برایم ئەحمەدو شیعرییەت

دكتۆر ژینۆ عەبدوڵڵا*
ناوی كتێب: برایم ئەحمەد و شیعرییەت.
نوسەر :پ.د. زاهیر لە تیف كەریم .


لەدووتوێی كتێبێكداو بەشێوەیەكی ئەكادیمی توێژینەوەیەكی زانستی لەسەر شیعریەت لای مامۆستا برایم ئەحمەد لەلایەن پ. د. زاهیر لەتیف كەریم-ەوە نووسراوە، بەوردی توێژەر تیشكی خستۆتەسەر لایەنی زمان ‌و تەكنیك ‌و وێنەی هونەریی ‌و رێباز و لایەنی جوانكاریی شیعرەكانی مامۆستا برایم ئەحمەد و بەمیتۆدو رێبازی نوێی رەخنەی ئەدەبی شیكاری بۆ شیعرەكانی برایم ئەحمەد كردووە.

گەر لەشیعری شاعیرانی پێش برایم ئەحمەد-دا جۆرە پەیوەستێتیەك دەرهەق بەخاك ‌و نیشتمان بەدی بكرێت ئەوا لای برایم ئەحمەد پەیوەستێتی بوو بە ڕێبازو میتۆد، بەڵكو لەمەش زیاتر رووبەری پەیوەستێتی فراوانتربوو. جگە لەخاك ‌و نیشتمان، مەسەلەی ئازادی‌و سەربەستی‌و دادی كۆمەڵایەتی‌و یەكبوونی ماڵی كوردی بوونە بابەتێكی هەرە گرنگی پەیوەستێتی. لەشیعری برایم ئەحمەد-دا پەیوەستێتی شاعیر دەرئەنجامی تێكەڵبوونی بابەتەكانە بەكێشە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكان وەك ئەوەی بلە رەخنە لەژیان بگرێت یان بیەوێت راڤەی ژیان بكات وەك هاوشێوەی ریالیزمەكان. لەڕووی فەلسەفیەوە، پەیوەستیش بریتییە لەخۆتەرخانكردنی خودی بكەری شاعیر بۆ ئەو بابەت‌و كەرەستانەی كە پێشتر ئاماژەمان پێدا.

هەر لەبەر ئەمەشە، پەیوەستێتی  هەڵوێستەیەكی سەخت‌و دیاریكراوە بەوپێیەی راستەوخۆ دەچێتە نێو بابەتە داواكراوەكان لەهەمانكاتدا لەهەوڵی جوڵەی تاكەكاندا دەبێت تا هەموو لەنزیكەوە بەشداربن لەپرۆسەی ئەزموونە سیاسی ‌و فیكری‌و كۆمەڵایەتیەكاندا. لێرەدا بلە وەك هەموو تاكێكی سادەی كۆمەڵگاكەی رەفتار دەكات‌و دوورە لەفیزو خۆبەگەورەگرتن‌و چاوچنۆكیە میتریالیزمەكان.
ئەم كتێبە بەناونیشانی "برایم ئەحمەدو شیعرییەت" لەنووسینی پ. د. زاهیر لەتیف كەریم، هەڵقهوڵاوی پرۆسەی  پەیوەستێتییە.لەسیمانتیكای پەیوەستێتی شاعیردا بەئاشكرا هەست بەئێش‌و ئازارو ئەشكەنجەی خودی بكەری شاعیرو خودەكانی تر دەكرێت.
لەهەمووشیاندا خودی بكەر كەسێكی خۆڕاگرو ئازادو بەجەرگە.
جوانترین خەسڵەتی شاعیر لەوەدایە كە لەهەر جێگەیەك بووبێت وەك شار، شاخ، زیندان، لەندەن خاك‌و نیشتمان‌و نەتەوەكەی لەیاد نەچووە. هەمیشە وەك جوتیارێكی عاشق بەخاك بە دوای سروشتی وڵاتەكەیدا گەڕاوە. لەم بوارەدا خاوەنی دوو جۆر كەسێتییە: یەكەمیان داخراوەیی. دووهەمیان كراوەیی. سەبارەت بەداخراوەییەكە، بلە وەك كەسێكی بزێو دەردەكەوێت‌و بەئاشكرا دەچێت بەگژ دیاردە كۆمەڵایەتی‌و فیكری‌و سیاسییەكاندا بەوپێیەی خۆی ئەندامێكی بنەڕەتی كۆمەڵگاكەیەو بەپەرۆشەوە دەڕوانێتە شتەكان بەبێ ئەوەی بەرژەوەندییەكی بۆ خۆی تێدابێت.
لەكراوەییەكەشدا، بایەخێكی زۆری بەدەرەوەی خۆیداوە بەوپێیە بەشێك لەدەرەوە هەمان كێشەی شاعیریان هەیە. لەهەردوو حاڵەتەكەدا شاعیر گوشارێكی زۆرەملێی ناخاتە سەر تاكەكان بەوپێیەی ئەم خۆی داوای ئازادی دەربڕین دەكات، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەمیشە وا نیشانی دەدات كە خەمی سەرەكی تاكە دڵسۆزەكان پێویستە خۆی لەپەیوەستی تاك بۆ خاك‌و نیشتمان‌و قەوارە و ئازادی ‌و سەربەستیدا ببینێتەوە. بەمجۆرە كەسێتیە دەوترێت "كەسێتی بەرهەمهێنەرو كۆمەڵایەتی".

