گەڕان بە شوێن حەقیقەتی دیموکراتیک دا خوێندنەوەیەکی سەر پێی شێعری پارانۆیا قادر نیازی ئەگەر بمانهەوێ لە سه‌ر جه‌ریان و ڕەوت یا دۆخێکی شێعری بدوێین که به شێعری به‌ره‌ی چوار ناسراوه، پێویستیمان بە هەندێ فاکتۆری کۆمەڵایەتی و ئەدەبی و ڕەنگە سیاسیش هەبێ. ئه‌وه‌ی که شێعری به‌ره‌ی چوار له چ شوێن کاتێکدا سه‌ری هه‌ڵداوه و موخته‌ساته‌کانی چی بووه و ئیدعاکانی چی و تا ئێره چۆن هاتووه، قسه‌ی زۆری له سه‌ر کراوه. ئەوەی ڕاستی بێ، هەندێ لە ڕەخنەگران سەرهەڵدانی ڕەوتی شێعری بەرەی چوار دەگەڕێننەوە سەر دەسپێکی ڕێفۆرم‌خوازی لە ئێراندا؛ به‌ڵام ئەو ڕوانینە ڕەنگە دروست نەبێ. بە هۆی ئەوەی ئه‌ده‌بیاتی کوردی لانی‌کەم لە دوای شۆڕشی گەلانی ئێرانەوە تا ئێستا خاوەنی ئه‌و دیالکتیکه لەگەڵ کۆمه‌ڵگا نه‌بووه، بۆیه گرێدانه‌وه‌ی لەگەڵ فه‌زایه‌کی سیاسیش دروست نییه، چ بگا بەوەی کە ڕەوتێکی ئاوانگاردی شێعری وەک پاشکۆی قەیرانێکی سیاسی بهێندرێتە ئاراوە کە لە بناغەرا تووشی فەشەل و نسکۆ بوو. ئەو فاکتۆرەی بەر و پتر لە هەموو فاکتۆرەکان شوێن‌دانەر بوو لەسەر سەرهەڵدانی بەرەی چوار، دیالکتیکی ئەدەبیاتی کوردی بوو لەگەڵ ئەدەبی جیهانی و یۆنیڤێرساڵ. واتە ئەو هەڵوێستەی شێعری بەرەی چوار کە پتر لە هەموو شتێک، بووە هۆی خۆ لە قەرەدانی دابڕانێکی جیدی لە شێعری بەر لە خۆی. هەر ئەوەش وای کرد کە شێعری بەرەی چوار تا ڕادەیەکی زۆر بخرێتە ژێر پرسیار. بە هەر حاڵ قسە و باس لەمبارەوە زۆرە و لەم وتارەدا ناگونجێ. بەوەشەوە پاش تێپەڕبوونی نزیک بە بیست ساڵ لە سەرهەڵدانی شێعری بەرەی چوار، کاتی ئەوە هاتووە خوێندنەوەی جدی بۆ بکرێ. بەو پێشەکییەوە ئەگەر بڕوانینە شێعری پارانۆیا لە نووسینی حەمەی کەریمی، بەو ئەنجامە دەگەین کە پارانۆیا لە دۆخی پڕۆسەسازیی زمانیدا خۆی دەدۆزێتەوە. بەو واتایە کە بە گوێرەی خسڵەتی بەسووژەبوونی زمان لە شێعری بەرەی چواردا، خوێنەر لەگەڵ شێوازێک لە دێکانستراکشێن بەرەوڕوویە کە نموودەکانی پتر لە هەموو چەمک و مژارەکان لە زمانییەتی زمانی شێعریدا دیار و بەرجەستەن. ئۆبژەسازی لە شێعری پارانۆیادا هەر دەو ڕاستایەدایە. بە واتایەکی تر تا بە لایبرێنتە زمانییەکانی پارانۆیادا ڕۆدەچین، فاکتۆرە ستاتیکییەکان بە گوێرەی ئەو ستراتژییەی کە شاعیر