نیشتمان: دوولاگری پیرۆزكراو وقێزەونكراو - بێكەس بەنموونە -

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

كورتەی لێكۆڵینەوەكە:
سامۆێل هەنتنگتۆن(1927-2008),سیاسەتمەدار وبیرمەندی ئەمریكی,لەو باوەڕەدایە كەكۆمەڵگا هاوچەرخەكان پێكهاتەیەكی دژایەتییە,بەڵكو ئارگیومێنتی نێوان پیرۆزكراو وقێزەونكراو یەكێكە لەكۆڵەكە هەرە سەرەكییەكانی ئەم دژایەتییە( صامویل هنتنجتون:35-67).لەكۆمەڵگای كوردی بەشێوەیەكی گشتی وئەدەبیاتەكەی بەشێوە تایبەتەكەی ئەم ئارگیومێنتە تەواو ڕەنگی داوەتەوە,یان ڕووبەرێكی زۆر فراوانی داگیر كردووە بەتایبەتی لەبواری پێناسەكردنی نیشتمان ,یان سروودە نیشتمانییەكان.نیشتمان بەلای تێكڕای خەڵكی ونووسەران وشاعیرانەوە هێما وبوونێكی مەعریفی وڕەوشتی پیرۆزە بەوپێیەی واقیعی ژیانیان بەندە بەجوگرافیای نیشتمانەوە,وەك ئەوەی گەر نیشتمان نەبێت ئەوا نەتەوەش نابێت وگەر نەتەوەش نەبوو ئەوا مێژوو بوونی نامێنێت.پیرۆزكراوی نیشتمان,هەندێك جار ڕوو لەدۆخە سۆزداری ودەمارگیرییەكان دەكات وڕەهەندە نیشتمانییەكان نامە ئایینییەكانیش تێدەپەڕێنن هەروەك چۆن دڵداری شاعیر ( 1918- 1948 ) لەدەقی "ئەی ڕەقیب "دا ئەنجامی داوە لەكاتێكدا دەڵێت:
ئێمە ڕۆڵەی میدیا وكەیخوسرەوین             دینمان ئاینمانە نیشتمان
ئەمەش لەو كاتانەدا ڕوودەدەن كەچارەنووسی شوناس بەهەموو پێكهاتەكانییەوە دەكەونە ژێر هەڕەشەی داگیركەران وشاعیرانیش لەبازنەی بەئاگایبوونەوە دەچنە نێو جیهانی بێ ئاگایبوون ولەوێشەوە باڵانسە فیكری وسایكۆڵۆژییەكان كێشەی گەورەی تێدەكەوێت,بەڵكو كۆننترۆڵی خۆیان لەدەست دەدەن.لێرەدا پیرۆزكراو بۆ شتە باوەڕپێكراوەكانی نیشتمان ڕاستییەكی ئیستاتیكی وڕۆحییە.گوشاری دۆخەكان لەسەر تاكەكان,بەشێوە نەرێنییەكەی,فۆڕمی پیرۆزكراوی نیشتمان دەگۆڕێت بۆ فۆڕمێكی زۆر جیاواز,ئەویش قێزەونكراوی نیشتمانە, هەروەك چۆن شێركۆ بێكەس لەدەقە واڵاكەیدا "ئێستا كچێك نیشتمانمە" ئەم گۆڕانكارییەی بەخۆیەوە بینی.دۆركایم ئاماژەی بەوە داوە كەمرۆڤەكان سەرەتا لەنێو ئەزموونە پیرۆزەكاندا دەژین,بەڵام گۆڕانكارییە فیكری وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژییە نەرێنییەكان ئاڕاستەی ئەم پیرۆزكراوە دەگۆڕن بۆ چەمكی قێزەونكراو(إمیل دوركهایم: 45),دواتر سەرچاوەلێگرتنی پیرۆزكراو بەهاكانی خۆی لەدەست دەدات,تەنها وەك ئەرشیفێك سەیر دەكرێت.
- گرنگی وئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە,هەوڵێكە بۆ ئاشكراكردنی ئەم گرنگی وئامانجانەی لای خوارەوە:
- چەمكی پیرۆزكراو وقێزەونكراو,دەرهاویشتەی گۆڕانكارییە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانە,بەوەی بەپێی بارودۆخە گۆڕانییەكان جێگۆڕكێ دەكەن وبەمەش بەمەرج نەگیراوە ئەو دوو  زاراوەیە هەمیشە بەجێگێری بمێننەوە.واتە گەر شتەكان بەئایین ونیشتمان وبیروباوەڕە هاوچەرخەكانەوە لەسەرەتادا پیرۆزكراو بن ئەوا كەسانێك یان گروپێك,بەپلان یان بەبێ ئاگایی قێزەونی دەكەن.لێرەدا تاوانەكە ناگەڕێتەوە بۆ سەرچاوەی ئەو شتانە بەڵكو پەیوەندی بەبەشێك لەكەس وگروپەكانەوە هەیە.بەمانایەكی ڕوونتر,ئەوە خاك ونیشتمان نیە كەسووكایەتی بەخۆی بكات ,بەرژەوەندییە میتراڵییەكانی كەسەكانە كەبە ڕۆڵی قێزەونكراوی نیشتمان هەڵدەستن.
- ئەم لێكۆڵینەوەیە,ئاماژەیەكی ڕەوشتی دەبەخشێت بەبابەتە پیرۆزكراوەكان ولەهەمان كاتیشدا بەرپرسیارێتی قێزەونكراو دەخاتە ئەستۆی دەرەوەی ئەو بابەتانە.
- هەریەك لەپیرۆزكراو وقێزەونكراولایەنگر وجەماوەری خۆیان هەیە,بەڵكو هەریەكەیان ئامانجێكی تایبەت بەخۆی هەیە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت,جیهان وژیان,هەر لەسەرەتاوە لەسەر بنەمای  دوولاگری (دیواڵیزم )دامەزراوە.ململانێی ئەو دوو جەمسەرە دژ بەیەكە بەبەردەوامی دەمێنێتەوە.لێرەدا لێكۆڵینەوەكە بەئەركی پۆڵینكردن هەڵدەستێت ودەستنیشانی هۆكارە سەرەكییەكانی ئەو جیاوازییە دەكات.
- كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
بەوپێیەی بابەتی پیرۆزكراو وقێزەونكراو لەبابەتە سەرنجڕاكێشەكانی زانایانی ئاینی وڕەخنەگران وبیرمەندەكانە,ئەوا لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی,بەڵكو هەر نووسینێكی تر,لەم بوارەدا جۆرێكە لەسەركەشییەكی بوێرانە.جووڵەی بۆچوونەكان لەنێوان پیرۆزكراو وقێزەونكراو چەندین كێشەی فیكری وسۆسیۆڵۆژی وسیاسی دەخوڵقێنێت چونكە زانیارییەكان دەگەڕێن بەدوای هۆكارەكان وبەرپرسی ئەو گرژیانەی كەدەكەوێتە نێوان ئەو دوو زاراوەیەوە.گەر چەمكی قێزەونكراو فراوان وبەردەوام بێت,ئەوا بێگومان ئەنجامی خراپ لەسەر شوناس ومێژوو ونەتەوە وخاك وئایدیا دروست دەكات.بۆیە,ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵدەدات ئەنجامی قێزەونكراو بۆ خوێنەر ئاشكرا بكات,تا ئەم خوێنەرە وتێكڕای خەڵكیش پارێزگاری لەخەسڵەتەكانی پیرۆزكراو بكەن.بۆ نموونە,كاتێك شوێنە مێژوویی وكلتوورییەكان,یان سروشت,كەئەمانە سەرەتا پیروزكراو بوون, بەرەو ئاڕاستەی قێزەونكراو دەبرێن ئەویش بەتێكدان وڕووخانیان ئەوا شوناسی ئەو جێگەیانە دەكەونە ژێر هەڕەشەی وونبوون.واتە گەر قەڵای هەولێر بسڕینەوە ئەوا ئەم شارە گەورەترین شوناسی مێژوویی وفیكری وسۆسیۆڵۆژی وئەندازەی شارستانی وتەلارسازی خۆی لەدەست دەدات.لەدەست دانی یەكێكە لەتاوانە هەرە گەورەكان.