هەر لەبەرئەمەشە ناوەڕۆكی "گەلاوێژ" كە خۆی سەرپەرشتی دەكردو جارجارەش نووسینی تێدا بڵاودەكردەوە، بریتییە لەبانگەوازی بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیریی‌و مەعریفی‌و ئەدەبی‌و سیاسی بەوپێیەی تاكی كورد بۆ ئەو زەمەنە تەواو پێویستیان بەئامۆژگاری بلەو هاوشێوەكانی بوون. بەمانایەكی تر، بلە هەمیشە هەوڵی ئەوەی دەدا كە گۆڕانكارییەك لەتێگەیشتنەكان بكات. ئەمەش لەپێناو هۆشیاركردنەوەی تاكدا بەكارهێنا تا ئەم تاكە لەزەمەنی بلە و ئایندەدا بتوانێت چەمكی جوگرافی‌و زمانی‌و سیاسی ناوچەكە بگۆڕێت‌و دەربازبێت لەكۆیلایەتی هێزی داگیركەر. لەپێناو هۆشیاركردنەكەش بلە زۆر جەختی لەسەر راڤەكردنی وێنەو دۆخەكان دەكردەوە. دیارە ئەمەش لەپێناو دوو پرۆسەی سەرەكیدا ئەنجامدا. یەكەمیان: هەستكردنی تاكەكان بەشتەكان. دوهەم: تێگەیشتنی تاكەكان بۆ شتەكان.

لەشیعرییەتەكەی بلەدا، گەر سەیرێكی كۆی بەرهەمە شیعریەكانی بكەین، ئەو راستیەمان بۆ دەردەكەوێت كە شاعیر لەسیاسەتەوە سەرچاوەی گرتووە وەك ئەوەی بۆ سیاسەت خوڵقابێت.
شیعرییەتی شاعیریش هەر ئەوەنییە باس لەسیاسەت بكات، بەڵكو بەدوای كارنامە سیاسی‌و گوتارەكەیدا دەگەڕێت. هەر لەبەرئەمەشە، بلە لەچركەساتە پێویستیەكاندا زۆر ژیرانە مامەڵە لەگەڵ دۆخ‌و دەقەكانیدا دەكات‌و كت‌وپڕ دەچێتە نێو بابەتەكە بەبێ گوشارێكی دەستكردی.