تەواو ئاگاهانە و بە دانستە بۆ پارانۆیای دیاری کردوون، باشتر دەردەکەون. ئەگەرچی پارانۆیا خاوەنی مانیفێستێکی لە پێش‌دا دیاریکراو نییە و تەواوی هێز و وزەی خۆی لە ستراکچێری زمان‌دا دۆزیوەتەوە کە خاوەنی پێکهاتەیەکی پێشکەوتوو و ئاوانگاردی زمانییە، بەڵام ئەوە هیچکات بە مانای ئەوە نییە کە پارانۆیا خاوەن ستراتژی نییە. سەرەکیترین خسڵەتی شێعری بەرەی چوار بە تایبەت پارانۆیا، بە سەر داکەوتنی لە ناکاوی خوێنەرە بە سەر هەندێ بواری تیۆریک و هزرهێن و ئەندێشەمەداردا کە لە کۆتاییدا خۆی لە دووتۆی هەندێ بواری تیۆریکی وەک پۆست‌مۆدێڕنیسمدا کەشف کردووە. لە شێعری پارانۆیادا بەر و پتر لەوەی لەگەڵ گوزارەگەلی ڕۆمانتیک و ئایدۆلۆژیک و سانتیمانتاڵ بەرەوڕووبین، خۆ لە گۆڕەپانی هەندێ بواری حیرفەیی و ئەدەبی و ئاوانگاڕی زمانیدا دەبینین. لە "پارانۆیا"دا، به پێی ئه‌و ئه‌لمانانه‌ی که شاعیرانی ڕه‌وتی چوار باسی ده‌که‌ن، سووژه به گشتی هه‌ستی پێده‌کرێ، ئەرکی کاراکتێر و پێرسۆنا بە ڕوونی دیارە. ئەوەیکە لە پارانۆیادا تا ڕادەیەکی زۆر بەرەوڕووی وێرانیی ناوکۆیی (context) دەبینەوە، زیاتر لەوەی تیۆری‌زەدەییەکی داڕووشاوی ئەدەبێ بێ، ڕێک هێمای ئاوانگاردبوونێکی ئیجابییە کە لە کاناڵی زمانەوە ڕاگوێزی گشتییەتی دەق دەکرێ. ڕووخاندنی هه‌ندێ فەزای سانتیمانتاڵ و لە بەرامبەردا خوڵقاندنی فەزایەکی دیموکراتیک بۆ مانۆڕی زمان و هەست بە بوونی شارکردن لە پارانۆیادا و هەروەها داندرانی بەجێ و ڕێی کاراکتێر و پێرسۆنا و چەندین خسڵەتی پۆزەتیڤی تر لە دەقەکانی ناو ئەو کتێبەدا، وای کردووە کە تایبەتمەندیی ئاوانگارد بە پارانۆیا ببەخشێت. چۆنکە شاعیر زۆر بە باشی ئه‌و فه‌زا دیموکراتیکه‌ی که له شار و له حزووری کاره‌کته‌ره‌کاندا هه‌یه، ڕەچاو کردووە؛ هه‌ر ئه‌و دیموکراسییه‌ی کە لە دەقێکی ئەدەبی و بە تایبەت شێعری شاردا دەبیندرێ. پارانۆیا دیموکراسی نە بە پێی چەندایەتیی حزووری کاره‌کته‌ره‌کان، به‌ڵکوو له کوالیتی و چۆنیه‌تی حزووری کاره‌کته‌ره‌کاندا ده‌بینێ، واتە دەڕوانێتە چۆنیەتی خۆنیشاندانی کاره‌کته‌رێک له ده‌قێکدا. بۆیه من پێموایه شاعیری پارانۆیا، له‌و بواره‌دا پتر لەوەی لە واقعی دیموکراسی بدوێ، پژاوەتە سەر حەقیقەتی دیموکراتیک بێ ئەوەی لە زمانییەتی