خوێندنەوەیەكی نوێ بۆ دەقی كراوە ودەقی داخراو - فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی بەنموونە

 پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی
- كورتەیەك:
دەقی ئەدەبی بەشێوە گشتییەكەی بریتیە لەتەوەرێكی هەرە گرنگی بیركردنەوە قووڵەكان كەجیاوازە لەبیركردنەوە سادەكانی تێكڕای خەڵكی.دەستنیشانكردنی ماناكان,لەلایەن ڕەخنەگرانەوە,كارێكی هەروا ئاسان نیە چونكە لەلایەكەوە دەقەكان دابەش دەبن بەسەر پڕۆسە وتیۆرە ڕەخنەییە جیاوازەكاندا وهەر ڕێبازێكی ڕەخنەیی وجۆرێك لەشیكردنەوە و هەڵسەنگاندن وتێگەیشتن.لەلایەكی تریشەوە هەر بوارێكی مەعریفی خاوەن ئامانجێكی فیكری وهونەری وبابەتی تایبەت بەخۆی هەیە.ڕۆبێرت دیبۆگراند (1946 – 2008)لەكتێبی "دەروازەیەك بۆ زانستی زمانی دەق"جەختی لەوە كردووە كە دەقی ئەدەبی لەبنەڕەتدا كارێكی مەعریفییە,بەوپێیەی ناوەڕۆكەكانی دەرهاویشتەی چەندین بابەتی سۆسیۆڵۆژیا وفیكر وسیاسەتە" (روبرت دیبوغراند واخرون:23-25).ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ,دەقی ئەدەبی,بەتایبەتی دەقە شیعرییەكان,ماناكانی بەكراوەیی دەمێننەوە وچەمكی تاكگەرایی (چەقگەرایی) ڕەتدەكاتەوە.دەقە كراوەییەكانیش,هەروەك ڕوڵان پارت  (1915- 1980) ئاماژەی پێداوە, زیاتر دەچنە نێو دەقە تازە وتازەگەراییەكانەوە وناوەڕۆكەكانیشی بریتین لەبابەتە ئەزموونگەرایی وبابەتگەرایی وئایندەگرایی ومەیلەكان ودیدە جیهانییەكان.پێچەوانەی ئەمەش دەقی داخراوە كەزیاتر مەیلی بەلای دەقە كۆنەكاندا دەچێت وتاكگەرایی مانا دەبێتە چەقی بیركردنەوە وناوەڕۆكەكان.ئەم جیاوازییە لەنێوان دەقی كراوە ودەقی داخراو وهاوشێوەی جیاوازییەكانی نێوان دەقە ئەدەبی وزانستە سروشتییەكانە,بەوەی لەدەقە ئەدەبییەكاندا فرە خوێندنەوە وڕاڤەكردن,لەزانستە سروشتییەكانیشدا  جێگەی فرە ڕاڤەیی نابێتەوە.
- دەروازەیەك بۆ دەقی كراوە ودەقی داخراو:
ئیمبێرتۆ ئیكۆ (1932 -2016)ڕۆڵێكی بەرچاوی بینیوە لەدامەزراندن وگەورەكردن وگەشەی ئەم دوو زاراوەیە بەتایبەتی لەهەردوو كتێبە بەنرخەكانیدا"كاری كراوە" وخوێنەر لەحیكایەتدا".بیرۆكەی ئەم پڕۆسەیە لەخوێنەر یان وەرگرەوە سەرچاوەی گرتبووكەدەتوانن نهێنییەكانی دەق,بەدەر لەخاوەنەكانیان,ئاشكرا بكەن.لەپڕۆسەكەشدا هاتووە كە(چەق – مركز)ومەبەستێتی (قصدیە) لەدەقدا بوونیان نامێنێت ( امبرتو إیكو– ب -: 7 ).بەمانایەكی تر,ئیكۆ ئاماژەی بەبابەتێكی زۆر هەستیار كردووە,ئەویش پێگەیاندنی وەرگر وخوێنەرە لەسەر بنەمای توانا ڕۆشنبیری وفیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكان ( امبرتو إیكو–ب-: 7).كەواتە كردنەوەی دەق وداخستنی پەیوەستە بەوەرگر وخوێنەرەوە.ئەم پێگەیاندنە تەنها وەرگر وخوێنەر ناگرێتەوە بەڵكو خاوەن دەقەكانیش چونكە هەچ كەموكوڕییەك لەدەقەكەدا بێت ئەوا دەبێتە هۆی داخستنی دەقەكان وڕەتكردنەوەیان كەئەمەیان جیاوازی هەیە لەگەڵ تاكگەرایی دەق.واتە گەر خاوەن دەق لەدەقەكەیدا لاواز دەركەوت ئەوا خوێنەر هەر لەسەرەتاوە ئامادە نیە پێشوازی لەو دەقە بكات.مەبەست لەدەقی كراوە,هەروەك ئیكۆ كاری لەسەر كردووە,بریتیە لەچەندێتی وفرە مانایی پێچەوانەی دەقە داخراوەكان كەزۆر دەگمەنن لەنێو دەقەكاندا وزیاتر خۆیان لەدەقە یاسایی وزانستییەكاندا دەبینێتەوە,بەوەی ماناكان بەجێگیری دەمێننەوە وبواری فراوانكردنیان نامێنێت.مەبەستی ئیكۆ ئەوەیە,دەقە كراوەكان لەدیكبووی چەندین بارودۆخە وناكرێت لەنێو بازنەیەكی مانایی جێگیردا كۆ بكرێنەوە.بەڵام لەدەقە داخراوەكاندا گونجاندنی مانا لەگەڵ زەمەن وجێگەدا هۆكارێكن بۆ ئەوەی خاوەن دەقەكان ڕەچاوی بۆچوونی تێكڕای خەڵكی بكەن بەنموونەی دەقەكانی (بێكەس)لەسەر خۆشەویستی خاك ونیشتمان.ڕۆڵان پارت یش هەڵگەری هەمان پەیامە بەوەی دەق خاوەن چەندین دەروازەیە كەنازانین دەروازە سەرەكییەكە لەكوێدایە   (رولان بارت:89-  92).لەهەمان كاتدا,ئەم ڕەخنەگرە,ئاماژەی بەوەداوە كەدەقی داخراو دەقێكی خوێندنەوەییە ودەقی كراوەش دەقێكی نووسینییە بەوەی دەقی نووسین بریتیە لەگەڕانەوەی نووسین وبەرهەم,بەڵكو بریتیە لەجیهانێك لەمانا كەسەرەتا وكۆتایی نیە.بۆ ئەم مەبەستە دەستنیشانی پێنج كۆدی سەرەكی كردووە,ئەوانیش ڕاڤەیی ومانایی وهێمایی وڕووداویی وڕۆشنبیریی ( رامان سیلدن:131-133).پۆڵ ڕیكۆر یش(1913- 2005) ئاماژەی بەوە داوە خوێندنەوە لەلایەن خوێنەرێكی بەئەزموون بەمانای بەستن وگرێدانی گوتاری نوێیە بەگوتاری دەق ,ئەمەش جۆرێكە لەدرێژەپێدانی ڕاڤەی دەقەكان وكردنەوەیان بەرەو ئاسۆیەكی ڕاڤەیی نادیار (بول ریكور:117) .تۆدۆرۆڤ یش ( 1939- 2017) ئەو باوەڕەی لادروست بووە ,دەقی داخراو زیاتر پەیوەستە بەدەقە داهێنەرەكان ودەقە كراوەییەكانیش بۆ دەقە ڕەخنییەكان كەدەتوانێت لەنێو یەك دەقدا چەندین چەق (مركز) بدۆزرێتەوە.هەر ئەمەش وایكردووە كەبڵێت جیاوازی گەورە هەیە لەنێوان گێڕانەوەی بەرهەمهێنەر (نووسەر) وگێڕانەوەی خوێنەر ,یان لەنێوان خەیاڵی بەرهەمهێنەر وخەیاڵی خوێنەر  (تودوروف:148).پێشتریش ,میخائیل باختین (1895- 1975     ) لەگریمانەكان وخوێنەردا ئاماژەی بەڕۆڵی خوێنەر داوە بەوەی خوێنەر پێویستە ئامادەباشی تەواو بۆ سەرجەم ئاستە ئایدیۆڵۆژی وزمانی وسۆسیۆڵۆژییەكان بكات,ئەویش بەوەرگرتن یان ڕەتكردنەوەیان (میخائیل باختین:33).جۆلیا كریستیڤاش,كەیەكێكە لەپێشەنگەكانی زانستی دەقئاوێزان,خاوەنی هەمان بۆچوونە بەتایبەتی لەپڕۆسەی دەقئاوێزانەكەیدا,پێكهاتەی دەق پێكهاتەیەكی فرە دەقییە,یان دەقەكان توانای بڕینی سنووری خۆیان هەیە (جولیا كریستیفا: 23- 25).لەهەموو ئەمانەدا,بابەتی دەقی كراوە ودەقی داخراو پەیوەستە بەڕەهەندە چۆنایەتییەكانەوە,بەوەی هەر دەقێك دەرئەنجامی نووسینێك,یان بیكردنەوەیەك,هەر بیركردنەوەیەكیش پێویستی بەخوێندنەوە وگریمانەكان دەبێت,لەوێشەوە دەقەكان بەرەو كردنەوە وداخستن دەچن.
-ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا چەند ئامانجێك بەدی دەكرێت,لەوانە:
- تێكشكان وداڕمانی پڕۆسەی دەقی كراوە ودەقی داخراو,ئەویش بەوەی دەقی كراوە,دەشێت,بەیەك مانایی دابخرێت وهەر خوێندنەوەیەك لەخویًندەوەكانی دەقی كراوە بەدەقێكی داخراو هەژمار بكرێت.لەبەرامبەردا,دەقی كراوەش بەكراوەیی ماناكان دەمێننەوە.بەم شێوەیە كارەكە پێدەنێتە ڕەوڕەوەی بازنەكان وجێگۆڕكێوە.
- نەبەستنەوەی دەقی كراوە بەدەقە ئەدەبییە تازە وتازەگەراییەكان ودەقی كراوە بەدەقە كۆنەكان,بەڵكو هەموو دەقێك بەكۆن وتازەوە دەچێتە بواری هەڵسەنگاندنی فرە مانایی وتاكگەراییەوە.
- گواستنەوەی دەقە سادەكان بۆ چەمكی فرە مانایی وخوڵقاندنی مانای تازە.لەهەمان كاتیشدا,دەشێت,دەقە ئاڵۆزەكان لەبازنەی یەك مانایی وتاكگەرایدا كۆ بكرێنەوە.واتە دەقەكان گەر,لەڕووی زمان ودەربڕینەوە,سادە وڕەوانیش بن, ئەوا گریمانە خوێندنەوەییەكان بواری فراوانكردنیان دەبێت.پێچەوانەكەشی هەر دروستە.
- ڕاهێنانی خوێنەر,بەتایبەتی خوێنەری كورد, لەسەر كردنەوە وداخستنی دەقەكان بەكۆن وتازەوە.
- كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكە لەبەردەم دوو كێشەی سەرەكیدایە,ئەوانیش:
1- زۆربەی هەرە زۆری لێكۆڵینەوەكان جەختیان لەسەر لایەنە تیۆرییەكەی دەقی كراوە ودەقی داخراو كردووە,بەتایبەتی لەئەدەبیاتی كوردیدا.ئەم لێكۆڵینەوەیە ,جگە لەگۆڕینی سستمی دەقی كراوە ودەقی داخراو,هەوڵێكە بۆ پراكتیزمەكردنی دەقی شیعری,ئەمە لەكاتێكدا بنچینەی دەقی كراوە ودەقی داخراو بەستراوەتەوە بەداستانە ئەفسانەیی ودەستنووسە كۆنە ئەفسانەیی وئاینییەكانەوە.
2- خوڵقاندنی خوێنەرێكی نموونەی,خاوەن ئەزموون كەتوانای كردنەوە وفراوانكردن وداخستنی دەقەكانی هەبێت بەوپێیەی نووسەری ڕاستەقینەی دەق خوێنەرە (Stanley Fish:483).بەمانایەكی تر,دەقە شیعرییە كوردییەكان پێویستیان بەوەرگر وخوێنەرێكی بەئەزموونە,تا ئەم خوێنەرە چاودێرێكی بزێو بێت بەسەر دەقەكانەوە,بەڵكو دەقەكان دەبێت لەژێر ئەزموونی ڕۆشنبیری وفیكری وسیاسی وسۆسێوڵۆژی خوێنەردا بێت.بەپێچەوانەوە دەقەكان بەبێ سانسۆری خوێنەر تێدەپەڕبن,دواتر جوداكردنەوەی دەقێكی ڕەسەن لەناڕەسەن كارێكی ئاسان نابێت.لێرەدا لێكۆڵینەوەكە,بەیارمەتی هەوڵەكانی خوێنەری بەئەزموون,لەهەوڵی  دەستنیشانكردنی ئیستاتیكای دەقدایە كەلەیك كاتدا خۆی لەدەقی كراوە ودەقی داخراودا دەبینێتەوە.لەهەمان كاتیشدا لێكۆڵینەوەكە لەهەوڵی بێ لایەنی خوێنەردا دەبێت ئەویش لەڕێگەی كەرەستە ڕەخنەییە تازەگەرایی ودوای تازەگەراییەكانەوە.
-سنووری لێكۆڵینەوەكە:
سنووری لێكۆڵینەوەكە خۆی لەدوو جەمسەری سەرەكیدا دەبینێتەوە,ئەوانیش:
1- باسكردن لەچەمكی دەقی كراوە ودەقی داخراو,وەك ئەوەی ڕەخنەگران بەنموونەی ئێمبێرتۆ ئیكۆ وپۆل ڕیكۆر وڕۆڵان پارت وتۆدۆرۆف ودرێدا ولاكان وفۆكۆ باسیان لێوە كردووە.دواتر تێڕوانینێكی نوێ بۆ ئەم دوو چەمكە دژ بەیەكە.
2- پراكتیزمەكردنی دەقەكانی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی,بەوپێیەی دەقەكانی شێوەیەكی سادە وڕەوانی لەخۆ گرتووە وبابەتی تاكگەرایی شوناسی كاركردنێتی.لەهەمان كاتدا,بۆ خوێنەرە بەئەزموونەكان,ئەو دەقانە بواری فرە مانایش لەخۆ دەگرن.بەمەش دەقەكانی,لەیك كاتدا دەچنە نێو پڕۆسەی دەقی كراوە ودەقی داخراو,پێچەوانەكەشی,بەپێی لێكۆڵینەوەكەمان,جێگەی خۆیەتی.لەگۆشەیەكی جیاوازەوە,خوێنەرە بەئەزموونەكان دەسەڵاتی كردنەوە وداخستنی دەقەكانی هەیە وسەرجەم دەقە سادە وڕەوانەكان, كەتاكگەرایی دەبێتە چەقی ناوەڕۆكەكان ,ڕاڤەی جۆراوجۆر وجیاوازی بۆ ئەنجام دەدرێت تاڕێژەی بێ كۆتایی.ئەمە لەكاتێكدا,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,تەنها دەقە ئاڵۆزەكان كەپڕن لەهێما وكۆد ونیشانە وئاماژەكان دەچنە نێو پڕۆسەی دەقی كراوە.دەقە سادەكانیش بەتاكگەرایی مانا دەمێننەوە.لێرەدا ئەم لێكۆڵێنەوەیە,هەوڵێكە بۆ تێكشانی بیرۆكەی دەقی سادە ودەقی ئاڵۆز وتەماویی.بەمەش دەقەكانی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی بەسادەیی نامێننەوە ودەگوێزرێنەوە بۆ دەقە ئاڵۆزەكان ئەویش بەهۆكاری ڕەهەندەكانی دەقی كراوە كەخۆیان لەكردنەوەی كۆدەكاندا دەبینێتەوە.واتە مەرج نیە دەقی سادە دوور بێت لەبەكارهێنانی كۆد وهێما نەبینراوەكان.بەلای ئیمبێرتۆ ئیكۆ ,ناكۆتایی لەڕاڤەكردنی دەق وخوێندنەوەی قوڵ وتیژ جۆرێك لەبۆشایی دەخوڵقێنن,ئەمەش هەلێكە بۆ خوێنەر تابتوانێت ئەو بۆشاییانە پڕ بكاتەوە (امبرتو إیكو – أ – 49 -50   ).وەهەتا خوێنەر ڕاڤەی زیاتر بۆ دەقەكان بكات ئەوا لەبەرامبەردا ژمارە وڕێژەی بۆشاییەكان فراوان وزیادتر دەبن,بەمەش دەقەكان داهێنان وكردنەوەی زیاتر بەخۆیانەوە دەبینن.