بۆنموونە، لەشیعری "یاران" كە بۆ پێشەوا قازی محەمەدی نووسیووە لەڕۆژی سێدارەدانەكەیدا شاعیر بەسوود وەرگرتن لەم سەرچاوە مێژوویی‌و سیاسیە دەیەوێت تاكی كورد بەگشتی‌و كوردستان بەتایبەتی بجوڵێنێت تا یەكگرتووبن لەمەسەلە گەورەكاندا. لەهەمانكاتدا بلە هەندێجار بەشێوازێكی شاراوە كار دەكات‌و دەبێتە دەمامك بۆ چەند كەسایەتیەك كە لەهەموو رویەكەوە هاوشێوەی خۆیین بەنمونەی بێكەس‌و حەمید باتاسی‌و قازی محەمەد.

هەر لەنێو وێنە راستەوخۆو ناڕاستەوخۆكانیدا، بلە جەخت لەسەر بوونی خۆی دەكات لەنێو مێژوودا وەك ئەوەی خاوەن ناسنامەو پێناسەی تایبەتی خۆیەتی‌و جیاوازە لەنەتەوەكانی تر. یان وەك نەتەوەكانی تر مافی ژیانیان هەیە بەبێ جیاوازی هەروەك لەشیعری "كاوەی راستەقینە"دا بەدی دەكرێت. بلە، وەك سەرچاوە لێگرتنێك. زۆر شەیدای مێژووی كوردە بەو پێیەی مێژووی رابردوو بەنمونەی زەمەنی كاوە پڕبووە لەشكۆداری‌و هەڵوێست‌و قارەمانی. زەمەنی ئێستاش پڕە لەناكۆكی‌و دووبەرەكی‌و نیفاق‌و هەرەس. هەر لەبەر ئەمەشە شاعیر دەیەوێت زەمەنی رابردوو ببەستیتەوە بەزەمەنی ئێستا تا ئێستاكە لەڕووی ئەزموونەوە سوود وەرگرێت لەهەوڵ‌و كۆششەكانی زەمەنی رابردوو. ئەمەش لای بلە بەمانای پەیوەندێتی دێت. نووسەری ئەم كتێبە جەخت لەسەر جۆری پەیوەندییەكانیش دەكات كە بریتین لە:

یەكەم: پەیوەندی سەرچاوەیی وەك پەیوەندی خودی بكەر بەواقیعی دەرەوەی خۆی بەنموونەی شیعری"كاوەی راستەقینە". لەم شیعرەدا گرنگ نییە كاوە كوردبێت یان نا! بەڵكو گرنگ ئەوەیە چەند سوود لەئەزموونی كاوە وەرگیراوە.
دووەهەم/ پەیوەندی دەقاودەق وەك پەیوەندی خودی بكەری شاعیر بەبابەتەكەیەوە بەبێ گوشاری دەرەكی.
سێهەم/ پەیوەندی میتریالیزمی وەك پەیوەندی خودی بكەری شاعیر بەبابەتێكی دیاریكراوی پیرۆزەوە.
چوارهەم/ پەیوەندی بونیادی وەك بایەخدانی خودی بكەری شاعیر بەو وێنانەی كە لەڕێگەی مەبەست‌و مانا سەرەكیەكانەوە بەدەستی دەكەوێت.
پێنجەم/ پەیوەندی زەمەنی وەك پەیوەندی خودی بكەری شاعیر بەو بابەتانەی كە گەمارۆیان داوە.
لەڕەهەندە زەمەنیەكانیشدا، د. زاهیر لەتیف كەریم دەڵێت : بلە لەهەوڵی دروستكردنی زەمەندایە. واتە دەیەوێت لەڕێگەی بابەتەكانیەوە جوڵەیەك بەزەمەن‌و تاكەكانی بدات. هەر لەبەرئەمەشە خۆی لەچەند زەمەنێكدا دەبینێتەوە وەك:

یەكەم/ زەمەنی فینۆمینیا. لەم زەمەنەدا بلە لەسەرو واقیعەوە دەڕوانێتە شتەكان‌و واقیع وەك خۆی ناگوێزێتەوە. لێرەدا وەك هونەرمەندەكان هەڵس‌و كەوت دەكات‌و دەقەكانی جۆرێك لەهونەری بیركردنەوەی تێدایە.

