دایەڵۆگە دەقییەكان

 دایەڵۆگە دەقییەكان، بەنموونە شیعرییەكانی ئیسماعیل ساڵح
 پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

كاتێك دەقە شیعرییەكانی ئیسماعیل ساڵح دەخوێنینەوە كە كەوتۆتە دوو توێی دیوانە شیعرییەكەی بەنێوی"یاران",هەر زوو ئەو بۆچوونەمان لا دروست دەكات كەسەرجەمیان خۆیان لەم هاوكێشەیەدا دەبینێتەوە:
   تەنێكی جێگیر  + دیدێكی بەڵَگەیی =شێواز وئەزموونێكی شیعری
ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ,شاعیر خاوەن بارستەیەكی ئایدیۆڵۆژیایی نەگۆڕی سۆزدارییە وزۆربەی هەرە زۆری دەقە شیعرییەكانی ئەم دیوانە شیعرییە خۆیان لەمانا هاوبەشەكاندا دەبینێتەوە وسەرجەمیان بیرۆكەیەكی سۆزداری كۆیان دەكاتەوە,یان دەچنە نێو ژێر یەك كێڵگەی بیركردنەوە ودەربڕین وشێوازەوە.بەمانایەكی ڕوونتر,خاڵی دەستپێكردنی بابەتە سۆزدارییەكە دەبێتە سەرچاوە یان سەرچاوەلێگرتنێك بۆ دەقەكانی تر.واتە لەپێناو پاراستنی تەنە جێگیرەكەیدا شاعیر پێویستی بەچەندێتی دەقە تابتوانێت بیسەلمێنێت كەخاوەن تەنێكی ئایدیۆڵۆژیایی سۆزداری جێگیری سەربەخۆیە.ئەمە لەكاتێكدا زۆربەی هەرە زۆری شاعیران خۆیان لەچەندێتی تەن وبابەتی جیاوازدا تاقیكردۆتەوە وەك سیاسەت وسۆسیۆڵۆژیا وفیكر,كەلەڕاستیدا نازانین لەكامیاندا خاوەن وهەڵگری پسپۆری ووردی بابەتەكانە.گەر قەبارە وكێش وتەنە سەرەكی شاعیران بەگشتی پێكهاتبێت لەئاستێكی ئاسۆیی ئەوا ئەمە لای ئیسماعیل ساڵح پێكهاتووە لەئاستێكی ستوونی بەردەوام كەبەپێی سستمی ڕێبازی گێڕانەوەگەری بەسەرەتایەك دەست پێدەكات ودواتر ووردە ووردە كۆتایی بەو سەرەتایە دێت.بەڵام ,لای ئیسماعیل ساڵح ,كۆتاییەكە بەكراوەیی دەمێنێتەوە.ئەوەشی پشتگیری لەم جۆرە پڕۆسەیە دەكات بریتیە لەدەقئاوێزان ,بەتایبەتی ئەو جۆرانەی كەیەكدەگرنەوە لەگەڵ بەردەوامبوونی چیرۆكە ستوونییەكان كە كەكۆتاییەكانی بەكراوەیەیی دەمێننەوە.لێرەدا نامانەوێت بەدرێژی بچینە نێو تیۆری دەقئاوێزان لەڕووی سەرهەڵدان وخەسڵەتەوە,چونكە خوێنەری نموونەیی لەلایەكەوە ئاگاداری ئەم تیۆرەیە لەلایەكی تریشەوە لەڕێگەی بەشێك لەلێكۆڵینەوە پراكتیكەكانیشەوە زانیاری ووردیان لەسەر سیاقی ئەم تیۆرە هەیە.