- پلانی لێكۆڵینەوەكە:
هەروەك ئاشكرایە,ڕەخنەگرانی دەقی كراوە ودەقی داخراو, هەتا ئەمڕۆكە,لادانیان لەسنووری مەرج وپێوەرەكانی ئەم دوو زاراوەیە ئەنجام نەداوە,بۆیە دەشێت لەپشت ئەم پێوەرانەوە چەند پرسیارێك ئاڕاستەی خوێنەر بكرێت وەك ئایا:
- پەیوەندی سیمیۆڵۆژیایی نێوان ئەو زاراوەیە لەجۆری دژایەتییە یان هاوتەریبی وتەواوكاری؟
- دەشێت دەقی كراوە دابخرێت وداخراویش بكرێتەوە؟
- پێوەری جێگۆڕكێی نیوان ئەو دوو زاراوەیە خۆی لەچیدا دەبینێتەوە؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانەو زیاتریش,پێویستمان بەچەمكی پراكتیزمەكردنی نموونەكانە,بەدەقی شیعری وقسەی ڕۆژانە.بۆ نموونە,گەر بڕوانینە ئەم ڕستە كردارە تێپەڕە كەدەڵێت"ئازاد ڕۆشت بۆ بازار"ئەوا بەلای خوێنەرێكی سادەوە تەنها یەك مانا لەخۆ دەگرێت ئەویش ڕۆشتنی ئازادە بۆ بازاڕ.بەڵام گەر بدرێتە خوێنەرێكی نموونەیی وبەئەزموون ئەوا زۆر بەئاسانی دەرگای ماناكان دەكاتەوە.ئازاد كێیە؟منداڵە یان هەرزەكار وگەورە؟خێزاندارە یان نا؟بۆچی جەخت لەسەر ئەم ناوە كراوە لەكاتێكدا وبەپێی گریمانەكان ڕەنگە ئەم ئازادە چەندین براو خوشكی هەبێت!كام بازار وجۆری بازەڕەكە؟ دوورە یان نزیك!بۆچی دەڕوات بۆ بازار؟كڕین, بەسەربردنی كات یان بۆ بینینی كەسێك!ئەو شتەی كەدەیكڕێت چیە؟هۆكاری بەسەربردنی كات چیە؟ئەو كەسە كێیە كەئەم دەیەوێت ببینێ!ئەو قسەكەرە كێیە كەدەڵێت "ئازاد ڕۆشت بۆ بازار".كەسی نزیكە,یان دوور.بەچ مەبەستێكیش ئەو ڕستەیە دەڵێت! كەس پرسیارێكی ئاڕاستە كردووە یان لەخۆڕا ئەوە دەڵێت!ئەمانە وچەندینی تر ,سەرەتا وكۆتاییان بەلێڵی دەمێننەوە.لێرەدا,خوێندنەوەی خوێنەری بەئەزموون بابەتێكی كاریگەری ئاشكراكردنی دوای دەقەكانە ( أحمد یوسف:134 -137).لەم گۆشەیەوە جێگۆڕكێ ودایەڵۆگی نێوان دەقی كراوە ودەقی داخراو ئەنجام دەدرێت ,بەوەی هەر دەقێكی سادە وڕەوان وئاڵۆز لەبنچینەدا دەچنە نێو یەك پڕۆسەی هێرمۆنتیكاوە وسنوورەكان لەنێوانیاندا نامێنێت.خەسڵەتەكانی ئەم پڕۆسەیەش ,گەرچی زۆرن,بەڵام لێرەدا تەنها جەخت لەسەر دووانیان دەكەین ئەوانیش:
1- نا ئاسایی (سەیرێتی ):
دەقەكانی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی سەرنجی خوێنەر بەلای خۆیدا ڕادەكێشێت,یەكێك لەو سەرنجە نائاسایی وسەیرانە بەكارهێنانی زمانی شیعرییە ئەمەش لەكاتێكدا زمانەكەی گەرچی زۆر سادە وڕەوانن بەڵام هەڵگری كۆمەڵێك مانان,ئەویش بەهۆی كردارە هاومانایی و وەرگیراوەكانەوە( المرادفات والاشتقاقات).بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر,نائاسایی زمان وادەخوازێت كەجۆرێك لەلادان ووێنە ڕەوانبێژییە پێچ وپەنا وناڕوونییەكان بێت بەڵام لەدەقەكانی فەرەیدوون دازمانێكی ڕەوان,توانای فڕینی هەبێت بەسەر واقیعەوە.لەبەرامبەردا خوێنەریش خوازیارە دوای جیهانی ناوەوەی ئەو زمانە بكەوێت تابزانێت ئایندەی ناوەڕۆكی ئەو زمانە بەكوێ دەگات.ئەمەش جۆرێكە لەكردارە سەرسوڕهێنەرەكان كەبەسادەترین ڕێگە بتوانرێت گەشت بەرەو جیهانێكی یۆتۆبیایی وبێ كۆتایی ئەنجام بدات. ئەو جۆرە زمانە گوشار دەخاتە سەر خوێنەر تابەشدار بێت لەگرێدانی دوو زەمەنی جیاواز,ڕابردوو وئێستا.ئەمە دەرگایەكی تری نائاسایی لەدەقەكانی فەرەیدوون دا دەكاتەوە ئەویش نائاسایی ڕووداو.گەر سەرنج بدەین لەدیوانە شیعرییەكەی ئەوا هەر زوو ئەو هەستەمان لادروست دەبێت كەمامەڵەی شاعیر لەگەڵ ڕووداودا دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی ڕابردوو.زەمەنی ناڕەحەت وپڕ لەترس ودڵەڕاوكێ,خەمۆكی ودابڕان لەژیانی دەرەوە.شتە نائاساییەكەی شاعیر لەوەدایە كەدیدی بۆ ڕووداوەكان,بەتایبەتی مەسەلە سۆزدارییەكەی, لەزەمەنی ئێستا هەمان دیدی زەمەنی ڕابردووە كەئەمە دەبوو بێزارییەك لەسەر خوێنەر دروست بكات,بەڵام بەپێچەوانەوە خوێنەرەكە لەلایەكەوە بەشدارە لەگرێدانی ئەو دوو زەمەنە,لەلایەكی تریشەوە چێژ لەخەیاڵەكانی شاعیر دەبینێت.واتە گەرچی شیعری سەردەم وقۆناغی تازەگەری ودوای تازەگەری زیاتر مەیلیان بەلای واقیعدا دەڕوات,بەڵام هێشتا خەیاڵ لای فەرەیدوون كەرەستەیەكی بەهێزی بیركردنەوەكانە,بەڵكو لەپێناو پاراستنی ناوەڕۆكی ئەو خەیاڵە سۆزدارییە زۆر پێویستی بەخەیاڵە بەوپێیە ,لەجەمسەرێكەوە,دانابڕێت لەڕووداوی ڕابردوو,لەجەمسەرێكی تریشەوە دوور دەكەوێتە لەشێواویی ژیانی سەردەم وكێشەكانی.هەر لەبەر ئەمەشە خوێنەر دەیەوێت شانبەشانی شاعیر بفڕێت بەرەو جیهانی خەیاڵ كەمەوداكانی دیار نین.