بۆنموونە، لەشیعری"سروودی پێشمەرگە 1962"پێناسەی كەسێتی پێشمەرگە دەكات كە ئێمەی خوێنەر لەو زەمەنەدا زانیاریمان لەسەر ئەم زاراوەیەو پێناسەكەی نەبوو. بەمەش بلە لەلایەكەوە وشەیەكی دروستكردو لەلایەكی تریشەوە كارنامەی دا بەم وشەیەو توانی لەدەقەكانی خۆی‌و هاوڕێكانیدا جێگەیان بكاتەوە.
دووەهەم/ زەمەنی ئینتروپۆلوژیا. لەم زەمەنەدا بلە هەستەكانی خۆیمان بۆ دەخاتەگەڕو هەر سێ زەمەنە جیاوازەكەی گرێداوە وەك زەمەنی رابردوو ئێستا و ئایندە. بەمەش دەیەوێت لەهەرسێ زەمەنەكەدا بژی‌و رۆڵیشی هەبێت لەكارنامە پێكردنی. بۆنمونە، لەڕێگەی هەستە بەرفراوانەكانیەوە زۆر بەخێرایی‌و لەكاتی پێویستدا دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی رابردوو بەنموونەی زەمەنی كاوەو دواتر باس لەنەهامەتی میللەت دەكات‌و لەهەمانكاتدا شۆڕشی ئەم میللەتە دژ بەزوڵم ‌و ستەم.
كە دێتە سەر زەمەنی ئێستاش بەهەمانشێوە باسی لێوەدەكات، بەڵام بەهۆی سوود وەرگرتن لەئەزمونی زەمەنی رابردوو، ئایندەمان بۆ مسۆگەر دەكات.
سێهەم/ زەمەنی زمانی، لای بلە ئەزموون‌و گوتار لەزماندا بەدەردەكەوێت. ئەم زەمەنەش پەیوەستە بەزەمەنی چركەساتی رووداوەكان. واتە بلە ئەوەی پێی كرابێت بابەت‌و رووداوەكانی دوانەخستووەو هەمیشە هەوڵیداوە بەو بڕە شیعرەی كە هەیەتی گوزارشت لەو رووداوانە بكات‌و وەك تاكێكی بێ دەسەڵات لەدوورەوە سەیری رووداوەكانی نەكردووە وەك لەشیعری "كوردە هاوارە" دەردەكەوێت.
چوارهەم/ زەمەنی دەقاودەق وەك ئەوەی رووداوەكان زەمەن بخوڵقێنن. بەوپێیەی بلە كەسێكی ریالیستەو بەخەیاڵ ناژی، هەمیشە دەیەوێت لەپشت واقیعەوە چەند وێنەیەكی كاریگەر بخوڵقێنێت. بەمەش وێنەی نوێ‌و تازە لەدایكدەبن‌و وێنە كۆن‌و بیستراوەكان دووبارە نابنەوە. هەر وێنەیەك‌و جۆرێك لەكاریگەریی بەتایبەتی لەبواری هەستە نەتەوایەتیەكاندا.
پێنجەم/ زەمەنی گێڕانەوە. بلە لەزەمەنی دەقەكانیدا رەچاوی زەمەنی لۆجیك دەكات. بەمەش ئەو وێنانەی كە لەدەرەوەی واقیع لەدایكدەبن هیچیان نامۆنین‌و لەپشتیەوە لۆجیكێك هەیە گەرچی تازەو نوێن. ئەم زەمەنەش خۆی لەچەند زەمەنێكی لاوەكیدا دەبینێتەوە هەروەك توێژەر جەختی لەسەر كردۆتەوە وەك:
یەكەم-گێڕانەوەی دواكەوتە لەرووداو، وەك ئەوەی لەئێستادا رووداوێكی پێشووتر بگێڕێتەوە. لەشیعری" كاوەی راستەقینە"و "هەر كورد ئەبین"، بلە ئەمەی بەكارهێناوە.
دوهەم/ گێڕانەوەی كات بەندی كە بریتیە لەگێڕانەوەی ئەو رووداوانە كە لەئێستادا روودەدەن. لەشیعری" یاران" كە بۆ شەهید قازی محەمەدی وتوە بلە ئەم زەمەنەی بەرجەستە كردووە.