بەڵام ئەوەی پەیوەندی بەم لێكۆڵینەوەیە هەبێت ئەوەیە كەدەقئاوێزان لەستراتیژییەتەكەیدا دەیەوێت ڕۆڵی دایەڵۆگە دەقییەكان ببینێت بەوپێیەی دەق,هەروەك ڕۆناڵد پارت لەكتێبەكەیدا بەنێوی" تیۆری دەق" جەختی لەسەر كردووە,بریتیە لەدەقئاوێزان وئاڵۆگۆڕ ودایەڵۆگی دەقی (بارت (ب):30).یان لەكتێبێكی تریدا بەنێوی"لە ڕێڕەوییە ئەدەبییەكانەوە بۆ دەق" دەڵێت" دەق پێكهاتووە لەچەندین سەرچاوە ووەرگرتن ودەنگی جۆراوجۆری ڕۆشنبیری ڕابردوو یان هاوچەرخ" (بارت (أ): 115   ).ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەهیچ دەقێك ,بەبێ سوودوەرگرتن لەدەقە لاوەكی ودەرەكییە ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆكان, سەركەوتنی داهێنانی بەدەست ناهێنێت.هەر ئەمەش هاندەرێكی ئەكتیڤ بووە لەبەردەم جۆلیا كریستیڤا,كەیەكێكە لەپێشەنگەكانی دەقئاوێزان وبڵێت "دەقئاوێزان بریتیە لەتابلۆیەكی ڕەنگا وڕەنگی تێكەڵە,بەڵكو هەر دەقە ودەرهاویشتەی دەقێك یان چەند دەقێكی ترە بەشێوازە لێكچوونی وجیاوازەكانییەوە (جولیا كریستیفا:21   ).لەگەڵ ئەمەشدا,هەروەك محمد مفتاح لەكتێبەكەیدا بەنێوی" تحلیل الخگاب الشعری-استراتیجیە التناص-"ئاماژەی پێداوە,شاعیر لەوەرگرتنە سەرچاوەییەكاندا پێویستە سنووردار بێت ,بەڵكو تەواو سەربەست نیە (محمد مفتاح:127 ).بەمەش گەر شاعیر هۆشیارانە مامەڵە لەگەڵ دەقە لاوەكی ودەرەكییەكاندا بكات ئەویش بەمەبەستی دامەزراندنی پێگەیەكی ڕۆشنبیری وفیكری ومەعریفی ئەوا لەلایەكەوە دەقی ئێستا هیچ هەڕەشەیەك لەسەر دەقی پێشوو یان دەقەكانی پێشوو دروست ناكات بەڵكو جوانتر وئەكتیڤتری دەكات.لەلایەكی تریشەوە دەقی ئێستا وپێشوو دەبنە بنەمایەكی چڕی ڕۆشنبیری وئەدەبی بۆ تێكڕای دەقەكان وەك ئەوەی دەقی ئێستا تەواوكەری دەقەكانی پێشوو بێت.ئەم بڕین وهەماهەنگییە دەقییە بەلای جۆلیا كریستیڤاوە ناوزەند كراوە بە"كارلێكە سیمیۆڵۆژییەكان",بەوپێیەی هەردوو زەمەنی دەق لەخاڵێكی بابەتی وهەستیاریدا یەكدەگرنەوە وبەهەردووكیان یان زیاتر گوتارێك دەخوڵقێنن. لێرەشەوە تێهەڵكێشییە دەقەییەكان تەنها بریتی نین لەفۆڕمێكی ئەندازەیی,بەڵكو كەرەستە هەستی وناهەستی وخۆڕسكییەكان بەشێوازێكی نائاگابوونی فۆڕم وشێوازێكی سەربەخۆ بەدەق دروست دەكەن.
لەم لێكۆڵینەوەیەدا تەنها جەخت لەسەر دوو جۆری دەقئاوێزان دەكەین:
یەكەم/ ئاوێزەبوون.ئاوێزەبوون بریتیە لەبونیادێكی دەقی كەبەشدارە لەبونیادێكی سەرچاوەیی كەڕۆڵی دامەزراندنی بابەتێكی سیاقی دەبینێت.هەندێك جار,بەنموونەی دیوانی "یاران"ی ئیسماعیل ساڵح,لەنێو دەقە شیعرییەكانی شاعیر خۆیدا بەدەردەكەوێت.هەندێك جاری تریش لەدەرەوەی شاعیر.لەنموونەی یەكەمدا,پڕۆسەكە پێدەنێتە دۆخی كشاندن یان ڕاكێشانی دەقێك بۆ دەقێكی تر.ئەم كارە لەزاراوە ڕەوانبێژییە كلاسیزمەكاندا پێی دەوترێت هاوردەكردن (اجتلاب) وپاشكۆیی (استلحاق) وەك ئەوەی دەقێك لەلایەكەوە پێویستی بەیارمەتییە دەرەكییەكانە وبەبێ ئەو یارمەتییە كارەكە وەك پێویست دەرناچێت.لەلایەكی تریشەوە  ولەپێناو بەردەوامی پڕۆسەی شیعری یان بابەتی,دەقی ئێستا دەبێتە پاشكۆی دەقەكانی پێشوو كەئەمەیان لەبەهای دەقی ئێستا كەم ناكاتەوە بەڵكو دەوڵەمەندتری دەكات.واتە,كارەكە تەواو پێچەوانەی بۆچوونەكەی ابن رشیق القیروانیە كەلەكتێبە بەناوبانگەكەی بەنێوی" العمدە فی محاسن الشعروادابه ونقده" هاتووە لەكاتێكدا باس لەوەرگرتنی بێ مۆڵەتی دەقێك دەكات لەدەرەوەی خۆی كەئەمەی ناوناوە" اصگراف" كەبریتیە لەوەی شاعیرێك دڵی دەچێت بەپارچەیەك یان زیاتر لەدەقی شاعیرێكی تر ودواتر دەیكات بەمووڵكی تایبەتی خۆی (ابن رشیق:282).ڕەخنەگرە كۆنەكان بەمە دەڵێن" دزینە شیعر".بەمەش ئەوەی ئێمە مەبەستمانە تەواو دوورە لەدزینە شیعرەوە چونكە ئاوێزەبوون بەمانای فراوانكردن وگواستنەوە وڕاڤەكردنی دەق دێت نەك دزین یان وەرگرتنی بێ مۆڵەت.لێرەشەوە ئاوێزەبوون یەكسان دەبێت لەگەڵ چەمكی "هاوسەنگییە دەقییەكان"وەك ئەوەی شاعیرێك ,بەنموونەی ئیسماعیل ساڵح,دەقێك دەكاتە خاڵی دەستپێكردنی ئەزموونی شیعری,یان دەیكاتە بەردی بناغە بۆ دەقەكانی تر,كەئەمە لەڕوانگەیەكی ترەوە بە"كارلێكە دەقییەكان"ناسراوە بەتایبەتی لەجۆری گشتی ئەویش بەوەی چەند دەقێك لەدەوری دەقێكدا كۆدەبێتەوە كەلەڕووی جۆر وڕێباز وشێوازەوە هاوشێوەن نەك جیاواز.
لەپێناو بەرجەستەكردنی ئەم بابەتە بەشێوە پراكتیكییەكەی ئەم بەشەی ئاوێزەبوون دابەش دەكەین بەسەر چوار تەوەردا:
1-تەوەری ڕێبازی.ڕێبازی كاركردنی دیوانە شیعری "یاران" بریتیە لەڕۆمانسیزم.ئەم ڕێبازە تەواو گونجاوە بۆ دەربڕینە سۆزدارییەكەی شاعیر.بەهۆی دابڕان وبێبەشبوونی سۆزدارییەوە شاعیر ناچارە ڕوو لەخەیاڵ بكات.یان بەرەو ڕەشبینی بڕوات.یان سروشت بكاتە مەڵبەندی بیركردنەوە قوڵ ودرێژەكانی.ئافرەتیش كەڕەگەز وخەسڵەتێكی سەرەكی ڕۆمانسیزمە پاڵەوانێكی سەرەكی وتەوەری ڕووداوە سۆزدارییەكەیە  كەدیوانەكەی بەدرێژایی وتەواوی داگیركردووە بەڵكو بزوێنەر وخوڵقێنەری دەقەكانە وەك ئەوەی دەقەكان لەدایك بووی ئەوی بەرامبەری ئافرەت بێت.دەست بخەینە سەر كام دەق لەدیوانەكە ئەم خەسڵەتانە بەدی دەكەین.بۆ نموونە,لەشیعری "بڕیار بێ" دا دەڵێت:
بڕیار بێ گەر ئێوارەیەك 
میوانی شیعرێكم نەبی
ئەو شیعرە هەر نەخوێنمەوە
تۆ لەشیعر ونمەی باران
نەرم ونیان وجوانتری
بۆیە وا چویتە خوێنمەوە
تۆ لەئێوارانی پاییز
ئارام تر وبێ دەنگ تری
بۆیە هێندە خۆشەویستی 
ئیتر منێكی غوربەتی
چی شك ئەبەم ,بێجگە دڵم
تا گوڵێ ,خەمێك نەبیستێ (دیوان,  40- 41 )
ئەم دەقە شیعرییە,لەڕووی ڕێبازی ئەدەبییەوە,هەمان دەقی "بارانی خۆشەویستی "یە,بەڵكو هەرە زۆرینەی دەقە شیعرییەكانی دیوانەكەیە.ئەمەش,لەلایەكەوە نیشانەی ڕاستگۆیی شاعیرە بەرامبەر بەئەوی بەرامبەری خۆشەویست.لەلایەكی تریشەوە جەختكردنە لەسەر ڕێژەی پەیوەستێتی خودی بكەری شاعیر بەرامبەر بەچەمكی خۆشەویستی ڕاستەقینە.لەهەمان كاتیشدا نیشانەی بەردەوامبوونێتی لەنێو پڕۆسەی سۆزداری وەك ئەوەی تەنها بیركردنەوەی بێت لە چەندین بیركردنەوەی جیاوازی تر.هەر لێرەشەوە ستراتیژییەتی شاعیرمان بۆ دەردەكەوێت كەبریتیە لەسۆزێكی سۆسیۆڵۆژی تەندروست.دیارە ئەمەش لەگەڵ ئەنجامەكەشیدا ,كەلەجۆری نیگەتیڤییە,مافێكی تەواوی خۆیەتی وهیچ لادانێكی ڕەوشتی ئەنجام نەداوە بەوپێیەی جۆری پەیوەندییەكەی نموونەیی وئایدیاڵیزمییە.ڕۆمانسیزمیش لەبنەڕەتدا لەپێناو ئایدیاڵیزمدا خوڵقاوە وكاریشی كردووە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەئیسماعیل ساڵح بۆتە بەشێك لەڕێبازی ڕۆمانسیزم بەڵكو لەمەش زیاتر گەر بمانەوێت زانیاری پراكتیكی لەم ڕێبازە وەربگرین ئەوا دەقەكانی دیوانەكە بەشێوەیەكی گشتی زانیاری تەواومان دەداتێت.
2- تەوەری شێوازی.شێوازی كاركردن لەدیوانەكە لەسەر یەك بنەمای دەربڕینی دامەزراوە.شێوازەكەش بریتیە لەشێوازێكی ڕاستەوخۆی گێڕانەوەكان كەلەڕێگەی سەرجەم دەقەكانەوە پانۆڕامای چیرۆكی خودی شاعیرمان بۆ بەرجەستە دەكات.واتە,گەر بمانەوێت زانیاری سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری لەسەر شاعیر كۆبكەینەوە ئەوا دەقەكانی توانای ئەم كارەیان هەیە.لەلایەكی ترەوە زمانی دەربڕین ودایەڵۆگی نێوان "من " و "ئەو" بەشێوازێكی ڕوون ودوور لەتەمومژی بەكارهاتووە.دەستەواژە وووشەكان,جگە لەوەی زمانی تێكڕای خەڵكییە كەخەسڵەتێكە لەخەسڵەتەكانی ڕۆمانسیزم,دووبارەبوونەوەیان لەنێو دەقەكاندا بەئاشكرا پێوە دیارە, بەشێوەیەك كەهەست ناكەین دابڕانێك هەبێت لەنێوان دەقەكاندا.ئەمە لەلایەكەوە نیشانەی ووردكردنەوەی ڕووداوەكانە.لەلایەكی تریشەوە درێژەپێدانە بەڕووداوی گێرانەوەكان وەك ئەوەی شاعیر چێژ لەووردەكاری وڕاڤەكردنی ڕووداوەكانی ببینێت.بەوپێیەی شەو ڕووبەر وپانتاییەكی یەكجار زۆری لەگێڕانەوەكانی شاعیردا داگیركردووە چونكە گونجاوترین كاتە بۆ ڕەوینەوەی بارە سایكۆڵۆژییەكان بەتایبەتی بۆ شاعیرە ڕۆمانسیزمەكان كەئیسماعیل ساڵح دەتوانێت بەچاكی نوێنەرایەتیان بكات,ئەوا دەبینین دەستەواژەكانی بەشێوەیەكی ئاسۆیی لەجووڵەیەكی بەردەوامیدایە.بۆ نموونە,گەرچی نموونەمان گەلێك زۆرە, دەڵێت:
ئەم شەو دیسان منی تەنیا,دڵم وەكو ڕێبوارێكە ( شیعری یاد:6 )
نیوە شەو تەمێ سەری هەڵ ئەگرێ 
لەتاو ئازاری دڵەی بیماران ( شیعری ئازاری خۆشەویستی:17)
تەنیام وەكو, ئەو هەتیوەی هەڵەلەرزێ
لەشەوێكی سارد وسڕی 
بەر ڕەشەبا
ڕۆحم تەنیا ودڵم تەنیا ( شیعری تەنیایی:21 )
كە شەو دادێ 
لەهەناسەی بێ ئارامی
من,ئەو ئەگری ( شیعری پەشیمانی:34 )
بێ تۆ 
شەوەكانم 
هەر ئازار و
بێ دەنگیە (شیعری شەوێ بێ تۆ: 58)
هەر لەنێو ئەم شێوازەدا هەست بەوە دەكەین كەشاعیر ,وەك چیرۆكنووسێك,شێوازی چیرۆكی كردۆتە بەرنامە دەربڕینەكانی.سەرجەم ئامڕاز وكەرەستە گێڕانەوەكانی چیرۆكی ڕەچاوكردووە وەك ڕوودا وجێگە وزەمەن وكەسێتی ودایەڵۆگ وململانێ .ئەم شێوازە لەزۆربەی دەقەكانیدا ڕەنگی داوەتەوە.هۆكاری ئەمەش,بەپێی گریمانەكان,ڕەنگە بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی شاعیر حەز دەكات چیرۆكی سۆزداری خۆی نەشارێتەوە,بەڵكو دەیەوێت تێكڕا یان زۆرینەی تاكەكان ئاگاداری چیرۆكەكەی بن تا بیسەلمێنێت كەتاوانی دابڕان وبێبەشبوونە سۆزدارییەكەی ناگەڕێتەوە بۆ خودی خۆی.بەمەش تاوانەكە دەخاتە ئەستۆی كۆمەڵگا بەشێوەیەكی گشتی وبێ وەفایی ئەوی بەرامبەر كەدواتر بۆمان دەردەكەوێت كەئەمیش تاوانی خۆی نەبووە,بەڵكو بەرپرسیارێتی دابڕانەكە دەكەوێتە ئەستۆی گوشارە نادروستە دەرەكییەكان.لەهەمان كاتیشدا دەیەوێت لەڕێگەی ئەم شێوازە چیرۆكییەوە بیسەلمێنێت كەخودی بكەری شاعیر پابەندە بەپڕۆسە سۆزودارییەكە وهیچ ئاڵترنەیتڤێكی تری لەبەردەستدا نیە.لەشیعری "هەنگاو"دا شاعیر,هەر لەسەرەتاوە,بەشێكی كرنگیچیرۆكی خۆشەویستی خۆیمان بۆ دەگێڕێتەوە .لەكۆتایشدا دەگات بەو ئەنجامەی كەترازاندنی دیواری خۆشەویستی جارێكی تر دروست نابێتەوە.لەوێشەوە بەناچاری تەنیایی دەكاتە هاوڕێی هەمیشەیی خۆی:
كە تۆم ناسی 
تێ گەیشتم بۆ 
دڵی ئاشق
هاوڕێ ی خەم وئەستێرەیە
_ _ _ _
ئەزانم كە
خۆشەویستی وەك شەپۆلە
ئەڕوات وناگەڕێتەوە
_ _ _ _
ئەی شەوانی
تەنیا هاوڕێم
ئەوە منم تاقە ئاشقێكم لەخۆم زیزم ( دیوان,114- 117 )
ئەم جۆرە چیرۆكە چەند جارێك دووبارە بۆتەوە.بۆ نموونە بڕوانە شیعرەكانی"ئێوارانی سلێمانی" و"پەشیمان نیم"و "خەمی ئێواران" و"دڵداری"...هتد.