یەكێكی تر لەكارە نائاساییەكانی شاعیر ئەوەیە كەتێناكۆشێت لەپێناو سەركەوتنی چەمكی تازەگەرایی لەدەقەكانیدا,بەڵكو سەركەوتنی (ئەم)ی شاعیر  زیاتر بەندە بەچیرۆكی سۆزداری خۆیەوە كەڕووبەرێكی هەرە گەورەی دیوانەكەی داگیر كردووە.چێژ لەمەنەڵۆگ وبیركردنەوە قووڵەكان وخەیاڵ دەبینێت.ئەمەش پێویستی بەزمانێكی ئاڵۆز نیە ئەمە لەكاتێكدا ئەم جۆرە مەنەڵۆگانە لەواقیعدا بوونیان نیە بەڵكو هەروەك ڕەخنەگری عەرەب (سعید علوش) ئاماژەی پێداوە,دۆخێكی ناڕەحەتی كپكراوی  نهێنیە وئەنجامێكی واقیعی لەپشتەوە نیە (سعید علوش:170) و زیاتر وێنەكانی خوازراون.بۆ پراكتیزمەكردنی ئەم بۆچوونانە,لەسەر بنەماو پێوەرەكانی دەقی كراوە ودەقی داخراو وجێگۆڕكێیان,فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدەقی " مەسیحێ تر" دا دەڵێت:
لەخەوما بوو
منیان كوشت و
تۆیان دا بەكوڕی سوڵتان
بەو چاوانەی خۆم ئەمبینی
هەڵیان ئەكێشام بۆ ئاسمان
هەرچی مردووی شاریش هەیە
هاواریان كرد:
مەسیحێ تر
بوو بەهاوڕێ ی ئەستێرەكان (فەرەیدوون,دیوان:58)
گەر ئەم وێنە ودیمەنە بدەینە خوێندەوارێكی ئاسایی ئەوا سەرەتا,بەبێ هیچ پێوەرێك دەڵێت,شیعرەكە شیعرێكی زۆر جوان وپڕ مانایە.بەڵام كەپرسیاری ئەوەی لێدەكەیت جوانییەكەی كەوتۆتە كوێوە وچی جوانی كردووە یان لەچییەوە سەرچاوەی گرتووە ئەوا وەڵامێكی لۆژیكی وڕەخنەیی ئەوتۆی پێ نیە.ڕەنگە,بەپێی گریمانەكان,بڵێت مەسەلەكە دڵداری وسۆزدارییە ,یان,وەك كۆپییەك بۆ دەقەكە,دیمەنەكەمان بۆ بگێڕێتەوە وەك ئەوەی لەدەقەكەدا هاتووە,خەو+ كوشتن+ شوكردن+كوڕی سوڵتان+هەڵكێشان+مەسیح.خۆ ئەگەر لەدەرەوەی كەسە ئاساییەكان (بەئەزموونەكان) گوزارش لەم دەق ودیمەنە بكەین ئەوا خۆشەویستی تەوەرێكی سەرەكی دەقەكەیە وشاعیر لەپێناو خۆشەویستیدا دەگوژرێت وبەرەو پەروەردگار بەڕێ دەكرێت.لێرەدا مانای دەقەكە كۆتایی دێت ودادەخرێت.هۆكاری سەرەكی ئەم داخستنە زمانە دەربڕینی دەقەكەیە كەزۆر سادە وڕوونن وگومان لەسەر ئەم خوێنەر وخوێندنەوە دروست ناكات.بەدیوێكی تردا,هەڵخەڵەتاندنی زمان مۆتیڤێكی هەرە بەهێزی ئەم داخستنەیە كەبەمە دەگوترێت "چاوبەستە دەقییەكان" (بڕوانە لێكۆڵینەوەمان:التحایل النصی ,دراسات نقدیە مقارنە:85- 106 ).لەلایەكی ترەوە,ڕووداوی ئەم دیمەنە زۆر نائاسایی بەرجەستە بووە,ڕێژەی خۆشەویستی (ئەم)ی شاعیر بۆ (ئەو) وبەرامبەری خۆشەویست واقیعی تێ پەڕاندووە وگەیشتۆتە جیهانی خەو وخەیاڵەوە,لەم جیهانەش شاعیر ناڕەحەتە ولەپێناو خۆشەویستیدا بەبەرچاوی خۆیەوە دەگوژرێت وهەڵیش دەكێشرێت بەرەو ئاسمان,هاوشێوەی مەسیح(بەتێگەیشتنی ئاینی ئیسلام).لەم خوێندنەوەیە ئەم پرسیارانە دەكرێنەوە:
- كوشتنەكە بۆ لە خەو وخەیاڵدا ئەنجام درا,واقیع بۆ ڕادەكات لەم تاوانە ومەسەلەكە دەخاتە ئەستۆی خەیاڵەوە!
لێرەدا,سۆسیۆڵۆژیا وسایكۆڵۆژیای دەق دەتوانن وەڵامی ئەم ڕووداو ودیمەنە بدەنەوە,بەوەی بۆشاییەكی چینایەتی یان سۆسیۆڵۆژی گەورە هەبێت لەنێوان (ئەم ) و(ئەو).ئەوی بەرامبەر لەڕووداوەكەدا بوونێكی فانتۆمی هەیە وزۆریش بێ دەسەڵات دەردەكەوێت,دیارە ئەمیش ئایندەی مەسەلەكەی داوە بەچەمكە سۆسیۆڵۆژییەكان تاخۆیان بڕیاری لەسەر بدەن.بەپێی سستمی كۆمەڵگاو وزەمەنیش جیاوازییە چینایەتییەكان ئەم جۆرە ئەنجامە دەخوڵقێنن وشتێكی سەیر نیە.پێشتریش ئەنجام دراوە (نالی+گۆران+دێوانە...).لەڕووی سایكۆڵۆژیاوە,خودی بكەری شاعیر,ترسی لەمەسەلەكەی خۆی هەیە وهەمیشە,وەك مۆتەكە,بەدواوەیەتی تەنانەت لەخەویشدا,بەشێوازی مەنەڵۆگ, وازی لێ ناهێنێت.ئەمەش بەدیوێكی تردا دانەبڕانی (ئەم)ی شاعرە بۆ مەسەلەكەی.
- بەشێوەیەكی گشتی نازانرێت ئەنجامدەرانی ئەم تاوانە كێن,شاعیر تەنها دەڵێت "منیان كوشت",بەڵام كەناوی سوڵتان دێت ئەوا مەسەلەكە زیاتر دەكرێتەوە و لەلایەكەوە دەقئاوێزانێك لەگەڵ دەقەكەی گۆران بەنێوی "بووكێكی ناكام" دروست دەكات كەپیاوانی سوڵتان ودەسەڵات بكوژی (ئەم )ی شاعیر بن.واتە لۆژیك لەوەدا نیە كەسانی دەرەوەی دەسەڵاتی سوڵتان ئەم تاوانە ئەنجام بدەن ,چونكە دوورن لەڕەهەندە بەرژەوەندییەكان.لەلایەكی ترەوە كوشتنەكە كاردانەوەی چی بووە!ئایا (ئەم )ی شاعیر,وەك گۆران, یاخی بووە وبەرگری لەمافەكەی خۆی كردووە یان پیاوانی دەٍسەڵات لەپێناو سڕینەوەی ئەرشیفی خۆشەویستی (ئەو)ی بەرامبەر ئەم كارەیان ئەنجامداوە!.
- ئەوانە كێ بوون كە (ئەم )ی شاعیریان هەڵكێشا.فریشتەكان,یان ویژدانی ڕاستی وجیهانە یۆتۆبیاكە!یان هەر خەیاڵ خۆی ,هەروەك چۆن ڕووداوەكەی خوڵقاندووە ئاواش دەتوانێت كوشتن وشوكردن بەكوڕی سوڵتان وهەڵكێشان بەرەو ئاسمانیش ئەنجام بدات.
-ئامادەبوونی مەسیح لەدەقەكە,بەپاساوێكی فیكری یان كردارێكی ئیستاتیكی وتەكنیكی!لەشیعری زۆرێك لەشاعیرانی هاوچەرخ,بێگانە وناوخۆ,بەنموونەی ئێلیۆت,السیاب,محمود دروێش ,شێركۆ,مەسیح وەك بابەتێكی فیكری هاتۆتە نێو دەقەكانەوە.هێمای كردنەوەی ئەزموونی مرۆڤایەتی,فیداكاری لەپێناو لەدایكبوونێكی نوێدا,پاڵەوانێكی شۆڕشگێڕ لەپێناو ڕزگاركردنی چەمكی كۆیلایەتی لەدەست زوڵم وستەمی دەسەڵات.لەم دەقەی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دا,جگە لەم كارنامانە,مەسیح ڕۆڵی جووڵەیەكی درامی دەبینێت وكارنامەكەی بریتیە لەگواستنەوەی ئایدیاڵیزم لەمردنەوە بۆ ژیان ودەسەڵاتی سەركوتكەر لەژیانەوە بۆ مردن.بەمەش مەسیح لەدەقەكەدا كەسێتییەكی تەوەرییە وتوانای لەدایكبوونێكی نوێی هەیە,بەوپێیەی ڕۆحێكە لەخودا (بەپێی بیركردنەوەی ئینجیل ).ئەمەش جۆرێكە لەسروشتە نائاساكان.لەگەڵ ئەمەشدا فەرەیدوون بەكاریگەری قورئانی پیرۆز ئەم كەسێتییەی هێناوەتە نێو دەقەكەیەوە بەتایبەتی لەمەسەلەی هەڵكێشانی بەرەو ئاسمانی خودا (وقولهم إنا قتلنا المسیح عیسی ابن مریم رسول الله وما قتلوه وما صلبوه ولكن شبه لهم وإن الژین اختلفوا فیه لفی شك منه مالهم به من علم إلا اتباع الڤن وما قتلوه یقینا بل رفعه الله الیه وكان الله عزیزا حكیما . النسا‌و:157 ).واتە شاعیر گونجاندنێك لەگەڵ دیدە جیهانییەكاندا دەخوڵقێنێت وجەخت لەسەر بازنە گەورەكەی واقیعە سۆسیۆڵۆژیاییەكە دەكات نەك دەرخستنی هێزی تایبەتی خۆی.بەپێی بۆچوونەكانی (لوسیان غولدمان:45-46)مەسەلە گشتییەكان لەڕێگەی هەوڵی تاكە كەسییەوە ئەنجام دەدرێت بەتایبەتی ئەو مەسەلانەی كەپەیوەندی بەهەمووانەوە هەبێت.فەرەیدوون,هاوشێوەی مەسیح,خۆی دەكاتە قوربانی مەسەلە سۆزداری ویژدانییەكە ودەیەوێت ئەوانی هاوشێوە زەرەمەندی ئەم مەسەڵانە نەبن كەهەمیشە لەژێر هەڕەشەی ناداپەروەری سۆسیۆڵۆژیا وجیاوازی چینایەتیدان.واتە گەرچی وادەردەكەوێت كەمەسەلەكە لەبازنەیەكی خودیدا بسوڕێتەوە (خودی بكەری شاعیر),بەڵام هەروەك گۆڵدمان لەبۆچوونەكانیدا ئاماژەی پێداوە ,دەقی ئەدەبی لەبنچینەدا هەڵگری كۆمەڵێك سەرچاوەلێگرتنە (مرجع) كەلەسەر بنەمای ئارگیومێنتەكان دامەزراون بەتایبەتی مەسەلە سیاسی وفیكری وئابووری وسۆسیۆڵۆژییەكان.شاعیر یش لەڕێگەی سەرچاوەلێگرتنەكەی لەگەڵ (مەسیح) دەیەوێت بچێتە جیهانە دەرەكیی وئاینییەكەوە كەپەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە ,بەڵكو خواستەكانی خواستێكی تاكگەرایی نیە ودەیەوێت پەیوەندییەكی مرۆڤایەتی وڕۆحی لەگەڵ (مەسیح )دا دروست بكات.بەمانایەكی ڕوونتر,فەرەیدوون لەهەوڵی ئەوەدایە گرێبەستێك لەنێوان هەڵوێستە سۆزدارییەكەی خۆی وڕەهەندە مێژوویی وئاینییەكەی (مەسیح) دروست بكات,لەم دۆخەدا سەرچاوەلێگرتنەكەی (مەسیح) هاندەرێكە بۆ دەرخستنی مەبەستێتی وچەقێتی دەقەكە,ئەمەش جۆرێكە لەجەمسەرگرتنە گواستنەوەییەكان (الإستقگاب التحویلی ).لەمەش زیاتر,گەر دەقەكە بخەینە ژێر یاساكانی تیۆری هاوكیشە بابەتییەكان,ئەوا ڕێژەی سۆزدارییەكە بەبێ سەرچاوەلێگرتنەكەی (مەسیح )بەلاوازی بەدەردەكەوێت.ئەمە بەو مانایەی كەبابەتە سۆزدارییەكە بەشێوەیەكی ناڕاستەخۆ دێتە نێو دەقەكەوە.بەڵام بەئامادەبوونی (مەسیح ) وهەڵكێشانی بۆ ئاسمان ئەوا ڕێژەی سۆزدارییەكە بەڕێژەیەكی بەرفراوان دەبینرێت كەجۆری پەیوەندییەكە ئایدیاڵیزمییە وفیداكاریش لەپێناویدا بارستێكە (كتلە)لەبەهەشت.بەمەش بازنەی سۆزدارییەكە یەكسان دەبێت بەسەرچاوەلێگرتنەكە(مەسیح).لێرەدا هاوكێشەكە لەنێوان سۆزداری ومێژوو,یان ئایین لەجۆری تەواوكارییە نەك دژایەتی وپێچەوانەیی.بەدیوێكی تردا,مەنەڵۆگی دەقەكە دەبێتە ڕێگەیەك بۆ لێكدانەوە وڕاڤەكردنی سەرچاوە ئاینی ومێژووییەكە.هەر دایەڵۆگ ومەنەڵۆگێك نیشانەیەكە لەنیشانەكانی كارلێك لەنێوان دوو جەمسەردا.ئەوەی گرنگیش بێت هەستكردنە بەڕاستییەكانی ئەو سەرچاوەیە وكاركردن لەسەری.ئەم پەیوەندییەش بەسەرچاوەوە بەمانای وەرگێڕانی كتومتی نایەت,بەڵكو دۆخە سایكۆڵۆژییەكی شاعیر هۆكارێكی كاریگەری پەیوەندییەكەیە وشاعیریش ,لەلایەكەوە پابەند دەبێت بەناوەڕۆكەكەی,لەلایەكی تریشەوە كارنامەی نوێی پێدەبەخشێت ومەسەلەكە لەئاینەوە دەگوێزێتەوە بۆ دۆخێكی سۆسیۆڵۆژی.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە بابەتە سەرەكییەكە(ئافرەت) لەبیر وهزری شاعیردا قەتیس ماوە ولەساتەوەختە پێویستەكاندا جووڵە بەخودی شاعیر دەدەن هەستی خۆی تێكەڵ بەمەسەلەیەكی تر بكات كەلەڕووی كردارە ئایدیۆڵۆژییەكانەوە یەكدەگرنەوە وەك ئەوەی ئافرەت تەوەرێكی بەهێزی جوانییە ئایدیاڵیزمەكان بێت وفیداركارییش بەشێكی گرنگی ئەم جوانییە.لەدیدێكی جیاوازەوە,كردارە سۆفیسزمەكان لەدەقەدا مەبەستێتی دەق دەشارێتەوە وشاعریش نایەوێت بەشێوازە عەفەوییەكان ئاماژە بەدەربڕینەكان بدات   وكەرەستە ڕەوانبێژی وئاماژەییەكان جووڵەیەك بەخوێنەر دەدەن كەدەقەكە لەتاكگەراییەوە بگوێزنەوە بۆ فرە مانایی ودەقێكی كراوە,دواتریش گەڕان وپشكنین بۆ مەبەستێتی دەق,كەبەپێی ئاماجی لێكۆڵینەوەكەمان,مەبەستێتی دابەش دەبێت بەسەر خوێندنەوە جیاوازەكاندا.