سێهەم/ گێڕانەوەی پێش وەخت وەك ئەوەی ئێستا رووداوێك بخوڵقێنی كە دواتر لە واقیعدا رووبدات. لەشیعری "بۆ سەدام حسین" زۆر جوان‌و ژیرانە ئەم زەمەنەی خستۆتەڕوو.
چوارهەم/ گێڕانەوەی تێهەڵكێشی، كە بریتیە لەگرێدانی هەرسێ گێڕانەوەی ئاماژە پێكراوەكەی سەرەوە.
واتە بلە لەپێناو مسۆگەركردنی سەركەوتن‌و ئایندە هەندێجار پێویستی بەسەرچاوە لێتگرتنێكە كە ئەم سەرچاوە تێگرتنە پڕە لەئەزموون‌و ووزە.
لەفەرهەنگە شیعریەكەیدا، بلە لە وشە راوەستاو و بەكارهاتووەكان چەندین ماناو هێماو ئایكۆن‌و ئیندێكس دروستدەكات، بەمەش وشە سروشتییەكان پێدەنێتە قۆناغی پرۆسەی هونەری ‌و داهێنان. واتە بلەی شاعیر توانای گواستنەوەی وشەكانی هەیە لە ئامرازەوە بۆ ئامانجێكی سیاسی ‌و فیكری ‌و كۆمەڵایەتی. واتە  دراوسێیەتیەك دروست دەكات لەنێوان فەرهەنگی شیعر و سیاقی شیعردا. هەر لەبەرئەمەشە، دەقە شیعرییەكانی خۆی لەچەندین بابەت‌و دۆخ‌و روداودا دەبینێتەوە، كە هەریەكەیان پێویستی بە وشەو دەربڕینی تایبەتی خۆی هەیە. لێرەدا هەروەك نووسەر پڕۆفیسۆر زاهیر لەتیف ئاماژەی پێدەكات ‌و دەڵێت: پرۆسەی فەرهەنگی شیعری بلە لەڕێگەی چەند خاڵێكەوە ئەنجام دەدرێت:
یەكەم/ لەڕێگەی شێوازی ئامارەوە وەك ئەوەی زانیاری تەواو كۆ بكرێتەوە لەسەر هەر وشەیەك.
دووەهەم/ لەرێگەی رەچاوكردنی دوو جەمسەری سەرەكی. جەمسەری چەندێتی و جەمسەری چۆنیەتی.
سێهەم/ لەرێگەی دروست بوونی دراوسێیەتی لەنێوان فەرهەنگی زمانی و بنەما سیمانتیكیەكانی وشە. نووسەری ئەم كتێبە  كە دێتە سەر پراكتیزمەكردن، دەست نیشانی دوو قۆناغی سەرەكی دەكات.
یەكەمیان، قۆناغی فەرهەنگی پێش خۆی.
دووهەمیان، قۆناغی فەرهەنگی زەمەنی خۆی.
لە یەكەمدا، كاریگەری شاعیرانی پێش خۆی لەسەرە بە نمونەی گۆران و بێكەس و پیرەمێرد. لێرەدا چەند نمونەیەكی هیناوەتەوە.
لە دووهەمیاندا، شاعیر خۆی دەبێتە دەسەڵاتی دروستكەر بۆ وشە وە هەر لەم قۆناغەدا رۆڵێكی بەرچاو دەبینێت لە پرۆسەكردنی فەرهەنگی زمانی و شیعری.
هەر لەم لێكۆڵینەوەیەدا، نوسەر جەختی لەسەر چەند جۆرێكی فەرهەنگی شاعیركردووە وەك:
یەكەم/ فەرهەنگی جێگەیی. كوردستان و سروشتی كوردستان بۆ بلە سەرچاوەیەكی دەوڵەمەندی فەرهەنگە شیعریەكەیەتی.
بەمەش كوردستان بە هەموو پێكهاتەكانیەوە وزەبەخشە بۆ شاعیر. لەلایەكەوە ئێش و ئازارەكانی.لایەكی ترەوە جوانی سروشتی كوردستان و جۆری ژیانی خەڵكی. هەر لەم جێگەیەدا، بلە سوودێكی بەرفراوانی لە زیندان بینیوە و زیندان بۆتە مەملەكەتی دوهەم بەو پێیەی روناكیەكان لە زیندانەوە سەرچاوە دەگرێت.
دوهەم/ فەرهەنگی شەر و كوشتن. شاعیر لەپێناو بەدەست هێنانی بەڵگەی مێژوویی پەنای بۆ چەندین وێنەی ترسناك بردووە بەنموونەی ئەلمانیای نازی كە سیاسەتەكەیان پڕ بووە لە كوشتن و ئاسن و خوێن و مەرگ و تۆپ و تانك.
سێهەم/ فەرهەنگی سروشت. بلە لەهەر دوو رێبازی رومانسی و ریالیزمەكەیدا پەنای بۆ سروشتی كوردستان بردووە. بەلایەوە بەهاری كوردستان وەك چەمكێكی ئەفسانەیی بە نموونەی ئەدۆنیسی یۆنانی و تەموزی بابلی كۆتایی پێ نایەت و برانەوەی نیە.
هەر لێرەوە شاعیر ئەو یەقینەی لا دروست بووە كە رۆژێك دێت گوڵ و گوڵزار و درەختی كوردستان سەوز دەبێتەوە و كوردستانیش وەك بووك دەڕازێتەوە.
چوارهەم/ فەرهەنگی سیاسی: لێرەدا بلە دەستنیشانی ئایدیای خۆی و بەرامبەری دوژمنەكانی دەكات. لەم بەشەدا تەواو جەختی لەسەر یەكگرتن و یەكریزی هێزی جەماوەر و رۆڵی پێشمەرگە و فیداكارییەكانی و مافی چارەی خۆنووسین و سروشتی ئیمپریالیزم و داگیركەران و كەوتنی رژێمە داگیركەرەكان دەكات.
 پێنجەم: فەرهەنگی سوزداری: نوسەر جەختی لەسەر ئەوە كردووە كە بلە گەرچی كەسێكی سیاسی بوو، بەڵام سیاسەتەكەی رێگر نەبووە لەبەردەم حاڵەتە سوزدارییەكەیدا. بۆ ئەم مەبەستە چەند نمونەیەكی هێناوەتەوە.
 شەشەم: لە فەرهەنگی كلتووری و مێژووییەكەشدا، نوسەر جەختی لەسەر ئەوە كردووە كە بلە كەسێكی رۆشنبیر بووە و زۆر چاك ئاگای لە كلتور و مێژووی خۆی و دەرەوەی خۆی بووە. ئاگاداری سروشتی ئایین و ئیسلام بوو. لەپاڵ ئەمەدا، شاعیر چەندین پەندی كوردی بەكارهێناوە كە ئەم بەكارهاتنە خەسڵەتێكە لە خەسڵەتەكانی شیعری هاوچەرخ.
لە كۆتایدا پێویستە ئەوە بوترێت ئەمە بۆ یە كەمجارە توێژینەوەیەكی ئەكادیمی زانستی ئەدەبی ورد بە میتۆدی رە خنەی هاوچەرخ ئەنجام بدرێت لە سەر شیعرەكانی ماموستا برایم ئەحمەد، لایەن پڕۆفیسۆرێكی كوردەوە و هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو رێزەی مامۆستا برایم لە نوسەری ئەم كتێبەی گرتووە لە كاتی خوێندنی دكتۆراكەی لەسەرەتای ساڵانی هەشتاكاندا لەوڵاتی بەریتانیا كە بەردەوام پشگیری مەعنەوی لە خوێندنەكەی كردوەوە بەردەوام بیروبۆچوونی ئەدەبی و ڕۆشنبیریان ئالۆگۆركردەوەو پ.د. زاهیر لە تیف كەریم  بەوردی لیكۆلینەوە و شیكردنەوەی بۆ شاكارە ئە دە بیە كانی مامۆستا برایم ئەحمەد كردوە.
*مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی