سیمیۆڵۆژیای كەسێتی دەق

 پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

 هەر شاعیرە, بەپێی خواستە فیكری وسایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وسیاسییەكان،خاوەن شێوازی نوسین وزمان ودەربڕینی تایبەتە, كەڕەنگە هۆكاریش بێت بۆ دەستنیشانكردنی كەسێتی دەق وبەستنەوەی بەچەندین سیاق ونەسەقی جۆراوجۆر.لێرەدا,پرسیارەكە لەوەدایە ئایا هەموو دەقێك ,لەڕووی مەعریفی وخەسڵەت وفیكر وئایدیاوە,خاوەن چەمكی كەسێتییە؟,وەك ئەوەی ,بەنموونە,بڵێین ئایا پێویستە ووردەكارییەكان بەبەراووردەوە ئەنجام بدەین دەرهەق كەسێكی وەك (مەلیك مەحمود) ؟ئەمەش وەك ئەوەی ,ئەم كەسێتییە,لەمێژووی سیاسی كوردا چۆن هاتووە وچۆنیش لەكارە درامییەكان و هێزی دەسەلاتی ئینگلیز بەرجەستە كراوە, یان وەك ئەوەی خوێنەر لەئێستا وڕابردوودا خۆیندنەوەیان لەسەر ئەم كەسێتییەچۆن بووە ؟. بێگومان هەر یەكێك لەم پرسیارانە تێڕوانینی خۆی هەیە وپێویستی بەڕیژەی هەڵسەنگاندنەكانە تابتوانین بڕیارە ڕەخنەیییەكانی لەسەر ئەنجام بدەین,دواتر بزانین مەلیك لەكوێی پێناسەی پێوەرەكانە.بۆ ئەم مەبەستە, دەشێت پێوستمان بەجووڵەكانی سیموێڵۆژیا بێت ئەویش بەمەبەستی نزیكبوونەوەمان لەڕاستییەكانی ئەو هەڵسەنگاندن وپێناسانە.بەپێچەوانەوە جیاوازییەكان لەنێوان ڕابردوو وئێستادا نامێنێت وبەمەش كارەكە پێدەنێتە بازنەی هەوەسبازی وبۆچوونە خێرا وسەرپێییەكانەوە وهەریەك بەپێی جۆری بیركردنەوە وبەرژەوەندییەكانی خۆی دەست دەكات بەڕاڤەكردن,كەبێگومان ئەمە دوورمان دەخاتەوە لەئیستاتیكای دەق بەهەموو ماناكانییەوە.ئەمەش لەكاتێكدا ڕوودەدات ,زۆربەی خوێنەر پەنا بۆ ڕێبازی بیستن یان بینین دەبەن كەئەم دوو ڕێبازە توانای دۆزینەوەی  مەسەلە وشتەكانیان لەدەرەوەی ڕاستییەكان وەك پێویست نیە.زۆرینە بیستویانە (خولەپیزە ) ,وەك نموونەی دەقێكی بایۆگرافی وگێڕانەوەگەری ,چەتە بووەوە وئازاری خەڵكی وبەرامبەری داوە.بەڵام نەهاتوون,لەدەرەوەی ئەم بیستنەدا,بەدواداچوون بۆ پرسیارە ڵۆژیكی وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژییەكان ئەنجام بدەن تا بزانن خولەپیزە كێیە وئەم سیفەتانە چین  ئەم كەسەیان بەم شێوەیە,بەئێمە ومێژوو, ناساندووە  .لە هەمان كاتدا ئەو سیفەتانە چین كەئەم كەسەی بەرە و جیهانی یاخیبوون وبەرەنگاربوونەوە بردووە ؟یان وەك ئەوەی هێزی دەسەڵاتی ئینگلیز,لەزەمەنی یاخیبوون ودوای یاخیبوونیش, چۆن سەیری ئەم كەسەیان كردووە!یان وەك ئەوەی خوێنەر خوێندنەوەكانی لەسەر هەمان كەسێتی بە چ ئاراستەیەك بردووە.ساڵی 1983,لە چاوپێكەوتنێكمدا لەگەڵ  گەورە زانای ئینگلیز  (وێڵفرێد تێسیگەر1910- 2003)خاوەن كتێبی "بیابان,زۆنگاو وچیا 1979", بەم شێوەیە باسی لە (خولەپیزە )كرد وگووتی"ئەوەی خولەپیزەی هێنابووە سەر چیاكانی كوردستان هێزی كاردانەوە بوو ئەویش بەوەی هیچ كات حەزی نەكردووە جلی خاكی سەربازی بۆ دەوڵەتی عێراقی ئەوسا لەبەر بكات.  بەرامبەر بەمەش ژیانی چەوسانەوە وئیش وئازار وبەرەنگاربونەوەی هەڵبژارد كەئەمە خۆی لە زاراوەی بەرگریدا دەبینێتەوە. ئەمەشی لەپێناو پاراستنی كەسێتی خۆی وخاك وزمان ونیشتماندا ئەنجامداوە".ئەم دەربڕینە ئاڕاستەی بۆچوونەكان دەگۆرێت، هێزە یارمەتدەرەكانیش بریتین لە:
• پێوەری زەمەنی.چیرۆكی خولەپیزە وا دەخوازێت كەببێتە ناوەڕكی ڕووداوێكی زەمەنی ڕاستەقینەی كاریگەر, وەك ئەوەی ئەم خودە بەبێ‌ هۆكارە فیكری وسۆسیۆڵۆژییەكان یاخیبوونی هەڵنەبژاردووە ولەهەمان كاتدا ڕووی لەچیاكان نەكردووە.
•ئیستاتیكای ڕووداو.بەوپێیەی چیرۆكەكە پەیوەستە بەهەڵبژاردنی بابەتێكی سەرنجڕاكێشەوە هەیە,ئەوا لەبەرامبەردا گوشار دەخاتە سەر خوێنەر تا لەنزیكەوە وبەشێوازێكی ناڕاستەوخۆ بچێتە نێو سیاقی ئەو زەمەنەوە بەتایبەتی لەڕووی فیكر وئایدیا وبارە سۆسیۆڵۆژییەكانەوە.هەر لەبەر ئەمەشە خوێنەر بەگشتی چێژ لەم جۆرە ڕووداوە سەركەشیانە دەبینێت وبەدوای ئەنجامەكەشیدا دەگەڕێت.
•ئایدیۆڵۆژیای زەمەنی ڕووداو.ڕووداوەكە بۆچوونێكمان لادروست دەكات كەپاڵەوانی چیرۆكەكە,خولە پیزە,دەتوانێت ڕۆڵێكی كاریگەری ئایدیۆڵۆژیایی ببینێت ولەهەمان كاتدا ببێتە بەردی بناغە بۆ پرس ومەسە گەورەكان ولەولاشەوە مێژووی هاوچەرخ دەتوانێت تەواو پشتی پێ ببەستێت بەوپێیەی ناوەڕۆكی بابەتەكە ,پیرۆزە ولەلایەكی تریشەوە گشتگیرییە وتەنها خۆی لەپاڵەواندا نابینێتەوە.
•سۆسیۆڵۆژیای زەمەنی ڕووداو.هەژاری بیركردنەوە وتێگەیشتن وڕاڤەكردن لەزەمەنی ڕووداودا كاریگەرە بەسەر نێگەتیڤی چیرۆك وپاڵەوانەكەی.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بارە هەستی وئەخلاقییەكانی زەمەنی ڕووداو قایل نابن بەتێگەیشتنە ڕیكلامییەكان وتاكەكان هەمیشە لەخولیای ئەوەدان سەرە داوی گرێ كوێرەكان بدۆزنەوە تابزانن پاڵەوانی چیرۆكەكە چۆن بۆتە خودێكی بكەری ئەكتیڤی خاوەن ووزەیەكی فیكری. لێرەدا پێویستمان بە هێڵكاریەكانی ڕەخنەگر "گریماس" دەبێت وەك:
-پەیوەندی س1 و س2 پەیوەندی جیاوازی وجوداییە وەك ئەوەی چیرۆكی ڕاستەقینەی پاڵەوان شتێكە وهێزی دەسەڵاتیش بەپێی بەرژەوەندیەكانی خۆی چیرۆكێك دەخوڵقێنێت ولەقاڵبی دەدات. 
-پەیوەندی س1وس2 پەیوەندی نزیكبوونەوەیە وەك ئەوەی چیرۆكی پاڵەوان بەپێی هێزی بابەتەكەی دەتوانێت كاری كاریگەری لەسەر خوێنەر دروست بكات بەمەش بۆچوونی هێزی دەسەڵات لاواز  یان پووچەڵ دەكاتەوە .
-پەیوەندی س1وس2 پەیوەندی پرۆتۆكۆلییە وخۆی لەشێوە سروشتیەكاندا دەبینێتەوە وەك ئەوەی لەبنچینەدا ڕێكەوتنێكی نهێنی هەبێت لەنێوان پاڵەوانی چیرۆك و بابەتەكە یان لەنێوان چیرۆك وخوێنەردا.یان ڕێكەوتنێك هەبێت لەسەر ئاستی زەمەن  وەك ئەوەی بۆچوونەكانی هێزی دەسەڵات بۆماوەیەك بڕدەكات و دواتر كاڵ دەبێتەوە. ئەمەش دیارە بۆ ڕەوینەوەی هێزی چیرۆك وپاڵەوانەكەیەتی . تێكڕای ئەمانەش لەو كاتانەدا بەدەردەكەون كەدەقی چیرۆكەكە بەتەواوی دروست دەبێت و دواتر بۆچوون و گریمانەكانی لێ پەیدا دەبێت . دەشێت بوترێت,دەقەكە خۆی بە زەقی نمایش ناكات بەڵكو بەشێوەیەك لەشێوەكان خۆی لە تارمایەكاندا دەبینێتەوە .هەر لەبەر ئەمەشە ڕەنگە چاوەڕوانی خوێندنەوە جیاوازەكان بكەین بەتایبەتی لەنێوان زەمەنی ڕابردوو ئێستادا یان عەقڵی زەمەنی ڕابردوو لەگەڵ عەقڵی خوێندنەوەی ئێستادا. خۆ گەر بمانەوێت باشتر باس لەم چیرۆك وپاڵەوانە بكەین ئەوا شێوازە شێوازگەرییەكان یارمەتدەرێكی باشن بۆ دەرخستنی زانیارییە داواكراوەكان, لەوانە:
یەكەم :پێناسەی پاڵەوان لەڕووی هەڵسوكەوت وداب ونەرێت وبارە سۆسیۆڵۆژی وزمانی وجل وبەرگ وتوانا بایۆڵۆژییەكانییەوە . گەر سەیرێكی وێنە فۆتۆگرافیەكانی پاڵەوان بكەین بەبێ‌ ئەوەی هیچ دایەڵۆگێكی لەگەڵدا ئەنجام بدەین دەگەین بەو ئەنجامەی كە ئەم پاڵەوانە لەچینێكی هەژار وئیشكەر وماندونەناس وزیتەڵ وبزێو وئازا وچاونەترسە.
دوهەم :پێناسەی هاوەڵانی پاڵەوەكان كەهەڵوێستە هاوبەشەكان كۆیانی كردۆتەوە وهەمووانی لەنێو بازنەیەكی یاخیبووندا داناوە.بەمانایەكی تر,لەلایەكەوە كاریگەرییەكان فاكتەرێكی ووزەبەخشە بۆ كۆكردنەوەی چەند خودێكی هاوشێوە لەفیكر وئایدیا.لەلایەكی تریشەوە ئازار وبێبەشبوونەكان تەنها پاڵەوانی نەگرتبۆوە,بەڵكو سنوورە كانی ئەم ڕووبەرەی تێپەڕاندبوو.                                  
سێهەم :بەڕۆشنبیركردن ودەوڵەمەندكردنی دەقی ئەم چیرۆكە بەتایبەتی لەزەمەنی گێڕانەوەكاندا.لێرەدا خوێنەرەكان سروشتی نین ولەهەمان كاتیشدا دەبنە بەشێكی هەرە گرنگی ڕووداوەكە وەك ئەوەی بەشدار بن لەپڕۆسەی یاخیبوون وڕووبەڕووبونەوەكاندا.
چوارەم:بەهۆی چەمكی كارتێكردن وكارتێكراوەوە,چیرۆكەكە,یان باشتر وایە بڵێین پاڵەوانی چیرۆكەكە توانای بەرهەمهێنانی پاڵەوانانی تری دەبێت بەتایبەتی لەدوای زەمەنی ڕووداو.بەمەش پاڵەوان دەبێتە سەرچاوەلێگرتنێك (مرجع)بۆ خودەكانی تر.واتە گەر پاڵەوانی سەرەكی نەیتوانی لەزەمەنی دەقدا سەركەوتنەكان بەدەست بهێنێت ئەوا پاڵەوانەكانی تر لەزەمەنە جیاوازەكانی تردا دەتوانن ڕۆڵی پاڵەوانی سەرەكی ببینن وسەركەوتنەكانیش بەدەست بهێنن.یان پاڵەوانەكانی تر بەسوود وەرگرتن لەهەڵەكانی پاڵەوانی سەرەكی پێداچوونەوەیەك بەسستمی كاركردندا دەكەن وئەگەری ئەوەشیان لێدەكرێت  كەهەڵەكان چارەسەر بكرێن.
پێنجەم :كارنامەی پاڵەوان.خولەپیزە لەیەك كاتدا وخۆڕسكانە چەند كارنامەیەكی لەئەستۆ گرتووە وەك كارنامەی ئایدیۆڵۆژی  وكاریگەری وپەیوەستێتی. بەمەش خۆی لە بازنەی خودێكی بكەر دەترازێنێت و دەبێتە نێنەریش. ئەمانەی كەلێرەدا باسی لێوە دەكرێت لەبنەڕەتدا پڕۆسەی كەڵەكەبوونی زانیارییەكانە كەدابەش بووە بەسەر پڕۆسەی جوداكردنەوەی زانیارییەكان ئەویش بەمەبەستی گەیشتن بەلێكدانەوە باوەڕپێكراوەكان بەبێ‌ ئەوەی بەلای لا یەنێكدا دایبشكێنێت. بەمەش كارەكە بەرەو گریمانە ڕووداویەكانمان دەبات كەماوەی بیركردنەوەكان بەكراوەیی دەهێڵێتەوە، هەر زەمەنە وجۆرە گریمانەیەك. بۆ نموونە "گۆران"ی شاعیر گەرچی تاقیكردنەوەكانی لەنێو ڕێبازە ئەدەبی و فەلسەفییەكاندا بەربڵاوە بەڵام لەهەمان كاتیشدا ڕەوڕەوە ڕووداویی وگرتەیی و هاوێنەییەكانی ئەو پرسیارەمان لادروست دەكات كەئەم شاعیرە زیاتر خۆی لەچ بازنەیەكدا دەبینێتەوە وڕێژەی سەركەوتنەكەی لەو بازنەیەدا چەندە! شاعیر لەڕەوڕەوە ڕووداوییەكاندا بەشێوەیەكی كتوپڕ دەرنەكەوت بەڵكو هەر لەسەرەتاوە هێزێكی پشت بەسەرچاوەلێگرتن سەریهەڵدا كەپێشبینی ئایندەیەكی گەشەداری لێدەكرا.خوێنەری بەئەزموون وزیتەڵ كەئەم بەیتە شیعرەی گۆران دەخوێنێتەوە كەدەڵێت:
                                     لەتاوی فیرقەتی یارم دڵم دایم پەریشانە 
                                     وەكو مەجنون حەی وێڵی كەژ و دەشت و بیابانم
 هەست بەوە دەكات كەئەمە هێزی شاعیرێكی بە توانایە وئاگاداری ڕۆشنبیریەتی ئەدەبیاتی خۆی ودەرەوەیە. دێڕی دووەمی سەرچاوەلێگرتنێكی مێژوویی وئەدەبی پێوە دیارە. لەلایەكەوە ئاگاداری كلتووری ئەدەبیاتی عەرەبی كۆنە بەنموونەی (قیس و لیلی) بەوپێیەی ژینگەی ڕوداوەكە زیاتر خۆی لەژینگەیەكی خێڵەكی بیابانیدا دەبینێتەوە، لایەكی ترەوە ئاگاداری كلتووری ئەدەبیاتی فارسیشە بە نموونەی (نیزامی) بەوپێیەی ژینگەكە,لەهەمان كاتدا,خۆی لەژینگەیەكی شاخاویشدا دەبینێتەوە.هەروەها,ئەم بەیتە دۆخێكی سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری كوردیمان بۆ ئاشكرا دەكات كەهەمیشە لەژێر گوشاری هێزی دەسەڵات شكستی هێناوە . ئەم هێزە,لەهەمان كاتدا, پێناسەی سەرچاوە ڕۆشنبیرییەكانی شاعیرمان بۆ دەكات هەر لەتێگەیشتنی بۆ شێوازی دەربڕین تا دەگاتە دیالۆگ لەگەڵ بەرنامە سۆسیۆڵۆژی وسیاسییەكان كەتێكڕا ئاماژەیە بەدژایەتی دووچەمكی سەرەكی (ئایدیاڵیزم وڕیالیزم) .ئەم دەستپێكە لەچەندین دەقی تردا درێژەی پێدراوە وەك لە شیعری "ئافرەت وجوانی" و "گوڵی خوێناوی" و "بووكێكی ناكام "و"ئاواتی دووری" . لەگۆشەیەكی ترەوە, ئەم جۆرە ڕەوڕەوەیە چەندین وێنەی گەورە وبچووكی دروستكردووە تا خوێنەر قایل بكات بەوەی كەئۆنتۆڵۆژیا توانای دامەزراندن وفراوانكردنی وێنە ومەسەلەكانی هەیە تا ڕێژەی ڕووداوە بێ‌ كۆتاییەكان.ئەمەش جۆرێكە لەئەتەكێتی كۆمەڵگا وئەدەب .بەمانایەكی ڕوونتر ئەم ڕەوڕەوەیە قورساییەكی بەرفراوانی لەسەر شاعیر دروستكردووە كەبۆتە بەردی بناغەی فیكرە كۆمۆنیزمییەكەی.لەڕێگەی ئەم جۆرە بیركردنەوەیە,شاعیر پێدەنێتە جیهانی ئەزموون وتاقیكردنەوە ودیدە فەلسەفییەكان كەهەمیشە لەهەوڵی ئەوەدایە جیهان بچووك بكاتەوە ودواتر بیخاتە نێو چوارچێوەی ناسنامە وشوناسەوە. وێنە دەرەكی وناوەكییەكان گەرچی هەر یەكەیان بەجەمسەرێكی جیاواز كاردەكەن.بەڵام,لەگەڵ ئەمەشدا,یەكدەگرنەوە وچەقبەستویەكی ئایدیۆڵۆژی دروست دەكەن. بنچینەی ئەم ئایدیۆڵۆژیایە بریتیە لەجیهانی ئایدیاڵیزم وڕیالیزم. لەئایدیاڵیزمەكەدا شاعیر لەگەڵ ئەوەی بەڕۆمانسیزم ناوبانگی دەركرد,بەڵام, لەگەڵ ئەمەشدا, وەك میتافیزیك لەمەسەلە ووردەكارییەكانی  ئۆنتۆڵۆژیا كارێكی جدی كردووە.ئەویش لەڕێگەی هەستە نەبینراوەكانەوە بەرجەستەی كردووە.دیارە بۆشاییە ئاینی وسیاسییەكان هۆكارێكن بۆچوونە نێو ئەم ڕەوڕەوەیەوە. هەر لەبەر ئەمەشە گۆران زیاتر خۆی لەوێنە دژایەتییەكاندا دەبینێتەوە كەخۆی پاڵەوانی سەرەكییەتی.بۆ نموونە لە "گوڵی خوێناوی "دا ئاماژە بە چەندین بابەت ومەسەلە دەكات وەك:
-یەكەم /وێنە سۆزدارییە شاراوەكان.گۆران لەترسی هێزی دەسەڵات زۆربەی كات وێنەكانی بەشێوازی ناڕاستەوخۆی پڕ لەهێما وئاماژەكان بەرجەستە دەكات.
-دوهەم /قورسی قەبارە وهێزی سۆزداری.ئەمەش بەهۆی چەمكی ئایدیاڵیزم وڕاستگۆیی شاعیرەوە بەدەردەكەوێت.لەم نێوەندەداپێویستی بەسەركەشی وفیداكارییە.
-سێهەم /دڕندەیی هێزی دەسەڵات بەرامبەر چینەكانی خوارەوە بەنموونە پاڵەوانی چیرۆك.لێرەدا گوشارە میتریاڵیزمەكان بۆ هێزی دەسەڵات ڕۆڵێكی بەرچاو دەبینن.