زمان و ئەدەبییەتی دەق و سووژەبوونی زمان دوورەپەرێز بووبێ. بەرجەستەترین نموودی خۆنیشاندانی کاره‌کته‌ره‌کان لە پارانۆیادا ئەوەیە کە توانیویانە به‌وجۆره‌ی که پێویسته دیالۆگیان هه‌بێ، کاریگه‌رییان له ده‌قدا نیشان بدەن و ڕاستەوخۆ بوار و بەستێنێکی پۆلی‌فۆنیک بخۆڵقێنن کە تێیدا هەموو دەنگەکان شوێنی تایبەتی خۆیان هەبێ لە بردنەپێش و بەئاکام گەیاندنی دەقدا. یه‌کێکی تر له تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی پارانۆیا ئەوەیە که شاعیر توانیوێتی "سووژه" به باشی بورووژێنێت، سووژە له " پارانۆیا"دا ئه‌ندێشه بەرهەم دێنێ و به جیدی له به‌رانبه‌ر خوێندنەوەی سەقەت لە ده‌قی ئایینی‌دا ڕاوه‌ستاوه و ئەو خوێندنەوانەی کە لە دەقە پیرۆزەکان کراوە، ده‌باتە ژێر پرسیار و کێشه‌یان بۆ ساز ده‌کا، هه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته لە شێعردا خوێنەر ئیرجاع ده‌دا به جۆرێک سووژه، وەک مژارێکی جدی و غایب هەم لە دەقی ئایینی‌دا هەم لە دەقی ئەدەبی‌دا. بە پێچەوانەی ئه‌ده‌بی کلاسیک کە به داخه‌وه سووژه زۆر جار گوێڕایه‌ڵ و ملکه‌چ و موقه‌ییده، شاعیر له ده‌قی شێعریی "پارانۆیا"دا به باشی له به‌رانبه‌ر ئه‌و موخته‌ساتانه‌ی سووژه‌دا وه‌ستاوه‌ته‌وه، به چه‌شنێک پێشنیاری جۆرێکی تر له به‌کارهێنانی سووژه ده‌دا له ده‌قدا و بۆ خۆیشی جۆرێکی تر له سووژه‌ی به کارهێناوه، سووژه‌یه‌کی ئازادیخواز و له هه‌مان کاتدا یاخی و عاسی، سووژه‌یه‌کی موعترز و به هه‌ڵوێست، سووژه‌یه‌کی شۆڕشگێر که له هه‌مبه‌ر تێکسته پیرۆزه‌کاندا ڕادەپەڕێ و ده‌وه‌ستێته‌وه، سووژه‌یه‌کی به هه‌ڵوێست و ره‌خنه‌گر: "و اقسم بالعصر و الشعر به شێعر نا به مووه زیاده‌کانم که دنیا پێ به‌سته‌مه شتێک پێویست‌تر بۆ کابووسی شه‌وانه‌م سه‌رگه‌رمییه‌ک وه‌ک ته‌رجه‌مه‌ی ئه‌وێک بم سه‌ره‌وخوار دانیشتوو له خۆما فوبیا بم و خه‌تخواردوو خه‌ته‌ر ئه‌که‌م خه‌ته‌ر جه‌سته‌م به ترافیک چوو ترا تر غاره‌ت بووم به ئایه‌ته‌کانی ره‌جم و زیلزاله‌کانی رب العالمین فوو ئه‌که‌م به تاریکی مه‌حزا بکێشم ده‌رد، بکێشی عه‌رد له تاو توخمه زۆڵه‌کانی ئاده‌م ...) یه‌کێکی تر له‌و کارانه‌ی که حه‌مه‌ی که‌ریمی له "پارانۆیا" کردوویە ئەوەیە که زمانزان و زمان‌بازیشه، له‌وانه‌یه له شێعری به‌ره‌ی چواردا یان شێعرێکی تردا فه‌زاگه‌لی پۆست‌مودێڕن بوونی هه‌بێ و که‌ڵک‌وه‌رگرتن له چه‌ندزمانی و چه‌ند فه‌زای جیاواز و ... ئه‌مانه وه‌ک ئه‌لمانگه‌لێکن له شێعرێکی پۆست‌مودێڕندا، به‌ڵام ئه‌وه‌ی که شاعیری پارانۆیا وه‌ک جیاوازییه‌ک ئەنجامی داوە، ئه‌وه‌یە کە له به‌رانبه‌ر ئەوپەرڕیوایه‌تەکاتدا به زمانێکی پارۆدیک دواوە، من وه‌ک خۆم باوه‌ڕی شه‌خسیم هه‌یه بە "دین" و بۆ من "دین" و خودا و تێکسته دینییه‌کانی دیکە که‌لان ڕیوایه‌تن. به‌ڵام ئه‌وه‌ی که حه‌مه توانیەتی به دیدێکی ڕه‌خنه‌گرانه‌وه و به زمانێکی پارۆدیک له هه‌مبه‌ر ئه‌و خوێندنەوە سەقەتە ڕاوەستێ کە لەو که‌لان ڕیوایه‌تانەدا، کراوە خۆی جۆرێکە لە ئاوانگاردیزمی شێعری: (خودای بێ باکی خاوه‌رمیانه خودای باکداری ئه‌و دیو خاوه‌رمیانه خوای ئه‌و خه‌ڵکانه‌ی ناتوانن مردنت دانله‌ود که‌ن خوای من و "ئیسی" بووم هه‌تا من بووم و ئه‌م جوگرافیا له‌عنه‌تییه قوربانیی پیاوه فاسده‌کانی خاوه‌رمیانه‌ین خوای گه‌ڕیان و گڕان من ڕه‌نگه که‌مێک بۆ بوون زیاده‌م وه‌ک بوونی تۆ بۆ شه‌رقی ئه‌وسه‌ت یان سڵفیه‌کانی من بۆ زبڵدانی مێژوو ...) ئه‌مه جۆرێک ئه‌ندێشه‌یه که له ده‌قی پارانۆیادا بوونی هه‌یه و پێموایه به‌هێزترین به‌شی ده‌قه‌که‌یه. هاتنەدەر له‌و فه‌زایە پێویستی بە دوورەپەرێزی له‌و ئه‌خلاق‌گه‌ری و پاسیڤ‌بوونەیە کە ئه‌ده‌بی کوردیی تا ڕادەیەکی زۆر داتەنیوە. ئه‌ده‌بیاتیش خه‌سڵه‌تی تایبه‌ت به خۆی هه‌یه، مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه تا ئه‌و شوێنه‌ی که بکرێ ده‌بێ فه‌زا بڕەخسێندرێ بۆ ئه‌وه‌ی سووژه ئازادانه خۆی بناسێنی و بێ سانسۆر خۆی پێناسه بکات، حه‌مه له "پارانۆیا"دا هه‌مان ئه‌و کاره‌ی کردووه، حزووری کاریگه‌ری کاره‌کته‌ره‌کان به پێی ئه‌و ڕۆڵه‌ی که شاعیر بۆی پێناسە کردووە، له ده‌قه‌که‌دا به‌رچاوە، هاوکات وەک وترا ده‌قی شێعریی "پارانۆیا" زۆربه‌ی ئه‌لمانه‌کانی شاریشی تێدایە، دیمۆکراسی له چەندایەتیی حزووری کاره‌کته‌ره‌کاندا نییە، به‌ڵکوو له چۆنیه‌تی حزووری کاره‌کته‌ره‌کان دایە کە لە ڕەشبینانەترین حاڵەتی خۆیدا بردنە ژێر پرسیاری دیموکراسییە ...
خاک _ پشکۆ کامەران
created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure