ئەزیەت ئەدران. هەوڵ درا ئەو سنوورە پڕ كێشەو ململانێیە لەنێوانیاندا چارەسەر بكەن، بۆیە لەڕێكەوتننامەی ئەرزەرۆمی دووەمدا ساڵی 1847 دووبارە هێنرانەوە بەرباس، هەموو جارێك كێشەكانی ئەوان لەهەموو پەیماننامەكاندا چ لەشەڕی چاڵدێران چ لەڕێكەوتننامەی ئەماسیا لەساڵی 1555 یەكێك لەخاڵە گرنگەكان دیاریكردنی سنوورە چ رێكەوتننامەی زەهاو ساڵی 1639 یەكێك لەخاڵەكان و چ ئەرزەڕۆمی یەكەم 1823 چ ئەم ئەرزەرۆمی دووەمە كە باسی لێوە دەكەین ئەویش یەكێك لەخاڵە هەرە بەهێزەكان كە ناكۆكییەكەی سازكردبوو دیاری كردنی سنوورە لەنێوان ئەو دوو دەوڵەتەدا.
مامۆستا هەستیار محەمەد: هەریەك لەم میرنشینە كوردیانە لەناوچەكەدا كە ئەكاتە ناوچە سنوورییەكان یاخود نەك ناوچە سنووریەكان هەموو ناوچەكانی باكووری كوردستان لەژێر دەستەڵاتی قاجاریدا بێت یاخود لەژێر دەستەڵاتی عوسمانیدا بێت، ئەمانە ئەگەر داوای سەربەخۆییان بكردایە یان داوای مافی خۆیان بكردایە ئەو سەردەمە سەردەمی سیستمی دەرەبەگایەتی بوو كێشە وململانێ‌ بۆ دەستەڵات دروست ئەبوو، مەركەزیەت واتە دەستەڵاتی مەركەزی چ لای قاجارییەكان لەنێو ئێراندا چ  لای عوسمانیەكان كەم بووەوە بۆ ئەوەی دەستەڵاتی مەركەزیەت بەهێز بێت، بۆیە بڕیارێكیان دەركرد بۆ لەناو بردنی میرنشینە كوردییەكان، یەك لەو میرنشینانەی كە زۆر زیانی پێگەشت میرنشینی بابان بوو كە لەدوای پەیمانی 1847زیانی زۆری پێگەیشت و كۆتایی پێهات.
عوسمانییەكان كتێبخانەی مزگەوتی گەورەیان سووتاند
جەمال لۆلۆ: ئەگەر دیقەت بدەین یەك لەو نۆ مادەی لەڕێكەوتننامەی ئەرزەرۆمی دووەمدا هەیە ساڵی 1847 یەك لەمادەكان دیاری كردنی سنوورە لەبەشی ڕۆژئاوای زەهاو و بەشی ڕۆژهەڵاتی زەهاو، بەشی ڕۆژئاوای بدرێت بەدەوڵەتی عوسمانی كە لەقەسری شیرین و سەرپێڵی زەهاو و ئەو شوێنانە ئەكات كە شیعەنشینن ئەوانە بدرێت بەئێران، لەوە ترازا بەدیوی ئەودیو شارەزوور وگەرمیان دەكات بدرێت بەدەوڵەتی عوسمانی لێرەوە دەبینین بەر خودانێك، رووبەڕوو بونەوەیەك، ڕاچەنینێك لەلایەن خەڵكی ئەم ناوچەیەوە دەستی پێكرد، زۆر لەو هۆز و عەشیرەتانە ئەتوانین بڵێین لەبۆتەی حیزبێك یان ڕێكخراو یان كۆمەڵێكی سیاسیدا ئێمە پارتی ڕێكخراوێكمان نەبوو خەڵكی هەمە جۆر لەخۆی كۆبكاتەوە ئەوەی كە هەبوو عەشیرەت وخێڵ بووە، ئەم عەشیرەت وخێڵانەش كوردبوونی خۆیان سەلماندبوو لەبەر ئەوە ئامادە نەبوون بچنە ژێر دەستەڵاتی دەوڵەتی عوسمانییەوە و هەر لەو چوارچێوەیەشدا ئەم خێڵ و عەشیرەتانە بەپانتاییەكی فراونتر و یەكگرتنی چەند خێڵ و عەشیرەتێك چەند میرنشینێكیان دامەزراند كە خودی ئەم میرنشینانە بووبوو بەچقڵ بۆ چاوی دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی ئێرانی، لەبەر ئەوە ڕێكەوتننامەی دەوڵەتی عوسمانی ودەوڵەتی ئێرانی لەئەرزەرۆمی 1847 دا یەكێك لەخاڵەكانیان هەڵوەشاندنەوەی میرنشینەكان بوو، بەڵام با ئەوەش بڵێن ڕاستە لەهەردوو دەوڵەتەكەدا كار بۆ هەڵوەشانەوەی میرنشینەكان كرا، بەڵام لەخودی دەوڵەتی عوسمانیدا زیاتر ئەمە ئۆقرەی بەخۆیەوە بینی، بۆ؟ لەبەر دوو هۆكار یەك ئەو میرنشینانەی لەژێر دەستی دەوڵەتی ئێراندا بوون تەنها میرنشینی ئەردەڵان چەند میرنشینێك بوو كە زۆرینەی ئەو میرنشینانە میرنشینی بۆتانە میرنشینی سۆرانە میرنشینی ئامێدی، هەكاری هەموو ئەمانە لەژێر دەستەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون، ئەمە هۆكارێك بوو، هۆكاری دووەمی هاتنی كۆمەڵێك لەو سوڵتانانەی بۆ دەوڵەتی عوسمانی كە بڕوایان بەمەركەزیەتی دەوڵەتی عوسمانی هەبوو، كە ئەبێ‌ خودی دەستەڵاتی مەركەز حوكمی ناوچەكان بكات، نەك لەهەر ناوچەیەكدا میرنشینێك قوت بێتەوە، ئەم میرنشینە حوكمی ناوچەكەی خۆی ئەكات، ڕاستە میرنشینێكی خۆماڵی بۆ ئەوان بۆ ناوچەكەو خودی خەڵكەكە قبوڵ بوو كە دەستەڵاتێكی كوردیان هەیە، بەڵام خودی دەستەڵاتی مەركەز كە ئەستەنبوڵ بوو بەهیچ شێوەیەك قبوڵی ئەوەی نەبوو جگە لەخۆی كەس حوكمی ئەو ناوچەیە بكات، لەكاتێكیشدا ئەیویست لەژێر دەستەڵاتیدا بێت وەكو پێویست هیچ ئاوڕدانەوەیەك نە لەڕووی خزمەتگوزارییەوە نەلەڕووی بەڕێوەبردن وكارگێڕییەوە، لەهیچ ڕویەكەوە یان لەڕووی سیاسیشەوە هیوا هەبوو دەستەڵاتێ‌ كە زەبر و زەنگی بەسەر ئەم ناوچانە سەپاندوە كە خودی سوڵتان خۆی بەخەلیفەو جێنشینی و پێغەمبەران ئەزانی لەسەر زەویدا ئاوڕی نەئەدایەوە لەو خەڵكە زوڵم لێكراوە نەئەدایەوە، لەبەرامبەر ئەم هەموو زوڵم و زۆرەشدا بێدەنگ ئەبوو لەكاتێكیشدا ڕازی نەئەبوو میرنشینێك قەوارەیەك دەوڵەتۆكەیەكیان هەبێ‌ بۆ بەرگریی كردن لەخۆیانی، ئەمانە ئەبێت بەهۆكار سوڵتان مەحمود یەكێك لەو سوڵتانانەبوو كە زۆرجەختی لەوە كردبوەوە و توانیشی ئەو كارە بكات، زۆرێك لەمیرنشینەكان لەناوبرد، میرنشینی سۆرانی لەساڵی 1842دا كۆتایی پێهێنا، میرنشینی بابانی لەساڵی 1847 كۆتایی پێهێنا، یەكێك لەوكارانەی كە ئەم میرنشینانە ئەیكەن بۆ سڕینەوەی ناسنامەی كوردیە كە لەپڕۆتۆكۆڵەكانیان دا هاتووە بۆ نموونە كاتێك دەوڵەتی عوسمانی میرنشینی بابان لەناو ئەبات و هێرش دەكاتە سەر شاری سلێمانی و كتێبخانەی مزگەوتی گەورە كە یەكێك لەكتێبخانەگەورەكانی شار و كتێبخانەی كاك ئەحمەدی شێخ بووە كە باری 27 ئێستر كتێبی تێدابووە، هەموو ئەو كتێبانەیان بردووە لەدۆڵێكی دەرەوەی سلێمانیدا سووتاندوویانن، ئەمە یەكێكە لەخاڵانەی كە لەو ڕێكەوتننامەدا لەنێوان ئەم دوو دەوڵەتەدا هەبوون بۆ سڕینەوەی كولتوور و عادات وتەقالیدی خەڵكی ئەم ناوچەیە، كە ئەیانویست ئەمانە لەبۆتەی دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانیدا بتوێنەوە بۆ ئەوەی لەم ناوچەیەدا كێشەیەك نەبێ‌ ناوی كێشەی كورد بێت، بۆیە دەبینین چ دەوڵەتی عوسمانی چ دەوڵەتی ئێرانی ئێستاشی لەگەڵدا بێت، ئەم هەیكەلانەی ئێستا هەن شەحنكراوی ئەو سەردەمەن لەكەوڵێكی تردا، هەر ئەوانەن حوكم ئەكەن كە دەبینین چ ئێستای تورك و چ ئێستای عەرەب و چ ئێستای فارس هەموویان بەو عەقڵەتەی كۆن بیر ئەكەنەوە، بەڵام لەسەردەمێكی تازەدا، دیقەت بدە چەند پەیوەندی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی ئێرانی توندبێت لەسەر مەسەلەی سیاسی و كێشەكانی دیكە، بەڵام كاتێ‌ هاتوونەتە سەر كێشەی كورد هەموو ئەو ململانێ‌ وكێشانەی خۆیان وەلاخستووە و لەسەر ئەو خاڵە كۆك بوون كە چۆن ئەو بزوتنەوە كوردیانە و هەستی نەتەوەیی كوردی كە چۆن لە ناوچەكاندا سەر هەڵ ئەدەن خامۆش بكەن یا نەهێڵن جۆرە یەكگرتنەوەیەك لەنێوانیاندا دروست بێت.
مامۆستا هەستیار محەمەد: لەبەر ئەوەی ڕاگرتنی ئاسایشی ژێر دەستەڵاتی قاجاری و عوسمانیدا و گەڕانەوەی دەستەڵات بۆ مەركەزیەت پێویست بوو لەناوچە سنوریەكاندا كێشەو ململانێ‌ نەبێ‌ ناوچە سنووریەكانیش زیاتر ناوچەی كورد نشین بوون.