3-تەوەری ڕوونكردنەوە وڕاڤەكردن.سەرجەم دەقە شیعرییەكانی دیوانی "یاران" مێژووی لەسەر نیە كەئەمە لەبێئاگایی وبێ سەلیقەی شاعیرەوە نەهاتووە,یان دەرئەنجامی لەیادچوونەكانی نیە بەڵكو لەجیهانە یۆتۆبیاكەیدا هەموویان دەچنە نێو خانەی یەك ماناوە كەمێژووەكەی بەكراوەیی دامەزراوە هەر وەك  كۆتاییەكانیشی بەكراوەیی دەمێننەوە .ئەمەش لەلایەكی ترەوە ئەوە دەگەیەنن كەدیوانە شیعرییەكە لەسەر یەك بنەمای چیرۆكی دامەزراوە بەڵام بەشێوازی دیمەنی درامی جوراوجۆر.هەر لەبەر ئەمەشە,وەك پێشتریش ئاماژەمان پێدا,دەقەكان لەیك كاتدا یەكتری ڕادەكێشن ولەهەمان كاتیشدا دەبنە پاشكۆی یەكتر.لەم نێوەندەدا دەقەكان پێویستیان بەڕاڤەكردن وڕوونكردنەوەی یەكتری هەیە وەك ئەوەی ئێمە,وەك پێویست, سەرجەم زانیارییەكانمان لەیەك دەقدا بۆ دەرناكەوێت.واتە, ئێمەی خوێنەر , تەواو لەچیرۆكی شاعیر ناگەین تا سەرجەم دەقەكانی نەخوێنینەوە.بەمەش دەقەكان بۆخۆیان دەبنە یارمەتدەر بۆ ڕوونكردنەوە وفراوانكردن وداخستنی ماناكان.هەر لەبەر ئەمەشە دیوانەكە شێوازێكی گێڕانەوەگەری لەخۆ گرتووە.بۆ نموونە لەدەقە ئاماژەپێكراوەكانی پێشوودا ئێمە نازانین هۆی دابڕانەكە چیە؟یان كێ لەڕووداوی دابڕانەكە تاوانبارە؟ لەسەرەتا شاعیریش كەوتۆتە هەڵەوە ونازانێت هۆكارەكە چیە وبەشێوەیەكی سروشتی وگشتی باس لەدابڕانەكە دەكات ودەڵێت:
بۆچی ڕۆشتی
هێشتا بەهاری تەمەنت زۆری مابو
تازە ئەشق چرۆی ئەكرد (شیعری ,بۆن:24 )
بەڵام دواتر ولەدەقەكانی تردا چەند شتێك بەدەردەكەون وەك بێ وەفایی وبێ پەیمانی:
بەس نازانم
ئەبێ دوای من
تۆی بێ وەفا
پەیمان لەگەڵ كێ ببەستی؟ ( شیعری ,وەكو جاران خۆشم ئەوێی:121)
یان بێ پەیمانی ودڵ ڕەقی وخۆپەرستی:
گوناهەكەی وام لێ ئەكەی
لە ڕێی ئەشق وخۆشەویستی
بۆچی ئەوەندە دڵ ڕەقی 
بێ پەیمان وخۆپەرستی؟ (شیعری ,دەریای خەم:91)
دواتر لەشیعری "تۆ شەرمنی" دا دەردەكەوێت كەهۆكارەكە پەیوەست نیە بەكەسێتی ئەوی بەرامبەری خۆشەویستەوە بەڵكو مەسەلەكە پەیوەندی بەدڵرەقی وبێ وەفایی وپەیمان شكێنییەوە نیە وگوشارە دەرەكییەكان ,یان داب ونەریتەكان لەپشت ئەو دابڕان وبێبەشبوونەوەیە:
تۆش دڵت پڕ لەئازارە
خەو لەچاوانت بێزارە
خەم ئەخۆی كە ئاوا دوری
فرمێسكت بۆتە سەبوری
_ _ _ _
ڕۆژگار لات لێ ناكاتەوە
كەس دڵت ناداتەوە
خەمەكانیش نادركێنی
ناتوانی ئاهێ هەڵكێشی ( 136- 137)