- سنووری لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكە دابەش بووە بەسەر دوو جەمسەری سەرەكیدا,تیۆری وپراكتیكی.لەتیۆرییەكەدا جەخت لەسەر پێناسەكانی پیرۆزكراو (المقدس) وقێزەونكراو(المدنس ) دەكرێت.لەپراكتیكەكەدا,دەقەكانی بێكەس (فایەق عەبدوڵڵا بەگی كاكە حەمەی ئەلیاسە قۆجە – 1905 -1948 ).
زاراوەی پیرۆزكراو وقێزەونكراو,دوو زاراوەی تازەن,لەكۆتایی سەدەی نوزدەهەم لەكاتێكدا زانایان,بەنموونەی ئیمێل دۆركایم ی فەڕەنسی(1858- 1917) كەوتنە پێناسە وسەرهەڵدان وپەیڕە و پڕۆگرامەكانی ئایین.بەمەش هەردوو زاراوە زیاتر چونە بواری زانستە ئاینییەكان وپیرۆزكراویش بەچەند واتاو مانایەك كاری دەكرد,وەك پاكێتی وگەورەیی وبَلندێتی وخێرو بێر وخەڵاتی خوایی.ڕۆحیش دەبێتە چەقی پیرۆزكراوەكە.پیرۆزكراو,لەڕووی زاراوەییەوە بریتیە لەپیرۆزكردنی بەها زاڵە جوانەكان كەدواتر,بەهۆكاری هەمە چەشنە,گۆڕانكاری پێچەوانەیی بەسەردا دێت هەروەك چۆن ترێ دەگۆڕێت بۆ مەی,یان بیناكردن بۆ داڕمان.پێشەنگی لێكۆڵینەوە وباسكردنی پیرۆزكراو وقێزەونكراو دەگەڕێتەوە بۆ ئیمێل دۆركایم,لەكاتێكدا باوەڕە ئاینییەكانی دابەشوپۆڵین كرد بەسەر ئەم دوو زاراوەیەدا.بەلای ئەم نووسەرە وزۆرێك لەنووسەرانی تریش,پیرۆزكراو تەنها ناوەستێت بەبیروباوەڕە ئاینییەكانەوە,بەڵكو مەوداكەی پەلی كێشاوە بۆ سەرجەم باوەڕە سۆسیۆڵۆژی وجێگەیی وزەمەنی وئاژەڵی,بەڵكو بۆ هەموو ئەو شتانەی كەبەلای مرۆڤەوە پیرۆزن.ئەمەش بەو مانایە دێت,هەروەك ئیمێل دۆركایم ئاماژەی پێكردووە,پیرۆزكراو بریتیە لەهەموو شتێكی جوان وخاوەن بەها وخۆی جودا دەكاتەوە لەشتە قەدەغەكراو وگڵاو وقێزەونكراوەكان (إمیل دوركهایم:47).بەلای گەورە زانای ڕۆمانیشەوە (میرسیا ئیلیادی 1907-1986 ) بریتیە لەلەبوونەوەرێكی كاریگەر وبكەر,بەڵكو خوڵقێنەری بەها زاڵە جوانەكان(میرسیا الیادی – أ - 30).بەمەش پێگەی پیرۆزكراو بریتیە لەجیهانە ئایدیاڵیزم ونموونەییەكان,پێچەوانەكەشی بریتیە لەمیتریاڵزمە خۆویستییەكان.میرسیا ئیلیادی ئاماژەی بەوەداوە كەپیرۆزكراو وقێزەونكراو لەسەر سێ فاكتەری سەرەكی دامەزراون,ئەوانیش ئایینە كۆنەكان ومرۆڤە سەرەتاییەكان,نموونە سەرەتاییەكانی مرۆڤ ومرۆڤە باوەڕدارەكان كەسەرجەمیان,گەرچی خۆڕسكی لەدایك بوون,بەڵام لەسەر بنەمای ئایدیاڵزمی دامەزراون(میرسیا الیادی – ب -:9). لەم گۆشەیەوە,ئایین كەسەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی پیرۆزكراوە, بریتیە لەڕژێمێكی یەكگرتووی باوەڕەكان,ڕەنگدانەوەی دۆخە پیرۆزكراوەكانە لەوێشەوە باوەڕپێكراوەكان لەدەوری كۆ دەبنەوە,هەروەك چۆن مەسیحێكان لەكەنیسە وموسڵمانەكان لەمزگەوت.لەكۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا خەڵكی گیاندارێك یان ڕووەكێكی كردبووە دروشمی خۆیان و پیرۆزیش كرابوون.بەمە دەگوترێت "تۆتەم".واتە خێڵ وهۆز وگروپەكان بەگوێرەی ئەو (تۆتەمە)ژیان وڕژێمێكی سۆسیۆڵۆژیان بۆ خۆیان دەستەبەر كردبوو,دۆڕاندنی ئەو دروشمانە گەورەترین سووكایەتی وڕووشكاندنی لێ دەكەوتەوە. ئەمڕۆكەش هەر قوتابخانە وپارتێكی سیاسی ویانەیەكی وەرزشی دروشمێكیان بۆ خۆیان هەڵبژاردووە وپارێزگاریشی لێ دەكەن.عەرەبەكانی پێش ئیسلام,بتە بەردینەكانیان پیرۆزكردبوو,هەر گروپە وجۆرێك لەخوداوەند بەنموونەی (اللات ) و( العزی)و(مناە) و(هبل ).لەبۆچوونەكانی (دوركایم ) دا,هەوەك پێشتر ئاماژەمان پێدا,پیرۆزكراو تەنها خۆی نابەستێتەوە بەباوەڕە ئایینییەكانەوە,بەڵكو ئەوەی پەیوەندی بەكێش وقەبارەیەكی بەهاییەوە  (القیم ) هەبێت ئەوا لای كەس وگروپەكان پیرۆزن (إمیل دوركهایم:47- 48) ,یەكێك لەوانە جێگە ولەجێگەشدا نیشتمان.دوای بۆچوونەكانی (دۆركایم) جێگە گرنگییەكی زۆری پێدرا وبووە بابەتێكی پیرۆزكراو.دەمارگیری وشانازیكردن ڕۆڵی كاریگەر دەبینێت بەنموونەی قودس ومەكە ومەدینە ونەجەف وكەربەلا وفاتیكان...هتد.ڕووباری تایمز بۆ لەندەن وئەهرامەكان بۆ میسر .ئەم جۆرە تێڕوانینە بۆ پیرۆزكراوی جێگە جگە لەئاماژەیەكی باوەڕیی,پەیوەندی بەڕەوشت وبیركردنەوە سۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكانیشەوە هەیە,بەڵكو مانای ڕێز وپێزانین دەبەخشێت (الموسوعة الفلسفية العربية:774).جێگە,هەروەك میرسیا ئێلیادی ئاماژەی پێكردووە,بەچەقبەستووی پیرۆزكراو نامێنێتەوە وململانێ وهەڕەشە وگوشارە فیكری وسیاسییەكان بەرەو تێكشان ولاوازی دەبەن (میرسیا الیادی – ج - :25 ).بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا وبەوپێیەی ڕۆح سەرچاوە وچەقی پیرۆزكراوە ئەوا جێگە, بەنموونەی نیشتمان,توانای پارێزگاریكرن لەخۆی هەیە چونكە خاوەن پێگەیەكی بوونییە (میرسیا الیادی – ج - : 26 )لەم بارەیەوە,بابەتە پیرۆزكراوەكان دیارییەكی سروشتی یەزدانین وقێزەونكراویش دیاری مرۆڤەكانە كەلەزۆر دۆخدا هەڵەكان پێشەنگی بیركردنەوەكانیانن.لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا,جێگۆڕكێ لەپێگەكەیان ڕوو دەدەن وقێزەنكراوەكان بەرەو پیرۆزكراو وپیرۆزكراویش بەرەو قێزەونكراو.واتە ڕەفتاری كەسەكان وبارودۆخی ژیانی فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی بەكاری جێگۆڕكی هەڵدەستن.
- بێكەس.نووسەر,حەمەی مەلا كەریم لەدیوانی بێكەس دا,زۆر بەوورد ودرشتی باسی لەژیان وشیعری بێكەس كردووە,پێویست ناكات دووبارە بكرێنەوە.گەورە شاعیر وڕۆمانسیزمی جیهانی وئینگلیزی,شیللی (1792-1822)لەكتێبە بەنرخەكەیدا بەنێوی "پارێزگاری لەشیعر" دەڵێت شاعیرەكان یاسادانەرن,گەرچی لەجیهاندا دانیان پێدا نانرێت(Shelley:17)  .هەروەها دەڵێت,ئەركی شاعیر هەمان ئەركی فەیلەسوفەكانە وهەمیشە لەڕیزی بەرگری وململانێ وبەربەرەكانیدایە لەگەڵ ئەو دەسەڵاتەی كەلەیاساكان لادەدەن (Shelley:26).بانگەوازە پیداگۆژییەكانی بێكەس خۆیان لەدوو ڕەهەندی سەرەكیدا دەبیننەوە,پیرۆزكراو وقێزەنكراوی نیشتمان.ئەمەش جۆرێك نیە لەبێ ئاگایی,بەڵكو لادانەكان لەسروشتی یاساكان ئەمەی خواستووە.گەرچی زەمەنی بێكەس گەمارۆ درابوو بەڕێبازی ڕۆمانسیزم بەتایبەتی لای هاوڕێی هەرە نزێكی,گۆران,خەیاڵیش كارێكتەرێكی گرنگی ئەم ڕیبازەیە بەڵام بێكەس لەو خەیاڵە واقیع وئایندەی بونیاد ناوە.گرێدانی خەیاڵ بەبابەتی پیرۆزكراو وقێزەونكراو پەیوەندی بەحەزو خولیای بێكەسەوە هەیە,بەوەی نیشتمان بۆتە ناسنامەی شیعرییەتی.لەم گۆشەیەوە,هەروەك( فرۆید ) ئاماژەی پێداوە,منێكی باڵا یەكسان دەبێت بەمنێكی ئایدیاڵیزمی,ئەویش بەوەی چێژوەرگرتن لەبابەتی نیشتمان سەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی هێزی گەڕانە بەدوای شوناس ونەتەوە,وەك ئەوەی گەر شوناس هەرەسی هێنا ئەوا نیشتمانیش قێزەون دەكرێت ودواتر نەتەوەش دەكەوێتە ژێر هەڕەشەی سڕینەوە. بێكەس لەلایەكەوە ئاماژە بەترسی نیشتمان دەكات لەكاتێكدا بەهۆكاری دەرەكی وناوەكی قێزەون دەكرێت.لەلایەكی تریشەوە نیشتمان ئەو بوونەوەرە گەورەیەیە كەقێزەون ناكرێت.بەمەش بێكەس لەنێوان بەردە ئاشی ئەو دیواڵیزمەدا گوزارشت لەنیشتمان دەكات ولەهەردوو دۆخەكەشدا هەستە هەڵچوونییەكانیش ڕۆڵی كاریگەر دەبینن.
- پلانی لێكۆڵینەوەكە:
نیشتمانی كوردستان تەوەرێكی هەرە گرنگی لەشیعری بێكەس دا داگیر كردووە,شیعرەكانیش لەجەمسەرێكەوە هەستە هەڵچوونییەكان كاری تێدا دەكەن ولەجەمسەرێكی تریشەوە ڕەهەندە ڕیاڵیزمەكان بەتایبەتی لەجۆری بابەتی وڕەخنەگرانە.لەهەردوو دۆخەكەدا بێ لایەنی هەڵنەبژاردووە,نیشتمان یان پیرۆزكراوە,یان قێزەونكراو.لەیەكەمیاندا چەمكە سۆزدارییەكان سەرچاوەی ئیش كردنن.لەدوهەمیشدا ڕەهەندە ڕایاڵیزمە بابەتی وڕەخنەگرییەكان.بەمەش هەردوو پیرۆزكراو وقێزەونكراو دەبنە خاوەنی دەقی خۆیان,لەڕووی بابەت وگرنگی وئەنجامەوە جیاوازی گەورە بوونیان هەیە.بەرلەوەی كار لەسەر نەخشەی هۆكارییەكانی ئەو دوو زاراوەیە بكەین,سروشتی لێكۆڵینەوەكە بەپێویستی دەزانێت ئاماژە بەم هێڵكارییەی خوارەوە بكات:
-پەیوەندییەكانی پیرۆزكردنی نیشتمان+ نیشتمان وپەیوەندییە دروستییە یاساییەكان=بونیادنان (دامەزراندن).
-پەیوەندییەكانی قێزەونكردنی نیشتمان+ نیشتمان وپەیوەندییە نادروستە یاساییەكان= داڕمان (تێكشاندن ).
لەیەكەمیاندا,نیشتمان نەك تەنها لای بێكەس,بەڵكو تێكڕای خەڵكیش,هێمای شوناسی خاك ونەتەوە وبەرگری بوو.خانی ونالی وسالم وحاجی وپیرەمێرد وگۆران وقانع ...هتد ,نیشتمان وشوناسەكەیان لەباوەش گرتبوو,بەڵكو خۆیان بەكوڕ ومنداڵی نیشتمان دەزانی.ئەم نیشتمانە,سنووری سووری نەبوو.واتە زۆر دوور بوو لەناوچەگەرایی.ئەمە نیشتمانی هەمووان بوو بەجیاوازی جێگە داگیركراو دابەشكراوەكان.لەمەش زیاتر نیشتمان بەشێك بووە لەڕۆحیانەتی تێكڕای خەڵكی وپەیوەندییەكەیان لەجۆری تەواوكارییە.لەشیعری "ئەی وەتەن",بێكەس نیشتمانی گرتۆتە ئامێزی خۆی ولێی جودا نابێتەوە,وەك كەسێكی سۆفی عاشقی دیدارێتی,شەوان بەعیشقی ئەوەوە دەنوێت.جگە لەنیشتمان بەهیچ شتێكی تر دڵخۆش نابێت.هەموو ئەمانە وزیاتریش لەم شیعرەدا جێگەی بۆتەوە وبۆتە ناسنامەی تایبەتی وبەسنگییەوە هەڵی واسیوە.لەهەمووی سەرنجراكێشتر,شیعرەكە بەهەردوو زمانی كوردی وعەرەبی نووسراوە,ئەمەش بەپێی گریمانەكان,ئەوە دەگەیەنێت كەشاعیر ڕووی دەمی,جگە لەئەندامانی نەتەوەكەی, لەخوێنەری عەرەبیشە تائەوانیش بزانن جێگەیەك هەیە ولای خەڵكەكەی پیرۆزكراوە.ئەم بانگەوازەی بێكەس تەنها نمایشكردن نییە بەڵكو نیشتمانێكی پیرۆزكراو هەوڵێكە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی.ئەمەش تێڕوانێكی سۆزداریی وخۆڕسكییە ولەناخیدا تواوەتەوە وناتوانێت دەست بەرداری بێت.بەمانایەكی جیاوازتر,نیشتمان بۆتە بوونەوەرێكی هەستی وخودی شاعیریش بەشێكە لەو بوونەوەرە. شاعیر لەم جۆرە دەقانەدا,ڕۆمانسیزمانە مامەڵە لەگەڵ هەستی نیشتمان دەكات وجۆرێك لەهاوسەنگی بابەتی لەگەڵیدا دروست كردووە,هاوسەنگییەكەش لەجۆری ئەرێنی وتەواوكاری نەك دژایەتی:
ئەی وەتەن من هەر بەیادی تۆوە شەوگاران ئەنووم
_ _ _ _    _ _ _ _
خۆزگە صەد خۆزگە خودایە ئێستە من تەیرێ ئەبووم
(بجناحي اطير,في صحاريك أحوم )
(تارة فوق الجبال,تارة بين الكروم )
ئەی وەتەن زۆر ئارەزووی دیداری خاكی تۆ ئەكەم
(إن مرآك يزيل من فؤادي ذا الألم )
غەیری تۆ گیانە بەچیی تر ئەم دڵەیخۆم خۆش بكەم
( أنت تشفي ما بقلبي من هيام أو سقم )
(أنت دائي ودوائي وسروري والنقم )
ئەی وەتەن دڵگیرە خاكت,باسەفایە وپڕ سروور ( بێ كەس,دیوان:67 ).
لەهێڵكاری دوهەمدا,جیاوازییەكان لەنێوان پیرۆزكراو وقێزەونكراو بەئاشكرا بەدی دەكرێت وپێچەوانەكانی یەكەم دەبنە پێشەنگی قێزەونكراو.واتە گەرچی نیشتمان ,بۆ هەمووان,جێگەیەكی پیرۆز بوو,بەڵام لەم هێڵكارییەدا بۆتە جێگەی ترس ودڵەڕاوكێ وبێ ئارامی وشكست وڕەشبینی.هۆكارەكان زۆرن.هەندێكیان بێكەس بەزەقی باسی لێوە كردوون وەك دووفاقی و وونبونی زانست ومەعریفەت وگەندەڵی وقسەی بریق وباق ویەكنەگرتنی وخۆفرۆشی ونۆكەری وترسنۆكی:
- میللەتی بێ عیلم وسەنعەت باوەڕت بێ دائیما
وا لەژێر پێی ئەجنەبی دا ناوی هەر بێ قیمەتە 
_ _ _ _     _ _ _ _
هەوڵ وتێكۆشین بەتەنها هەر بەدەم كەڵكی نی یە
گرمە گرمی هەوری بێ باران نیشانەی زەیقەتە ( بێ كەس ,دیوان:53)
- ئیتفاقێ گەر نەكەی,لەم جەهلە خۆت ڕزگار نەكەی
پاشەڕۆژت قەڵبە بەخوا,عەیش ونۆشت زاری یە
مەرهەم ودەرمانی دەردت ئیتتیفاقە ئیتتیفاق
دوودڵی میقرۆبە,خزمە,عیللەتێكی كاری یە (بێ كەس ,دیوان:54)
-كورد ئەبەد ناگاتە مەقسەد نۆكەری بێگانیە
دوودڵن,پیسن لەگەڵ یەك,بۆیە وا بێ لانەیە
میللەتێك بۆ نەمانی یەكتری هەر هەوڵ ئەدەن
داخەكەم وردو درشتی شێت وشەیدای ئانەیە
سەنعەت وعیلم ومەعاریف زەڕڕەیەك باوی نیە
پیاوەتی لایان بەتەنها چەفتە وجامانەیە
بۆ قسەی زڵ بێ قوسوورن,باسی كوردییەت ئەكەن 
_ _ _ _  _ _ _ _
میللەتی بێ عیلم وئەخلاق چۆن بەئیستقلال ئەگا (بێ كەس ,دیوان:66 )
هەندێكیشی دەگەڕێتەوە بۆ كردارە مێژوویی وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكان.لەكردارە مێژووییەكاندا,هێزە دەرەكییەكان ,یان ئەوانەی چاویان بڕیوەتە خێروبێری نیشتمان,ڕێژەی چاوچنۆكیان بێ ئەندازیە.هەمیشە خوازیاربوون نیشتمان لەكێشەدا بێت تا بتوانن بازرگانی گەورەی لێ ئەنجام بدەن.نەخشەی نیشتمانیان تێكشان وپارچە پارچەیان كرد ,دابەش كرا ولكاندنیان بۆتە فانتۆمێكی نەبینراو.لەنێو ئەم بازنەیەدا,ئەم هێزە لەهەوڵی بەگەندەڵكردنی بەڕێوەبردنی نیشتمانە ومەبەستیان نیە قەوارەیەكی سەربەخۆ دابمەزرێت ,بەڵكو پەرت پەرتبوونی هێزەكان وخوڵقاندنی ململانێ لەنێوانیاندا.ئەمە لەكاتێكدا نیشتمان سەرجەم خەسڵەتەكانی دامەزراندنی هەیە,وەك خاك وزمان وكلتوور ومێژوو وئەدەب وگەنجینە وسەرمایەكی بەهێزی سامانە سروشتییەكان.ئەوەتا بێكەس هێرش دەكاتە سەر سەركردەكان بەوپێیەی ئەوان,لەلایەكەوە, هۆكاری زاڵبوونی داگیركەرانن بەسەر نیشتمانەوە.لەلایەكی تریشەوە بەقێزەونكردنی نیشتمان:
ئەم كوردە گوردە ئێستا كە بێ كەس وهەژارە
ملی بۆ شیری دوژمن خوار وكەچ ولەبارە
قەومێكی هێند نەبەردە یەكی بەشی هەزارە
خوا گەورەكانی بگرێ بێ كەڵك وهیچ نەزانە ( بێ كەس,دیوان:65)
لەشیعری"قەومی كورد"دا هێرشەكە باشتر دەردەكەوێت:
گەرچی هەندێ كەس خەریكن ورگ وگیرفان پڕ ئەكەن
شەو بێ خەم سەر ئەنێنە سەر سەرین,هەر سەرسەرین
پیاو ئەبێ دائیم خەمی قەوم ووڵاتی خۆی هەبێ 
ئەو كەسانەی بێ خەمن حاشا نەوەی ئەم خاكە نین ( بێ كەس,دیوان:79)
لەكردارە سیاسییەكاندا,وونبونی ستراتیژیەكی دیاریكراوی سیاسی لەجوگرافیای كوردستانیدا,یان نەبوونی میتۆدێكی كاركردن ولێكۆڵینەوە وبیركردنەوە,هۆكارێكی كاریگەری قێزوەنكراوی نیشتمانە.ململانێ بێ ماناكانی ناوخۆ ئەوەندەی تر ئەركی قێزەونكراوەكەی بەهێزتر كردووە.كار گەیشتۆتە ئەوەی خاوەن بڕیار بەدەست داگیركەران بێت.بێكەس لەشیعری"خوا كێو نەبینێ,بەفری تێ ناكا"دا بەشێك لەداڕمان وتێكشانی نیشتمان دەخاتە ئەستۆی ناوخۆ بە شەڕی خۆكوژی وخۆویستی وخۆفرۆشی وناكۆكی ودووفاقی...هتد:
ئەگەر چی ئێمە قەومێكی زۆرین
بەڵام داخەكەم چەوت وخۆخۆرین
بۆیە وا لەژێر چەپۆك وزۆرین
كاكە خوا ئیشی نابەجێ ناكا
تاكێو نەبینێ بەفری تێ ناكا
بۆ كوشتنی یەك گورج وبەكارین
ڕۆژێ دەسمان بێ بڵح وزۆردارین
لەپێویستی دا وەك ژن هەژارین
_ _ _ _   _ _ _ _
ئەزانی بۆچی كورد وا زەلیلە
بێ ناوو نیشان هەمیشە دیلە
چونكە دوودڵ وخام وبەخیلە
_ _ _ _    _ _ _ _
لەم عەسرە كەوا عەسری بیستەمە
هەموو میللتێ خاوەنی حوكمە
هەر كوردی نەگبەت وا لەژێر غەمە
_ _ _ _   _ _ _ _
مونەووەر زۆری هەر لەبەر نانی
وەتەن ئەفرۆشێ بەیەك تارانی
ئەخاتە ژێر پێ دین وئیمانی
_ _ _ _   _ _ _ _
ئەمڕۆ بەبێ شك لەناو عالەما
هیچ قەومێ وەك كورد وا بەجێ نەما
ناوی وا لەناو خانەی عەدەما ( بێ كەس,دیوان:99- 101).
لەم كردارەدا,شاعیر,جیاواز لەهێڵكاری یەكەم,ڕیاڵیزمانە دەڕوانێتە نیشتمان وپێكهاتەكانی وبەئاشكرا ڕەخنە لەدەسەڵات وبەرپرسان دەگرێت ودوور دەكەوێتەوە لەبنەما هەستییەكانی سۆز وئەندێشە بەوپێیەی سۆزەكان ,جگە لەخەم وگریان ونامۆبوون,هیچ چارەیەكیان پێ نیە.ئەمەش لەكاتێكدا نیشتمان پێكهاتەیەكی سۆسیۆڵۆژییە وتاكەكان ,بەهۆكاری كردارە سیاسییەكانەوە,تووشی كێشەی سۆسیۆڵۆژی گەورە بوون.لەلایەكی ترەوە بێكەس لە هێڵكاری دوهەمدا خوازیارە ڕەفتاری تاكەكان بەرامبەر خۆیان ونیشتمان بگۆڕن :
ئەی كورد بەسیەتای تا كەی ئەم شێوەن وفوغانە
بێ سوودە ئۆف وئامان لەم عەسرە بێ ئەمانە
پاڕانەوە وكەساسی بێ كەڵكە پارە ناكا
عەزم وسەبات وغیرەت پێویستە لەم زەمانە (بێ كەس,دیوان:64)
یان ئەوەتا وەك شاعیرێكی ڕیاڵیزم بانگەواز بۆ شۆڕش دەكات,چونكە بەلایەوە تاكە ڕێگەی ڕزگاربوونە لەداگیركەران.لە"داری ئازادی"دا دەڵێت:
داری ئازادی بەخوێن ئاو نەدرێ قەت بەرناگرێ
سەربەخۆیی بێ فیداكاری ئەبەد سەرناگرێ
پیاو ئەبێ بۆ سەندنی حەققی لەمردن سڵ نەكا
هەر بڕووخێ بەس نیە,تاكو نەسەنرێ نادرێ
_ _ _ _    _ _ _ _
تۆ ئەگەر ئیسڵاحی قەوم ونیشتمانی خۆت ئەوێ
لێت موحەققەق بێ بەبێ شۆڕش مەحاڵە ناكرێ ( بێ كەس,دیوان:82)
لەنەبوونی هوشیاری وبێ خەمی سەركردەكان,ئەم ئاماژە وبانگەوازانە هیچ كاریگەر نەبوو,بۆیە جارێكی تر بەرەو ڕەشبینی .ئەو ڕاستیە تاڵەی لادروست ببوو ئەم نیشتمانە نابێتە نیشتمانێكی سەربەخۆی یەكگرتوو,چونكە,وەك بێكەس خۆی دەڵێت,كورد نۆكەری بێگانەیە,لەناوخۆدا دوودڵ وپیس,شەیدای پارەن,ڕێز لەزانست ومەعریفەت ناگرن,یەكگرتوو نین,هیمەت وغیرەتیان نیە,بێ هوشن,چەوت وخۆخۆرن,خۆفرۆشن.هەموو ئەمانە هۆكاری تێكشانی گوتاری نیشتمانییە وكاریگەرە بەسەر خراپبوونی سایكۆڵۆژیای كەسە هەستیارەكانەوە.دەرئەنجام ئەم دێڕانەی لێدەكەوێتەوە:
ئەوەندە تەعقیبی حەققم كرد هەتا وا سووك وڕسوا بوم
هەزاران لەعنەتم بۆ دێ لەهەر شوێنێ كرا بەحسم
ڕەواجی كوانێ لای خەڵقی وتار وشیعری پڕ مەعنا
گەڵێ كەس پێكەنینی دێ بەگوفتار ودەم ولەوسم (بێ كەس,دیوان:139)
- كارنامەكانی پیرۆزكراو وقێزەونكراوی نیشتمان:
ئەم كارنامانەی لای خوارەوە,دەرئەنجامی ئەو دوو هێڵكارییەی سەرەوەن:
1 – كارنامەی خاوەندارێتی.خاوەندارێتی دژی بەرژەوەندییە دەرەكییەكانە بەنموونەی داگیركەران.هەندێك جار,بەهۆكاری بەرژەوەندییە میتریاڵییە سیاسی وئابووری وئاینییەكان,خاوەندارێتی دەكەوێتە ژێر هەڕەشەی توندی هێزە دەرەكییەكانەوە.پاراستنی مافێكی سروشتییە ئەویش بەوەی دۆكیومێنتە مێژووییەكان دەیسەلمێنن كەخاوەندارێتی موڵكی كێیەودەگەڕێتە بۆ كێ!.داگیركردن وكۆنترۆڵكردنی خاوەندارێتی پێویستە لەڕێگەی یاسا نێو دەوڵەتییەكانەوە ئەنجام بدرێت ,بەپێچەوانەوە مەسەلەكە پێدەنێتە داگیركردنی زۆرەملێی.ئەمەش لەلایەن كۆمەڵگای خاوەندارێتییەكان ڕێگە پێدراو نیە,بەڵكو یاساش,بەدیوە ڕاستەقینەكەی, بڕیار لەسەر ئەمە نادات.لێرەدا تەنها شتێك كەبتوانێت پارێزگاری لەخاوەندارێتی بكات یاسا مێژووییەكانە بەداب ونەریت وئەدەب وزمان وكەسەكانەوە,یان سەرچاوە باوەڕپێكراوەكانی مێژوو كەبەشێكی زۆریان بەشاراوەیی ماونەتەوە.گەر ئەمە كاری لەسەر نەكرا ئەوا هێزی بەرگری دەبێتە ئاڵترنەیتڤ.لەهەموو دۆخەكانیشدا,خاوەندارێتی هاوسەنگییەكی بابەتی لەگەڵ نیشتمان وپیرۆزكراو دا دروست دەكات ,بەڵكو خاوەندارێتی جێگەی شانازی تێكڕای خەڵكییە وپارێزگاریشی ئەركێكی ویژدانی وڕەوشتییە.لەشیعرە نەتەوایەتییەكانی بێكەس دا هەردوو فاكتەر بەدی دەكرێت.سەرەتا بەهێنانەوەی بەڵگە مێژووییەكان:
سەلاحەدینی ئەییوبی كە دنیا كەوتە ژێر دەستی
سولالەی ئالی بابان بوو كەساحێب حوكم وسنجەق بوو
هەموو ڕۆیین,بەڵام ناویان بەجێ هێشت بۆ خەڵق چونكە
ئەوی بێ ناو وشوهرەت مرد,موحەققەق گەوج وئەحمەق بوو ( بێ كەس,دیوان:176)
شاخی بەفرین وبەرزە
بۆ ڕابوردوومان ڕەمزە
_ _ _ _    _ _ _ _
ئەم شوێنە شوێنی كوردە
جێی قارەمان وگوردە
لانەی شێری نەبەردە ( بێ كەس,دیوان:205-206)
دواتر بەكارهێنانی هێزی بەرگری:
پاڕانەوە وكەساسی بێ كەڵكە پارە ناكا
عەزم وسەبات وغیرەت پێویستە لەم زەمانە ( بێ كەس,دیوان:64)
هۆش وبیرت بێ.. پیاوی ژیرت بێ..
لەجێی سەربەستی بۆچ زنجیرت بێ ؟ (بێ كەس,دیوان:68)
شەجاعەت پیشەیی كوردە,مەعاریف ڕەسمی پێشوویە ( بێ كەس ,دیوان:74)
داری ئازادی بەخوێن ئاو نەدرێ قەت بەرناگرێ
سەبەخۆیی بێ فیداكاری ئەبەد سەرناگرێ 
_ _ _ _  _ _ _ _
تۆ ئەگەر ئیسڵاحی قەوم ونیشتمانی خۆت ئەوێ
لێت موحەققەق بێ بەبێ شۆڕش مەحاڵە ناكرێ(بێ كەس,دیوان:82).
2 – كارنامەی جێگیری. جێگیری پەیوەستە بەجێگاوە.لەهەمان كاتدا هێزێكی بەهایی مێژوو وكۆمەڵگایە كەبەدرێژایی زەمەن تێیدا ژیاون.لەنێو ئەو زەمەنشدا خاوەنی داب ونەریت وڕۆشنبیری خۆیانن.جێگیری پێچەوانەی پشێوی وتێكچوون وئاژاوەیە.لەوونبوونی نادادپەروەری ولەولاشەوە ڕەفتاری داگیركەران, جێگیری سیفەتەكانی خۆی لەدەست دەدات.لەشیعرەكانی بێكەس دا هەردوو دۆخەكە بەدی دەكرێت.لەبەشی جێگیریداو لەشیعری"گۆرانی وەتەن"دا نیشتمانی كورد هێمای جوانی وقارەمانێتی نەبەردییە.ئەم شیعرە ,كەبۆتە سروودێكی نیشتمانی, كارنامەیەكی پیرۆزكراوی پێبەخشراوە ولای هەمووان پیرۆزی خۆی هەیە بەوپێیەی نیشتمان خاكی هەمووانە بەجیاوازی ئایین ودیالێكتەوە:
خوایە وەتەن ئاواكەی
چەند دڵگیر وشیرینە
دەشتی خۆش وڕەنگینە
ئاوی كەوسەرە,خاكی گەوهەرە
پڕ لەگوڵ ونەسرینە
ئەم شوێنە شوێنی كوردە
جێی قارەمان وگوردە
لانەی شێری نەبەردە
ئاوی كەوسەرە,خاكی گەوهەرە
پڕ لەگوڵ ونەسرینە (بێ كەس,دیوان:205 - 206)
هەمان شت لەشیعری "گۆرانی گۆیژە"دا دووبارە دەبێتەوە :
شاخی ڕەنگاو ڕەنگی گۆیژە باعیسی كەیف وسروور
هەردەمە بەرگێ ئەپۆشێ,گا سپی,گا سەوزو سوور
وەسفی قەومی كورد ئەكەی تۆ بەم هەموو ڕەنگانەوە
ڕەنگی سوورت شاهیدە بۆ كورد كەقەومێكن جەسوور ( بێ كەس,دیوان:210)
لەبەشی پشێویشدا,هۆكارەكەی ,لەزۆر دۆخدا, دەگەڕێتەوە بۆ ستراتیژییەتی هێزی داگیركەر بەرامبەر بەنیشتمان وخەڵكەكەیبەڵكو بەپێی گریمانەكان بەمەبەستی تێكشانی كەسێتی ناوچەكە وتۆڵە سەندنەوە لەسەركەوتنەكانی صلاح الدین بەسەر خاچ پەرستەكاندا  هاتبن.ئەوەتا بێكەس لەشیعری "یادی نیشتمانی كوردستان "دا لەهەموو شتە پیرۆزكراوەكانی خۆی بێزارە,ژیان,ڕۆح ,ئایین,سامان:
من كەمەحرووم بووم لەوەسڵت تازە ژینم بۆچی یە؟
حورمەت وجاە و جەلال وڕۆح ودینم بۆ چی یە؟
دڵ لەبەر دووری وفیراقت پڕ لە قەهر ومیحنەتە
شیوەن وگریانە عەیشم,پێكەنینم بۆچی یە؟
باعیسی ڕووناكیی قەلب ونووری چاوم تۆی,وەتەن
چی لەدونیا كەم بەبێ تۆ جێ نشینم بۆچی یە؟
لەكۆتایشدا,هاوشێوەی "دەروێش عەبدوڵڵا"كەی گۆران, دەكەوێتە بەراوود لەنێوان جوانییەكانی (ئەم )ی شاعیر و(ئەو)ی داگیركەر,پارسەنگی قورسایی بۆ (ئەم)ی شاعیرە كەئەمەش جۆرێكە لەتوڕەبوون وهەڵچوون وهەستە نەتەوایەتییەكە:
من كەخاكی كوردستانی نازدارم هەبێ
چی لەقەتعەی ئەوروپا كەم,موڵكی چینم بۆ چی یە
_ _ _ _    _ _ _ _
من كەخۆشاوی زەریف وشەربەتی مێوژم ببێ
نامەوێ شەمپانیاو ,ئەسكەنجەبینم بۆچی یە  ( بێ كەس,دیوان:60).
گۆران یش لەشیعرەكەیدا دەڵێت:
لەبیتهۆڤن گەلێ زیاتر بەڕۆحم ئاشنای,وەڵڵا
دە ,ئەی دەروێش,سكاڵایەك لەگەڵ ڕۆحی كڵۆڵم كە (گۆران,دیوان:112).
3 – كارنامەی سەپاندن .
سەپاندن جۆرێگە لەداگیركردنی زۆرەملێی ودەستی ئەنقەست.نایاسایی فاكتەرێكی هەرە سەرەكی ئەم سەپاندنەیە.گەرچی ئیمپریاڵیزم وهێزی سەپاندن هەمیشە بانگەواز بۆ ئاوەدانكردنەوە دەكەن بەڵام دیوە شاراوە وڕاستییەكەی بریتیە لە وێرانكردنی مێژوو وداب ونەریت وزمان,یان شوناسی نەتەوە.ئەمە بەدیوێكی تردا دەچێتە نێو پڕۆسەی گرتنەخۆ (الاستقطاب) كەبریتیە لەدروشمە بریق وباقەكانی داگیركەر,یەكسانی ودادپەروەری وبرایەتی وجێبەجێ كردنی یاساكان.ئەمەشیان جێی خۆی كردۆتەوە لەپڕۆسەی دابەشبوون وبەزاندن (فرق تسد)وەك ئەوەی داگیركەر هەمیشە لەهەوڵی دامەزراندنی گروپێكدان كەپێویستە دژایەتی نیشتمان پەروەران  بكەن.هەموو ئەمانە هەوڵێكە بۆ كەمكردنەوەی شكۆی نیشتمان ,یان بەقێزەونكردنی .ئەوەتا بێكەس لەبەردەم ئێدمۆنزی حاكم دەڵێت:
بیست وحەوت ساڵە من ئەڕەتێنی
بەفڕو فیشاڵ ئەم خەڵەتێنی
ڕۆژی نەوعێكم هەڵ ئەپەڕێنی
بۆ مەرامی خۆت ملم ئەشكێنی
كەئیشت نەما وازم لێ دێنی
 _ _ _ _    _ _ _ _
صەد بەڵێن بدەی لەلای من تڕە
بەسیەتی ئیتر ئەم وڕە وڕە
 _ _ _ _    _ _ _ _
بەسیەتی ئیتر درۆ وتەفرەدان
وا ئەبێ عەدڵ وئینساف و ویجدان ( بێ كەس,دیوان:75- 78).
لەشیعری "ئەی كورد بەسیەتی"دا بێكەس جارێكی تر ئاماژە بەگەمەكانی داگیركەر دەكات ودەڵێت:
حوڕڕیەت وعەدالەت درۆیە بێ ئەساسە
بۆ دەس بڕینە گشتی ئەم هەموو دەنگو باسە
گەر تەفرە خۆی بەمانە خوێنت ئەكرێتە كاسەوە
ژیانی كامەرانی بەهەوڵ وڕەنجی شانە (بێ كەس,دیوان:64).
4 – كارنامەی بەربەستی.بەربەستی بابەتێكی گرنگی سایكۆڵۆژیای شیكارییە وجەخت لەسەر پەیوەندی دوو جەمسەر یان زیاتر دەكات بەمەستی یارمەتی یان بەهاناچوون وبەدەنگهاتنەوە.لەگۆشەیەكی جیاوازەوە بریتیە لەبەكارهێنانی شێوازە دیبڵۆماسییەكان ئەویش بەمەبەستی گەیشتن بەئامانجە تایبەتییەكان.لەكاتی ونبوون ونەمانی متمانە پڕۆسەی ڕووبەڕوبوونەوە دەست پێدەكات.لەڕووبەڕوبونەوەكەشدا وبەهۆی جیاوازی هێز ,نیشتمان هەرەس دێنێت هەروەك چۆن لەشەڕی بەردەقارەماندا (1919) بەدی دەكرێت.كەرەستەكانی دیبڵۆماسیش,بەنموونەی داگیركەرانی كوردستان, بریتین لە :
1-ڕاكێشان.هەمیشە داگیركەرانی كورد,لەپێناو لەبارچوونی قەوارەیەكی نەتەوەیی وجوگرافی ونیشتمانی,یان خوڵقانی كێشەی جیاواز لەناوچەكە وبازرگانیكردن بەپیرۆزكراوی نیشتمان وگەلەكەی ,گرنكی تایبەتیان داوە بەو كەسانەی كەدژایەتی نیشتمان پەروەر دەكەن,ئەویش بەپێدانی پلەو پایەو بەخشینەوەی پارە بەسەریاندا.ئەم ڕەفتارە قێزەونە هۆكارێكە بۆ قێزەونكردنی نیشتمان ومەسەلەكەی.واتە بەهەردوو جەمسەری داگیركەر وخۆفرۆشان نیشتمان لەپیرۆزكراوییەوە گۆڕا,یان دەگۆڕێت, بۆ قێزەونكراوی.بێكەس دەڵێت:
پێم بڵێ كوانێ وەتەن پەروەرت؟
كوا لاوی داناو,كوا مونەووەرت؟
كوانێ دڵسۆز و,كوانێ ڕەهبەرت ؟ (بێ كەس,دیوان:70)
گەرچی هەندێ كەس خەریكن ورگ وگیرفان پڕ ئەكەن
شەو بەبێ خەم سەر ئەنێنە سەر سەرین,هەر سەرسەرین (بێ كەس,دیوان:79)
ئەوەی خائینی موڵك ومیللەتە
دائیم لەبەحری ناز ونیعمەتە
هەر وەتەن پەروەر غەرقی زیللەتە
خۆراك وخەوی دەردو میحنەتە (بێ كەس,دیوان: 218)
مونەووەر زۆری هەر لەبەر نانی
وەتەن ئەفرۆشێ بەیەك تارانی (بێ كەس,دیوان:100 ).
2–شێواندن.هێزی داگیركەر بەمەبەستی كۆنترۆڵی تەواو,یان شاردنەوەی زانیارییە گرنگەكان بەتایبەتی دۆسەی سیاسی وئابووری,پیاوانی خۆیانیان لەپۆستەكان دادەنا تاحوكمی وڵات بەدەست خۆیانەوە بێت.ئەمەش جۆرێكە لەكۆیلەكردنی شوناس وپەراوێز خستنی هاونیشتمانی.سەرچاوە مێژووییەكان تەواو ئەم زانیارییە پشت ڕاست دەكەنەوە بەنموونەی سۆن وئێدمۆز ونۆئێل .هەر ئەمەش وایكردووە كە بێكەس لەزور كاتدا بێ ئومێد بێت لەئایندەی نیشتمان ودامەزراندنی خاكێك بەنێوی كوردستانەوە.یان هۆكارێكە بۆ قێزەونكردنی نیشتمان زوویربونی شاعیر لەنیشتمان وخەڵكەكەی.شیعری "دەردی دەروون" نزیكترین نموونەیە . لەم شیعرەدا وبەیارمەتیهەڵچوونە زیاد لەپێویستەكان شاعیر لەلایەكەوە توڕەیە لەمیللەت بەوپێیەی نۆكەرن,دوودڵن,نرخ لەزانست ومەعریفەت ناگرن.لەلایەكی تریشەوە گەیشتۆتە ئەو ڕاستیەی نیشتمان بەو شێوە كۆیلەییە وقێزەونكراوە دروست نابێت:
كورد ئەبەد ناگاتە مەقسەد نۆكەری بێگانەیە
دوودڵن,پیسن لەگەڵ یەك,بۆیە وا بێ لانەیە
_ _ _ _    _ _ _ _
سەنعەت وعیلم ومەعاریف زەڕڕەیەك باوی نی یە
 _ _ _ _   _ _ _ _
میللەتی بێ عیلم وئەخلاق چۆن بەئیستقلال ئەگا ( بێ كەس,دیوان:66 )

-ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوەی بەدەستهێناوە:
- گەرچی لێكۆڵینەوەكە بەنموونەی نیشتمان دەستی پێكردووە,بەڵام بابەتی پیرۆزكراو وقێزەونكراو سەرجەم جومگەكانی ژیانی گرتۆتەوە وەك پیرۆزی جێگە جیاوازەكان وكەسەكان وداب ونەریت وئەدەب ومێژوو وكەرەستە بێ گیانەكان بەنموونەی بەردە ڕەشەكەی كەعبە وئاوی زەم زەم وپەیكەرە داتاشراوە ئاینییەكانی بوزا ...هتد . هەر نەتەوەیەك خاوەنی چەندین بابەتی پیرۆزكراوە.قێزەونكردنی هەر بابەتێك,بەهۆكاری جیاواز, كارەساتە,سڕینەوەیە,هەڕەشەیە لەسەر شوناس وناسنامەی ئەو نەتەوەیە.
- لەزەمەنی میتریاڵیزم وبەرژەوەندییەكانیدا,پیرۆزكراوەكان گۆڕانكاری سەرتاسەریان بەسەردا دێت وقێزەونكراوەكان دەبنە جێگرەوەیان.نیشتمانی كوردستان لەزەمەنی بیركردنەوە ئایدیاڵیزمییەكەیدا بابەتێكی هەرە پیرۆزی تێكڕای خەڵكی بوو.بەبێ بەرامبەر,فیداكاری زۆریان پێ بەخشیوە.گرتن,دوورخستنەوە,ئەشكەنجە,زیندەبەچاڵكردن,هەموو ئەمانە ڕێگر نەبوون لەبەردەم پیرۆزكراوی نیشتمان.هەروەك بێكەس لەشیعرە ئاماژەپێكراوەكانیدا باسی لێوە كردووە,خۆفرۆشی وبیركردنەوە میتریاڵییەكان ودووفاقی ونۆكەری بێگانە وبایەخ نەدان بەزانست وپیاوانی پڕۆفیشناڵی مەعریفی هۆكاری سەرەكی ئاڵوگۆڕی ئەو دوو زاراوەیە,ئەمە بەلای گەورە نووسەری جیهانی وڕووس میخائیل باختین پێی دەگوترێت دایەڵۆگە ڕۆڵییەكان (حواریە اڵادوار).