لەهەموو ئەمانەدا كەئاماژەمان پێداوە,گەر سەرنجی ئەم ڕاڤانە بدەین,ئەوا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كەخوێندنەوەی دەقەكە بەدوو ئاڕاستەی جیاواز كاری كردووە,یەكەمیان تاكگەرایی لەمانا.دوهەمیان فرە مانایی.ئەوەی مەبەستی ئێمە بێت لەم لێكۆڵینەوەیەدا هەر خوێندنەوەیەك لەنێو خوێندنەوە فرە ماناییەكاندا جارێكی تر دەبێتەوە بەتاكگەرایی لەمانادا.لەنێو خوێندنەوەكانیشدا جیاوازی گەورە بەدی دەكرێت وهەر خوێندنەوەیەك جۆرێك لەدەسەڵاتی ڕەخنەیی وفیكری ومەعریفی.واتە گەر ئەم جیاوازییە خوێندنەوەییە كۆ بكرێنەوە ئەوا كۆتایی بەفرە مانایی دێت.بەمەش هیچ سنوورێك لەنێوان دەقی كراوە ودەقی داخراودا نامێنێت,دەقە كراوەكانیش بەرەو داخستن دەچن.هەردوو زاراوەش لەڕووی هێز وقورساییەوە یەكسان دەبن,هیچیان لەوی تریان ئاسان وئاڵۆزتر نین.
2- بابەتگەرایی.میتۆدی بابەتگەرایی بریتیە لەچۆنیەتی چارەسەر,یان دەرخستنی زانیارییە شاراوەكان.گاستۆن باشلار,كەیەكێكە لەپێشەنگەكانی بابەتگەرایی,جەختی لەسەر چەمكی خەیاڵ كردووە,بەوەی ئەم خەیاڵە توانای بەڕێوەچوون وڕێكخستنی جیهانی تایبەتی نووسەری هەیە ( سمیر حجازی (ب ):147).ئەمەش لەڕێگەی تێبینی وئەزموون وبەدواداچوون ئەنجام دەدرێت (حبیب مونسی:29).پێداگری لەبەردەوامبوون ودووبارەبوونەوەی ناوەڕۆكێكی تایبەت یەكێكە لەخەسڵەتەكانی تری بابەتگەرایی. كاریگەرییە هەڵچوونی وسایكۆڵۆژییەكان ولەوێشەوە سێكوچكەی خود وبكەر وبابەت تێكەڵ بەیەكتر دەبن ولەیەكتر جودا نابنەوە ( یوسف وغلیسی:158).كەواتە سەرچاوەی میتۆدی بابەتگەرایی خۆی لەدوو بنەمای سەرەكیدا دەبینێتەوە,یەكەمیان,دیاردەگەرایی (فینۆمینۆڵۆژیا ) ,لەكاتێكدا (ئێدمۆند هۆسرڵ, 1859-1938),خاوەنی بیرۆكەی دیاردەگرایی, كێشەی هەستی مرۆڤەكانی دەبەستەوە بەخودی مرۆڤ خۆیەوە تادەگات بەو باوەڕەی كەخودی خۆی هەڵقوڵاوی ژینگە ودیاردەكانە (ادموند هوسرل:114-115 ).دوهەمیان,بونیادگەرایی,ئەمیش جەخت لەسەر هەستە داخراوەكان دەكات.یەكێك لەخەسڵەتەكانی ئەم چەمكە كە (ج.پ.ریشار  , 1922-2019),ئاماژەی پێداوە,جگە لەناوك (كرۆكی بابەت-مەبەستێتی) وهەست ونزیكایەتییە نهێنییەكان,بریتیە لەپێكەوەبەستنی ماناكان وپێداگری لەسەر بابەتێكی دیاریكراو,ئەو بابەتەش,بەبەردەوامی, دەبێتە شوناسی خود وبكەر وبابەت. (عبدالكریم حسن:81).هەموو ئەمانەش وادەكات كەبابەتگەرایی بریتی بێت لەخوێندنەوەیەكی قووڵ وكراوە وگواستنەوەی خوێندنەوەیەك بۆ خوێندنەوەیەكی جیاوازتر وفراوانكردنی تۆڕی زانیارییەكانی دەق.بۆ نموونە,فەرەیدوون لەدەقی "هیوا وخۆشەویستی وخوێن" دا دەڵێت:
خۆشەویستیت بۆتە خوێن و
بەجۆگەو دەماری لەشما
هەردەم لەهاتو چۆدایە
وێنەكەی تۆ نیگارێكە
كام نیگار كێش بەهرەمەندە
كڵێشەكەی بۆ دەرنایە (  فەرەیدوون,دیوان:216)
بنەما وبنچینەی ئەم دیمەنە سۆزدارییەی نێوان (ئەم ) و(ئەو),دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی دامەزراندنی پڕۆسەی شیعری شاعیر كەبەخۆشەویستی دەستی پێكردووە وتێپەڕاندنە زەمەنییەكان هیچ كاریگەرییەكی نەرێنیان لەسەری دروست نەكردووە,بەڵكو هێزی ئەم دامەزراندنە پێی ناوەتە سنووری لەڕادەبەدەر وزەمەنی ئێستا توانای سڕینەوەی نیە بەوپێیەی بۆتە شوناس وكارنامە وئایدیۆڵۆژیای بیركرنەوە سەرەكییەكانی شاعیر.خەیاڵەكەی (باشلار)یش مۆتیڤێكی زیندووی پاراستنە. سنووریش لەنێوان سێكوچكەی خود+بكەر+بابەت نامێنێت وهەموویان لەیەك بازنەی بیركردنەوەدا كۆ دەبنەوە.لەم چركە ساتەدا,ئەم بازنەیە هەست بەبوونی كەسێتی خۆی دەكات  ولەهەوڵی ئەوەدایە سەرجەم زەمەنەكان پێكەوە ببەستێتەوە,لەپێناو پاراستن ومانەوەی مەبەستێتی چەقی ناوەڕۆك.
هەر لەناونیشانەوە تا كۆتایی دەقەكە,زمانی دەربڕین زۆر سادە وڕەوانە,هاوشێوەی هەموو شیعرەكانی تر.خوێنەر,بەشێوەیەكی گشتی هەست بەناڕەحەتی لێكدانەوە ناكات ونامەی ناوەڕۆكەكە بەبێ گوشارە ڕەوانبێژییەكان دەگاتە بیر وهزری خوێنەرەوە.مانا گشتییەكەش خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كەشاعیر لەپەیوەندییەكی ویژدانی ونموونەیی سۆزدارییە ودابڕانی بۆ نیە.تەنانەت ,وێنەی (ئەو)ی بەرامبەری خۆشەویست بۆتە جیهانێكی تایبەت ونموونەیی.خوێندنەوەكە هەر ئەوەندە هەڵدەگرێت و كۆتایی بەلێكدانەوەكە دێت وخوێنەری گشتیش لەمە زیاتری ناوێت.بەڵام خوێنەری نموونەیی بەمە قایل نابێت وبەئەركی خۆی دەزانێت بچێتە نێو مانا قووڵ وشارەكان ,لەپێناو فراوانكردنی زیاتری ماناكان وپێكهاتە دەقییەكانەوە.سەرەتا با لەناونیشانەوە دەست پێ بكەین كەبریتیە لەسێ ووشەی جیاواز بەڵام چڕكراوەتەوە لەمانایەكی دیاریكراودا ئەویش پەیوەستبوونە بەشتێكی پیرۆزەوە.ووشەی خۆشەویستی لەم ناونیشانەدا گشتگیرییە ودەشێت خۆشەویستی خاك ونیشتمان ومرۆڤ وسروشت بێت.ووشەی هیواو خوێن دوو جەمسەری یاریدەدەری ڕێژەیەكی گەورەی ئەم خۆشەویستەیە.لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا ئاگادار نین خۆشەویستییەكە لەچیدا چڕ دەبێتەوە.بەدەر لەناونیشان, پێویستمان بەدەقەكە دەبێت كەئاماژەیەكی ڕاستەوخۆی خۆشەویستی ئافرەتە.بەمەش جارێكی تر دەگەڕێنەوە بۆ ناونیشان بەوەی دیوارێكی ئاسنیین بوونی هەیە لەنێوان (ئەم)ی شاعیر و(ئەو)ی خۆشەویست.هەر لەبەر ئەمەشە شاعیر بانگەواز بۆ هیواكان دەكات تالەئایندەدا خۆشەویستەكەی مسۆگەر بكات.لەهەمان كاتدا بەكارهێنانی ووشەی "خوێن" لەپێناو ڕازاندنەوەیەكی بێ جووڵە بەكارنەهاتووە,بەڵكو شاعیر بەبەكارهێنانە فەرهەنگییەكەی ناوەستێت وكارنامەیەكی مانایی پێ دەبەخشێت.گەرچی ووشەكە زیاتر دراوسێیەتی لەگەڵ كوشتن ومردن ودڵتەنگی وكارەساتدا هەیە,هەروەك لەشیعری شاعیرانی كورد وفەڵەستیندا بەنموونەی لەتیف هەڵمەت وشێركۆ ومحمود درویش وسمیح القاسم دا بەدەردەكەوێت,بەڵام شاعیرگۆڕانێكی بەسەر ئەم مانایەدا كردووە پێچەوانەكەی مەبەستە كەبریتیە لەژیان وئایكۆنەكانی هیوا.
بەدیوێكی جیاوازدا وگەر سیاقی مێژوویی شاعیر بخەینە دەرەوەی دەقەكە وكاری پێ نەكین,هاوشێوەی كوشتنی نووسەر,ئەوا بەپێی گریمانەكان خۆشەویستەكە دەگوێزرێتەوە بۆ نیشتمان ونەتەوە,چونكە لەناونیشان ودەقەكەدا ئاماژەیەی خۆشەویستی ئاماژەیەكی ناڕاستەوخۆیە وشاعیر,بەوپێیەی كەسێكی خاوەن هەستە نیشتمانی ونەتەوەییەكانیشە ولەو بوارەدا چەندین دەقی تەرخان كردووە,ئەوا دوور نیە نیشتمان بووبێت بەوێنەیەكی پۆرترەیتی بێ نموونە.ئەمەش نیشانەی خۆشەویستی وپەیوەستبوونی شاعیرە بەخاك ونیشتمانەوە كەنیشتمانەكەی دابەشكراوە وخوێنی لێ دەچۆڕێت,بەڵام هێشتا هیواكان لەنێو دەمارەكانی شاعیردا جێگیرن.هەر لەبەر ئەمە نیشتمانەكەی شاعیر,لەڕووی ئێش وئازار ومەینەتی وكارەساتەوە,لەگەشبینیدا, لەهیچ نیشتمانێكی تر ناچێت .ئەمە تەواو پێچەوانەی نیشتمانەكەی شێركۆ بێكەس ە.دیارە لەپشت ئەم جیاوازییەوە هۆكاری فیكری وسایكۆڵۆژی وخوێندنەوەیی بوونیان هەیە,هەر یەكەیان جۆرێك لەدید وبیركردنەوە.شێركۆ دەڵێت:
من نیشتمانەكەم گێلە
لەخوێن ساردی وبیرچوونەوەو 
بێباكیدا
لەهیچ نیشتمانێكی تر ناچێ (شێركۆ بێكەس,دیوان:201  )
لەم دوو دۆخە جیاوازە ماناییەی "خۆشەویستی" كەیەكێكیان خۆشەویستی ئافرەت وئەوی تریان خۆشەویستی نیشتمانە,پێویستمان بەكارلێكە دەقییەكانە,بەتایبەتی كارلێكە دەقییە ناوەكییەكان.فەرەیدوون مافی بەهەردووكیان داوە,بەڵام بەجیاوازی ڕێژە.بۆ نموونە لەدەقی "فرمێسك وشیعر"بەتەواوی پشتگیری لەخۆشەویستی ئافرتێكی بێ ناو دەكات.ئەم خۆشەویستییە ڕووبەرێكی یەكجار زۆری لەدیوانەكەیدا داگیر كردووە,تەنانەت بۆتە شوناسێك بۆ كەسێتی شیعری شاعیر,وەك ئەوەی شیعرییەتی شاعیر لەم شوناسەوە سەرچاوەی گرتبێت. دەڵێت:
نازانم چۆن خۆشم ویستی
تا ئەو پەڕی خۆشەویستی
خولیای عەشقت هەموو شەوێ
فرمێسكی تازەی لێم ئەوێ
_ _ _ _    _ _ _ _
لەهەر كوێ بم 
خۆششم ئەوێ ی
لەهەر كوێ بی
بیرت ئەكەم
ئەو جێگایەی تۆ لێ نەبی
بۆنی غەریبی لێ ئەكەم
كەهەست بەدووری تۆ ئەكەم
باڵدارێكم بەبێ لانە
كەمن هەرگیز بەتۆ نەگەم
ئیتر بۆ نەبمە دێوانە (فەرەیدوون,دیوان:22-23)
بۆ پشتگیری لەخۆشەویستی جێگە,شار ,یان نیشتمان,فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدقی "شارەكەم"دا وبەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ باوەشی خۆشەویستی بۆ خاك وخۆڵ ودەشت ودۆڵ وچیاو وڕووبار وسەرچاوە وكانی شارەكەی (سلێمانی) كردۆتەوە.گەر بەویژدانی هاوكێشە بابەتییەكان بڕوانینە ئەم دەقە ئەوا لەڕووی هەست وسۆز وهەڵچوونە سایكۆڵۆژیاكانەوە یەكسانە بەخۆشەویستی ئافرەت,ئەمە لەكاتێكدا ژمارەیەكی دیاریكراوی كەمی بۆ نیشتمان وجێگە تەرخان كردووە:
شارەكەمم هەر لاجوانە
بەبەفر وڕەشەبایەوە
بەسەرماو بەگەرمایەوە
خاك وخۆڵی
دەشت ودۆڵی
چیاكانی
رووباری,سەرچاوەی,كانیی
هەموو جوانن
خۆشم ئەوێن
لەزووەوە بۆ ئیلهامی شیعرەكانم
بوون بەهەوێن (فەرەیدوون,دیوان:34).
جارێكی تر,لەدەقی "هیواو خۆشەویستی وخوێن"دوو جۆر خوێندنەوە ئەنجام دراوە,یەكێكیان تاكگەرایی لەمانادا (دەقی داخراو),ئەوی تریان فرە مانایی (دەقی كراوە).لەفرە ماناییەكاندا هەر خوێندنەوەیەك خۆی بۆخۆی دەچێتە نێو پڕۆسەی تاكگەراییەوە.لەهەمان كاتیشدا خوێندنەوە تاكگەراییەكانیش لەداخستن دەترازێن وبەرەو كردنەوە دەڕۆن.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەهەر خوێندنەوەیەك دژایەتی لەگەڵ خوێندنەوەیەكی تردا دروست دەكات.لەهەمان كاتیشدا هەر خوێندنەوەیەكیش خاوەن پێوەری هەڵسەنگاندنی جیاوازە ئەویش بەپێی جیاوازی تیۆرە ڕەخنەییەكان.گەر سەرجەم جیاوازییە خوێندنەوەییەكانیش كۆ بكرێنەوە ئەوا ئەمە بەمانای فرە مانایی دێت.
- ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتووین بەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- بابەتی دەقی كراوە ودەقی داخراو,زانیارییەكی زۆری ڕۆشنبیری وڕەخنەیی دەبەخێشت بەخوێنەر,خوێندنەوەی دەقەكانیش بەهەردوو ئاڕاستەی كراوە وداخراو مەرج نیە خوێنەری جیاواز لەخۆ بگرێت بەڵكو خوێنەرێك بەتەنها دەتوانێت بەكاری ڕاڤەیی ولێكدانەوەیی دەقەكان هەڵسێت.ئەمەش بەجیاوازی دیدی بارودۆخ ودەرهاویشتە مەعریفییەكانی زەمەن وڕەهەندە ڕەخنەییە جیاوازەكان كەتوانای گۆڕانكاری هەبێت لەبیركردنەوەكانی دەق.بەمانایەكی تر,ئەم خوێنەرە تاكە لەسەر بنەمای گۆڕانكاری وچاوپیاخشانەوە وهەمواركردنەوە كار دەكات.لێرەشەوە دەقەكان بەداخراوەیی نامێنن ولەهەمان كاتیشدا توانای كۆكردنەوەی لێكدانەوەكانیشی دەبێت,لەسنووری بازنەیەكی تاكگەرایی مانادا.
- بابەتی شیعر,بابەتێكی هەستی وهەڵچوونی وبیركردنەوەیی وخەیاڵە,بەئاسانی ناكرێت ماناكانی لەچوارچێوەی تاكگەرایی مانادا كۆ بكرێنەوە.پێچەوانەكەشی دروستە وبەئاسانیش ناچنە نێو پڕۆسەی فرە ماناییەوە,بەوپێیەی خوێندنەوەی خوێنەرێكی نموونەیی پێویستی بەكەرەستە مەعریفی وڕۆشنبیری وئەفسانەیی ومێژوویی وڕەخنەییەكانە.
- دەقی كراوە ودەقی داخراو دوو سەرچاوەی هەرە بەهێزی ڕۆشنبیری دوای تازەگەراییە وبەكەسانی سروشتی ئەنجام نادرێت.
- بەوپێیەی جێگۆڕكێ لەپڕۆسەی دەقی كراوە ودەقی داخراودا ئەنجام درا ,ئەوا یاسایەكی هەڵسەنگاندنی دیاریكراو نیە بۆ كردنەوە وداخستنی دەقەكان.
- دەقەكان كراوە بن یان داخراو,ئەوا جۆری مامەڵكردن لەگەڵیاندا لەجۆری واقیعیە بەتایبەتی لەگەڵ ڕۆشنبیریەتی دەق وبیرۆكەكانی.هەر لەبەر ئەمەشە خوێنەر پێویستە نموونەیی وبەئەزموون بێت تا بتوانێت پێشوازی لەناوەڕۆكی دەقەكان بكات.
- ئەم لێكۆڵینەوەیە بوارێك دەڕەخسێنێت لەبەردەم خوێنەری سروشتی تابتوانێت زیاتر بزێو بێت لەپڕۆسەی خوێندنەوەدا.دەق ,هەروەك ڕوڵان پارت ئاماژەی پێ كردووە,مەبەستێتی مانا وسەرەتایەكی جێگیری نیە,بەڵكو ناكرێت دەقەكان لەژوورە تاریكەكاندا بەند بكرێن ومانایەكی دیاریكراوی پێ ببەخشرێت.بەڵكو دەق بریتیە لەكۆمەڵێك مانا وئاماژە ونیشانە وكۆد ,ئەركی خوێنەر كردنەوەی ئەو شتانەیە .بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەر خوێندنەوەیەك بۆ دەق توانای دەستنیشانكردنی مەبەستێتی دەقی هەیە وبەمەش مەبەستێتی دەچێتە نێو بازنەی چەندێتی مەبەستەوە.
- لەڕوانگەی دەقەكانی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی,دەقەكان گەرچی سادە وڕەوان وئاڵۆز بن ئەوا,لەیەك كاتدا, دەچنە نێو پڕۆسەی خوێندنەوە تاكگەرایی وفرە ماناییەكانەوە.لەهەمان كاتیشدا,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا,مەبەستێتی دەق دابەش دەبێت بەسەر خوێندنەوە جیاوازەكاندا.
- دەقەكانی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی بەسادەیی زمان ودەربڕینەكانی توانای كردنەوەیان هەیە و بەشێك لەداهێنانەكان بەدەردەكەون,بەوەی شاعیر لەو شێوازە سروشتییە,تارمایی وفرە مانایی دەخوڵقێنێت.
- پەراوێز وسەرچاوەكان:
- القران الكریم
- شێركۆ بێكەس,ئێستا كچێك نیشتیمانمە,دەزگای چاپ وپەخشی سەردەم,سلێمانی,2011.
- فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی,دیوان,كتێبخانەی یادگار بۆ چاپ وبڵاوكردنەوە,سلێمانی,2018.
- أحمد يوسف,الدلات المفتوحة,مقاربة سيميائية في فلسفة العلامة,منشورات الاختلاف,الجزائر,المركز الثقافي العربي,المغرب,الدار العربية للعلوم,بيروت,2005.
- ادموند هوسرل,تأملات ديكارتية,ترجمة تيسير شيخ الأرض,دار بيروت للطباعة والنشر,1958.
- امبرتو إيكو – أ -,التأويل والتأويل المفرط,ترجمة ناصر الحلواني,مركز الانماء الحضاري,سوريا,1992.
- امبرتو إيكو– ب -,القاريء في الحكاية,ترجمة انطوان أبو زيد,المركز الثقافي العربي,الدار البيضاء,1996.
- بول ريكور,من النص الى الفعل,ترجمة محمد برادة وحسان بورقية,عين للدراسات الإنسانية والاجتماعية,القاهرة,2001.
- تودوروف,نقد النقد,ترجمة سامي سويدان,آفاق عربية,بغداد,1986.
- جوليا كريستيفا,علم النص,ترجمة فريد الزاهي,دار توبقال للنشر,المغرب,1991.
- حبيب مونسي,فلسفة القراءة وإشكالية المعنى من المعيارية النقدية الى الإنفتاح القرائي المتعدد,دار الغرب للنشر والتوزيع,وهران.
- رامان سيلدن,,النظرية الأدبية المعاصرة,ترجمة د.جابر عصفور,دار الفكر سمة,1991.
- روبرت ديبوغراند وآخرون,مدخل الى علم لغة النص,مطبعة دار الكتاب,1413 الهجري.
- رولان بارت,هسهسة اللغة,ترجمة منذر عياشي,مركز الانماء الحضاري,حلب,1999.
- سعيد علوش,معجم المصطلحات الأدبية المعاصرة,دار الكتاب اللبناني,بيروت وسوشبريس,الدار البيضاء,1985.
- سمير سعيد حجازي ,معجم المصطاحات اللغوية والأدبية الحديثة,دار الراتب الجامعية,بيروت.
- ظاهر لطيف كريم ونيان نوشيروان فؤاد,دراسات نقدية مقارنة,دار سردم للطباعة والنشر,السليمانية,العراق,2010.
- عبدالكريم حسن,الموضوعاتية البنيوية,دراسة في شعر السياب,المؤسسة الجامعية,بيروت,1983.
- لوسيان غولدمان وآخرون,البنيوية التكوينية والنقد الأدبي,ترجمة محمد سبيلا,مؤسسة الأبحاث العربية,بيروت,1894.
- ميخائيل باختين,الماركسية وفلسفة اللغة,ترجمة محمد البكري ويمنى العيد,دار توبقال للنشر,المغرب,1986.
- يوسف وغليسي,مناهج النقد الأدبي,جسور للنشر والتوزيع,الجزائر,2007.
- Stanley Fish, Interpreting the “Variorum”,Critical Inquiry,Vol.2 No.3 (Spring,1976).