لەمەش بەهێزتر,قەدەر وچارەنووسەكان زۆر جار لەسەرو واقیعەوە كاری خۆیان دەكەن ودەبنە ڕێگر لەبەردەم دامەزراندن بەتایبەتی لەبواری سۆزداری وسۆسیۆڵۆژیدا.شاعیر لەشیعری"ئاهێك" و"فرمێسكێ بۆ تەمەن" ئەمەی جوان بەرجەستە كردووە لەكاتێكدا دابڕان وهەرەسی سۆزداری خۆی وئەوی بەرامبەر دەخاتە ئەستۆی ئەو قەدەرە كەچەندینی وەك دانتی وگوتە وگۆران وئیسماعیل ساڵح یان تێكشاندووە:
كە من تەمەنم لەگەڵ خەما بێ و
سەراپای ڕۆحم كۆستی گەورە بێ
بۆ نەمرم,خۆ من هەر جەستەیەكم
قەدەر با ئەویش لەباوەش بگرێ (شیعری ,ئاهێك:23 )
4-تەوەری گرێدان وگواستنەوە.ئەم تەوەرە خۆی لەپەیوەستێتی وپەیوەندێتی ڕاستەقینەی خودی بكەری شاعیر بەرامبەر ئەوی خۆشەویستدا دەبینێتەوە.ئەمەش بەو مانایە دێت كەخودی بكەری شاعیر ڕاستگۆییانە گرێبەستی سۆزدارییەكەی لەگەڵ بەرامبەردا بەستووە.بەمەش ئەزموونە سۆزدارییەكە پێدەنێتە قۆناغی ئایدیاڵیزمییەوە نەك بەرژەوەندییە میتریاڵییەكان.گەر بڕوانینە دەقە شیعرییەكانی "یاران" ئەوا دەبینین هێزی خۆشەویستی وپەیوەستێتی خودی بكەری شاعیر بۆ بابەتەكەی لەئاستێكی جێگیردایە ودابڕان وهەرەسەكانیش كاریگەر نابن بەسەر بایۆڵۆژییەتی ئەو هێزەوە.تەنانەت لەدۆخە سایكۆڵۆژییە قورسەكانیشدا خودی بكەری شاعیر جەخت لەسەر بوونی سۆزدارییەكەی خۆی دەكات ونایەوێت دەست بەرداری بێت.لەشیعری "دڵم لای كێ بكەمەوە" دەڵێت:
دڵم هەر تۆی خۆش ئەوێ,ئازیز ئەی نوری چاوم
شەرتە لەبیرت نەكەم هەتا لەدونیا ماوم ( دیوان,148)
ئەم هەڵوێستەیە لەچەندین دەقی تردا بەدی دەكرێت وبەڵكو بەیەكەوە گرێدراون ولەڕووبەرێكی فۆڕمییەوە گواستراوەتەوە بۆ ڕووبەرێكی تری هاوشێوە.بۆ نموونە وەك:
چیم لێ ئەكەی,وەكو سێبەر
دڵم هەر وا,بەشوێنتەوە
لەلای هیچ كەس ئۆقرە ناگرێ
تا خەمم بڕەوێتەوە! (شیعری كێ شك ئەبەم,دیوان:112 )
لەشیعری"بۆ كچێكی شێت" ,كەدەقئاوێزانێكی "بەستەی دڵداری" گۆران ی پێوە دیارە, شاعیر تەواو چارەنووسی خۆی بەستۆتەوە بەوی بەرامبەری خۆشەویستەوە وەك ئەوەی دوای دابڕانیش هیوایەكی هەر ماوە بەوی بەرامبەری خۆشەویست"
پێم بڵێ بۆ
هێندە مەست و
خولیای تۆم و
كەس نیە
وەك تۆ وابێ !
هەتا ئێستا
دورگەی دڵی كەسێ نەبو
وەك ئاسمانی
چاوەكانت
بۆ شەكەتیم
ئامێزێكی دڵنەوا بێ (دیوان,68 )
گۆران یش دەڵێت:
كوردستان گەڕام,
دۆڵاو دۆڵ پێوام,
نەلەشار ونەلەدێ
نەمدی كەس
وەك تۆ جوان بێ!