-چوارهەم نەبوونی یاسایەك بۆ پاراستنی بێبەشبووان.یاساكانیش بەشێوە هەڕەمەكییەكەی لەبەرژەوەندی هێزی دەسەڵاتدا بوو.
-پێنجهەم پشتگیریكردنی هێزی دەسەڵات لەلایەن كەسانی نەخوێندەوار ونەفام كەهێشتا ئاگاداری مانای خۆشەیستی ڕاستەقینە نین.
 لەهەموو ئەمانەدا, شاعیر نزیك دەبێتەوە لەڕێبازە فەلسەفییەكەی ئەفڵاتۆن كەخۆی لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
•یەكەم / ڕێبازی هەڵبژاردن .ئەمەش بەمەبەستی كۆكردنەوەی سەرجەم نەسقەكانە لەیەك بازنەی كاركردندا.واتە بەمانای  ملكەچكردنی بنەما عەقڵییەكانە بۆ بنەما هەستییەكان,یاخود جێگۆركێی یەكە بازنە تاكییەكانە بۆ بازنە گشتییەكان.پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.لەدەقەكەی  سەرەوەدا ئەو پێنج خاڵەی كە ئاماژەمان پێدا لەیەك بابەتدا كۆدەبێتەوە,ئەویش گەڕانە بەدوای مانا پیرۆزەكاندا ولەهەمان كاتدا وێنەی ئەو دەقە گەرچی خۆی لەپاڵەوانێكدا دەبینێتەوە بەڵام بابەتەكە تەنها پەیوەست نیە بەم پاڵەوانە وبەڵكو سەرجەم هاوشێوەكانیش دەگرێتەوە بەجیاوازی شوێن وزمان وزەمەن.
•دووهەم/ ڕێبازی ئەرگیومێنتی.ئەمەش لەوكاتانەدا بەدەردەكەوێت كەخاوەن دەق توانای گرێدانی دۆخە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئەخلاقییەكانی هەبێت.بەپێچەوانەوە دابڕانێك لەنێوان ئەو یەكانەدا دروست دەبێت ودەرئەنجامیش گوتاری دەقەكە لەبار دەچێت. 
•سێهەم / ڕێبازی جوتگەرایی.ئەمەش بەمانای پێوەلكاندنی  سایكۆلۆژیای دەق وواقیعی سیاسی وفیكرییە.یان پێوەلكاندنی جیهانی یۆتۆپیا بەزانستە مەعریفیەكانەوە. بەئاڕاستەیەكی ڕوونتر, شاعیر دەیەوێت لەڕیگەی چەمكە سۆسیۆڵۆژی وفیكری سیاسیەكانەوە بچێتە نێو جیهانی سایكۆلۆژیاوە چونكە ئەمەی دوایی لەئایندەدا دەتوانێت گۆڕانكاری بەسەر تەواوی ئەوانەی پێشوودا بكات.تەنانەت لەڕێبازە ڕیالیزمییەكەشیدا شاعیر دەیەوێت لەڕێگەی دەسەڵاتی عەقڵ ولۆژیكە سیاسییەكانەوە بچێتە نێو وێنەكانی كۆمەڵگا وهەڵسەنگاندن وبەدواداچونیان بۆ بكات .لێرەشدا وەك ئەرستۆ مامەڵە لەگەڵ هونەرەكەیدا دەكات ئەویش بەوەی كەدەقی شیعری:
-تەنها گێڕانەوەی واقیع نیە بەڵكو تێگەیشتن وڕاڤەكردنیشە. 
- تەنها لاسایكردنەوە نیە بەڵكو ڕۆشنبیریەت ومەعریفییەتی دەق بەشێكی هەرە گرنگی داهێنانەكانە.
-تەنها دەربڕینێكی سۆسیۆڵۆژی نیە,بەڵكو گەڕانە بەدوای كارنامە جۆراوجۆرەكاندا.بێگومان ئەم كارە بەبێ پڕۆسەی پەیوەندێتی لەنێوان كارنامەكاندا ئەنجام نادرێت.بۆ ئەمەش گرنگ نیە جۆرەكانی پەیوەندی لەچ جۆرێك بێت,دژایەتی ,پلەیی وتەواوكاری.واتە خاوەن دەق ئەوەندەی مەبەستی دروستكردنی گوتارە گشتییەكانە ئەوەندە خودی خۆی مەبەست نیە. هەرە لەبەر ئەمەشە خودی بكەری شاعیر لەلایەكەوە  دەیەوێت بەشێك بێت لەئاركۆڵۆژیای كۆمەڵ.لەلایەكی تریشەوە, وەك ئەرك وبەرپرسیارێتی,خۆی دەكاتە تاقیگەیەكی قورسی بارە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وئەخلاقییەكان. لەشیعری"ناڵەی بێكار"دا گۆران, لەپێناو بەرجەستەكردنی ئایدیاكەی وەك ئەوەی لەئەدەبیاتی كۆمۆنیزمدا هاتووە ,خۆی دەكاتە ئەكتەر وپاڵەوانی سەرەكی چیرۆكەكە.لەم ڕووەشەوە زۆر زەرەمەند دەبێت.بەڵام قازانجەكەی بۆ هاوشێوەكانێتی كەهەمان كێشە وبیركردنەوەیان هەیە بەتایبەتی لەزەمەنی گێڕانەوەكاندا.
-چوارهەم/ بابەتیبوونی پاڵەوان.لەشیعری"ناڵەی بێكار"دا جۆری پاڵەوان لەجۆری پاڵەوانی بەكێشەیە(البگل الاشكالی).ویژدانە ئەخلاقی وفیكرییەكان دەبنە مۆتیڤێكی هەرە گرنگ بۆ ئەم جۆرە پاڵەوانە.لەم ڕوەوە ووردەكارییەكانی دەقەكە زۆر بابەتیانە بەڕێوە دەچێت وپاڵەوانیش پێش وەخت ئەو یەقینەی لا دروست بووە كەمەسەلەكە ئاسان نیە ودەرئەنجام ڕووبەڕوی چەندین ناڕەحەتی وكێشە دەبێتەوە,چونكە باش دەزانێت كەهێزی دەسەڵات هەمیشە ڕێگر دەبێت لەبەرامبەر داخوازییەكانی تێكڕای خەڵكی بەتایبەتی ئەوانەی وەك خودی بكەری شاعیر بیردەكەنەوە وهەڵگری ئایدیایەكی دیاریكراوی فیكرین. 
پێنجهەم/ هۆشیاری تاكەكان .بەوپێیەی دەقی ئەدەبی بەشێوەیەكی گشتی دابەش دەبێت بەسەر نێنەر ونامە ووەرگردا ئەوا لێرەدا,بەمەبەستی نزیكبوونەوە لەیەكتری, هۆشیاری تاكەكان وەك وەرگر ڕۆڵێكی پۆزەتیڤی دەبینێت.بەپێچەوانەوە دەقەكە وماناكانی لاسەنگ دەبێت وبەمەش هاوكێشەكەی سەرەوە جێگەی خۆی ناگرێت.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر,ناكرێت بابەتەكە گرنگی خۆی هەبێت وپاڵەوانیش لەجۆری بەكێشە بێت بەڵام وەرگرەكان بوونیان نەبێت یان تێگەیشتنیان بَو مەسەلەكان لاواز بێت.
شەشهەم/تێگەیشتن وهەڵسەنگاندن.گەڕان بەدوای مۆتیفەكاندا بەمەبەستی تێگەیشتنی ناوەڕۆكی دەق دێت.واتە,ئێمەی خوێنەر گەر بمانەوێت لەمانای دەق بگەین ئەوا ڕاڤەكردنی مۆتیفەكان كارێكی ووزەبەخشە بۆ تێگەیشتنەكان.دواتر نێنەر ووەرگر دەچنە نێو پڕۆسەی هەڵسەنگاندنەكانەوە. ئەنجامی هەڵسەنگاندنەكانیش دەمانگەیەننە ئەوەی كەبتوانین ڕێژەی ئاستی هوشیاری وفەرهەنگی دەق وخاوەنەكەی دەستنیشان بكەین.واتە,ناوەڕۆك ومانای دەق جووڵەیەك لەسەر وەرگر دروست دەكات بەوەی پێویستە هۆشیارانە مامەڵە لەگەڵ دەقەكەدا بكات.گەر گۆران وەك نموونە وەرگرین,ئەوا ئێمەی وەرگر پێویستە ئەو زانیارییە سیاقی ونەسەقیانە كۆبكەینەوە كەگۆران یان بەرەو ئایدیاڵیزم وڕیاڵیزم بردووە.لەهەمان كاتیشدا بگەڕێین بەدوای ئەو فاكتەرانەی كەدەبنە هۆی لادان ولاوازی ڕەوڕەوی پڕۆسەی شیعری.بەشێوەیەكی گشتی ,زۆربەی وەرگر گەیشتۆتە ئەو ڕاستییەی كەگۆران ڕاستگۆییانە مامەڵەی لەگەڵ دەقەكانیدا كردووە.بەڵام لەهەمان كاتدا ولەگۆشەیەكی دیاریكراوی بچووكەوە هەندێك جار بەناچاری دەچێتە دەرەوەی بازنەی ڕاستگۆیی بەتایبەتی لەوكاتانەی كەگوشارە دەرەكیی وئایدیۆڵۆژییەكان زیادەڕۆیی دەكەنە سەر بیركردنەوەكانی وئەمیش لەسنوور وڕەوڕەوەی خۆی لا دەدات هەروەك لەبەشێك لەشیعرە كۆمۆنیزمەكانیدا بەئاشكرا بەدی دەكرێت.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەهیچ كارێكی ئۆنتۆڵۆژی بەبێ كارلێكە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وئایدیۆڵۆژییەكان بەدەر ناكەوێت وەك ئەوەی ئێمە لەشتە گەورەكان ناگەین تا ووردیان نەكەینەوە بۆ چەندین یەكەی بچووك بچووك. هەر بۆ نموونە لە شیعری "دەرویش عەبدوڵڵا"دا هاوسەنگییە بابەتییەكان هۆكاری دامەزراندنی ئەم دەقەیە.لەلایەكەوە دوالیزمەی "من" و"ئەو" بەشێوە دژایەتییەكەی وەك ئەوەی "من"ی بكەری شاعیر لەدۆخێك و"ئەو"ی بەرامبەر كەكۆمەڵگایە لەدۆخێكی بیركردنەوەی جیاواز.یان ئەمێكی شاعیر وخاوەن هەست وفیكر,ئەوێكی نەفام كەنەزانێت مانای شیعر وهونەر چیە! لەلایەكی تریشەوە هەر گۆران مەبەستێتی ئاڕاستەی دوالیزمەكە لەدژایەتییەوە بگۆڕێت بۆ تەواوكارییەكی هاوشێوەیی .لێرەدا دەیەوێت لەڕێگەی بەراووردەكانەوە لەنێوان دەروێش وبتهۆڤندا خوێنەرەكەی قایل بكات كەمانای هونەر وشیعر چیە وچۆنیش پێویستە ڕێزیان لێ بگیرێت.بەپێچەوانەوە بۆشاییەكان لەنێوان "من" و"ئەو"دا هەمیشە بەكراوەیی دەمێننەوە.بەمەش دەقەكە پێدەنێتە خانەی یادەوەرییە لەبیرچووەكانەوە كەبێگومان ئەمە لەبەرژەوەندی پڕۆسەی مەعریفی وئەدەبیدا نیە.هەر لەبەر ئەمەشە,شاعیر بەرپرسیارێتیەكە دەخاتە ئەستۆی تەكەكان.پاساوەكانیشی بۆ ئەمە وێنە سروشتی وبەكارهێنانی دەستەواژە ڕوون وڕاستەوخۆكانە ودووركەوتنەوەیە لەوێنە ئاڵۆز وهێما قورس وقەبەكان.بەمەش كارنامە سەرەكییەكەی شاعیرمان بۆ دەردەكەوێت كەبریتی نیە لەخۆ دەرخستن بەڵكو بەپێچەوانەوە بەدوای بەرژەوەندییە گەورەكاندا دەگەڕێت.دەرئەنجام گەر دەقەكە كەسێتی خۆی لەڕووە سۆسیۆڵۆژی وفیكری ومەعریفییەكەوە لەدەستدا ئەوا دەقەكە لەچوارچێوەیەكی داخراوی سنوورداردا دەسووڕێتەوە كەتەنها شاعیر خۆی سوودمەندی هەرە گەورە دەبێت وئەوانی تر دەچنە دەرەوەی سنووری مەبەستێتی سەرەكی.