- هەردوو زاراوەی پیرۆزكراو وقێزەونكراو دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی نۆزدە بەڵام لەڕووی پراكتیكەوە بابەتەكانی زۆر كۆنن ولەهەموو نەتەوەیەكدا بەدی دەكرێت.بۆ نموونەی یەكێك لەخەسڵەتەكانی شۆڕشی فەڕەنسی جوداكردنەوەی ئایین بوو لەدەوڵەت ودەسەڵات ئەمە لەكاتێكدا,پێش شۆڕش, پیاوانی كەنیسە لەپێناو بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان ئاینیان قێزەونكردبوو.لەنیشتمانەكەی بێكەس یشدا دوو جەمسەری سەرەكی,دەرەكی وناوەكی,هۆكاری قێزەونكراوی نیشتمان بوون.داگیركردنی كوردستان لەلایەن ئینگلیزەوە بەمەستی قێزەونكراوی نەتەوە وشوناس بوو نەك ڕزگاركردن وئاوەدانكردنەوە.مەلیك مەحمود بەرهەڵستی بكردایە یان نا ئەوا ,وەك دەردەكەوێت لەئەوسا وئێستادا,لەئەجێندا شاراوەكەی ئینگلیزدا باس لەدامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەكرابوو,ناشكرێتەوە.بەمەش مەبەستێتی داگیركەر تێكشانی شوناسی نەتەوەیەك بوو نەك شتی تر.خۆفرۆشانیش ئەوەندەی تر كار ئاسانی بۆ كردن.لێرەدا نیشتمانی پیرۆزكراو نەك هەر لای بێكەس بەڵكو بەشێك لەڕۆشنبیران وشاعیرانیش بەنموونەی قانع گۆڕا بۆ بازنەیەكی قێزەونكراو.بێكەس لەشیعری "دەردی دەروون" و "بیست وحەوت ساڵە"تەواو تووشی خەمۆكی نیشتمان بووە.
- لەزۆربەی هەرە كاتەكاندا چەمكی پیرۆزكراو لەڕێگەی هەڵوێستیەكی خۆڕسكی وعەفەوییەوە سەرچاوە دەگرێت وەك ئەوەی تێكڕای خەڵكی بەپشت بەستن بەكلتوور وداب ونەریتەكان باوەش دەكەن بەنیشتمان ولێی جودا نابنەوە وفیداكاری زۆریشی پێشكەش دەكەن.بەڵام لەزەمەنی ئەزموونگەرایی وفەلسەفەی فینۆمینۆڵۆژیایی وفەلسەفە دانراوەكان واقیع وعەقڵ بڕیاردەرن.واتە دوای تێگەیشتن وهەستكردن بەبەرپرسیارێتی پیرۆزكراو وپارێزگاری لێكردنی,دواتر قێزەونكراوی ,تێكڕای خەڵكی دەكەوێتە پرسیاركردن لەپرسیارە سەرەكییەكان وهەر یەكەیان خوێندنەوەیەكی جیاواز وهەریەكەشیان بەدوای هۆكار وئەنجامەكاندا دەگەڕێت.بەمانایەكیتر,گەر كەسێكی پیرۆزكراو لەبەهاو نرخەكەی كەمكرایەوە وبەرەو قێزەونكراو ڕۆشت ئەوا ئەمە لەلایەكەوە كارێكی سەرنجڕاكێش وپێشبینی نەكراوە,لەلایەكی تریشەوە تێكڕای خەڵكی لەپێناو پاراستنی ئەو كەسە پیرۆزكراوە مافی خۆیەتی بەدوای زانیارییە سەرچاوەییەكاندا بگەڕێن تاكۆ بزانن فاكتەری قێزەونكراو بەكردارێكی كودەتایی یان بەدەستی ئەنقەست ئەنجام دراوە یان ڕاستییەك لەپشت بابەتەكەوەیە,كەتێكڕای خەڵكی پێشتر ئەگاداری نەبوون.كۆنتێكستە مێژووییەكان وبەیارمەتی هێزی داگیركەر (خولە پیزە)یان بەڕێگر وچەتە ناساندبوو.ئەمەش لەپێناو ناشیرینكردن وقێزەونكردنی ئەم كەسایەتییە شۆڕشگێڕە.بەڵام بەدواداچوون بۆ ئەم بابەتە دەركەوت ئەم پاڵەوانە بەئەركێكی نیشتمانی خۆی هەڵساوە وبەرگی خاكی دوژمنی ڕەتكردۆتەوە.لەبری ئەمە شاخەكان وهاوڕێ هاوشێوەكانی كردۆتە هاوڕێی هەمیشەیی خۆی تا كاتی شەهیدبوونی.لێرەدا كارەكە پێچەوانە بووەوە,بەوەی سەرەتا كەسێكی قێزەونكراو دواتر پیرۆزكراو .جگە لەمانەش,پیرۆزكراو وقێزەونكراو دەرئەنجامی ڕەفتاری كەس وشتەكانە وبەزۆرەملێی ناكرێنە پیرۆزكراو وقێزەونكراو
- بابەتی پیرۆزكراو قێزەونكراو,لەسەرەتادا,پەیوەندی بەباوەڕ وزانستە ئایینییەكانەوە هەبوو,دواتر ئیمێل دۆركایم ڕێڕەوی بیرۆكەكەی فراوانكردو هەموو شتە جوانەكانی خستە نێو پیرۆزكراو بەئایین وئەفسانە وكەس وجێگە وشتەكان.قێزەونكراوەكانیش بەپێچەوانەكانی.بۆیە ئەمڕۆكە هەر شارە وگەڕەك وكەسەكان پیرۆزی خۆیان هەیە وهەمیشە لایەنێكیش قووت دەبێتەوە,هەوڵی قێزەونكراویان دەدات.هەروەك لەخاڵی پێشووتردا ئاماژەمان پێدا جێگە وكەس وشتەكان بەبێ بەڵگەی تەندروست ومەیلی خوێنەرەكان پیرۆز وقێزەون ناكرێن.بۆیە لەپشت هەر هێمایەكی پیرۆزكراو وقێزەونكراو چەندین زانیاری وسەرچاوە هەیە كەپێویستە خوێنەر لەنزیكەوە ئاگاداریان بێت.
- دوای دایەڵۆگی نێوان پیرۆزكراو وقێزەونكراو,پڕۆسەكە وژیانیش بەردەوامیان  دەبێت.بێكەس بەم شێوەیە بیری دەكردەوە لەكاتێكدا لەشیعری"كورد"دا دەڵێت:
نەخۆشە میللەت و,فەوتا وەتەن,بێ هۆشە ئەهلی ئەو 
ئەوەی مەتڵەب بێ لامان هەر ژیانی میللەتی كوردە (بێ كەس,دیوان:74).

- پەراوێز وسەرچاوەكان:
- بێ كەس,دیوانی بێ كەس,كۆكردنەوە وڕێكخستن وپێشەكی محمدی مەلا كریم,چاپخانەی الادیب,بغدا,چاپی دووهەم ,1980.
- گۆران,دیوانی گۆران,بڵاوكراوەی پانیز,چاپی یەكەم,چاپخانەی دالاهو,تهران ,2005 .
- اميل دوركهايم,الاشكال الأولية للحياة الدينية – المنظومة الطوطمية في أستراليا -,ترجمة رند بعث,المركز العربي لللابحاث ودراسة السياسات ,2019.
- صامويل هنتنجتون,صدام الحضارات –إعادة صنع النظام العالمي  - ,ترجمة طلعت الشايب , ط 2 ,1999.
- الموسوعة الفلسفية العربية,مجموعة من الكتاب,رئيس التحرير معن زيادة ,الجزء الأول- الاصطلاحات والمفاهيم - ,معهد الانماء العربي,مكتبة مؤمن قريش,ط 1 ,1986.
- ميرسيا اليادي – أ  -,اسطورةالعود الابدي,ترجمة نهاد خياطة,دار طلاس,دمشق, ط 1, 1987 .
- ميرسيا اليادي – ب- ,تاريخ المعتقدات والافكار الدينية,ترجمة عبدالهادي حسن,دار دمشق,دمشق, ج 1 ,2006.
- ميرسيا اليادي –  ج -,المقدس والمدنس,ترجمة عبدالهادي حسن,دار دمشق,دمشق, ط 1 /1988 .
-Shelley, P.B., 1904. A Defence of Poetry. 1840. Indianapolis: Bobbs-Merrill.
-Shelley, P.B., 1904. A Defence of Poetry. 1840. Indianapolis: Bobbs-Merrill.