تۆیت وبەس (گۆران,54 )
گەر شاعیر لەم دەقەیدا,وەك هەر شاعیرێكی ڕۆمانسیزم,بەشەرمەوە باس لەئایندەی بازنەسۆزدارییەكەی خۆی بكات ئەوا لەشیعری"تۆ شەرمنی" ئاماژەیەكی بوێرانە بۆ ئەو هیوایە دەدات وگەیشتۆتە ئەو باوەڕەی كەئایندە لەبەرژەوەندی خۆی وئەوی بەرامبەردادەبێت:
ئەزانم چاوەكانی تۆ
ئەسووتێ بەچاوەڕوانی
چاوت لەئاسۆ بڕیوە
لەچاوی ئازیز ئەڕوانی ( دیوان,137)
دوهەم/ میتادەق.ئەمە جۆرێكە لەئاوێزەبوون وبریتیشە لەدەقی هاوبەش لەنێوان دەقی ئێستا ودەقی دامەزراندن.لێرەدا دەقی ئێستا دەبێتە مۆتیڤ بۆ دەرخستن ودەستنیشانكردنی بابەت وناوەڕۆكی دەقی سەرەتا ودامەزراندن.بەمەش دەقی ئێستا توانای دەوڵەندكردن وفراوانكردنی ماناكانی دەبێت وهەر لەبەر ئەمەشە پێناسەكراوە بەمیتادەق.واتە مانای ماناكان لەدوای دەق.لەلایەكی تریشەوە لەمیتادەقدا زەمەن وون دەبێت بەپێچەوانەی كارلێكە دەقییەكان كەزەمەن فاكتەرێكی هەرە گرنگی كارنامەكانێتی.سەرەتا ئاماژەمان بەوەدا كەدەقە شیعرییەكانی ئیسماعیل ساڵح دوورە لەزەمەنەوە وهیچ كامیان بەرواری لەسەر نیە.ئەمەش بۆ میتادەق بەو مانایە دێت كەشاعیر پێشتر ناوەڕۆكی بابەتەكانی لەهزر وهۆشی خۆیدا پاراستووەودواتر لەكاتێكی كتوپڕی نادیاردا ئەو ناوەڕۆكە بەشێوازێكی دەقی لەدایك دەبێت كەئەمە خۆی لەخۆیدا هەمان بۆچوون وهەستی دەقەكانی پێشووترە وهیچ جیاوازییەكی لەگەڵدا دروست نەكردووە.ئەمە لەلایەكی ترەوە  پێی دەوترێت چڕكردنەوەی بابەتێك لەنێو چەندێتی دەقدا.لێرەدا نزیكاتییەكەی ئاوێزەبوون ومیتادەق بەدەردەكەون وجوداكردنەوەیان كارێكی ئاسان نیە.هەر لەبەر ئەمەشە سەرجەم نموونەكانی ئاوێزەبوون بۆ میتادەقیش دەگونجێت.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ئەمە ئەوەش ناگەیەنێت كەئاوێزەبوون یەكسان بێت بەمیتادەق.لەمیتادەقدا شاعیر نایەوێت سەرجەم زانیارییەكان بەخوێنەر بدات وهەندێك جار بەشێوازی ئایكۆن وهێما كارەكەی ئەنجام دەدات ودواتر هەر خۆشی نهێنی ئەو هێما وئایكۆنانە دەخاتە ڕوو بەبێ ئەوەی خوێنەر ڕۆڵی ڕاڤەكردنی بۆ مابێتەوە.بۆ نموونە ئێمە لەڕێگەی شیعری"ئێوارەیەكی پایز" ,كەدوا شیعری دیوانەكەیە,دەزانین زەمەنی دامەزراندنی پەیوەندییە سۆزدارییەكە بۆ  زەمەنی پایز دەگەڕێتەوە وماوەی پەیوەندییەكەش زۆر كورت بووە وجۆری پەیوەندیش لەجۆری ڕێكەوتەوە بووە.ئەنجامیش بریتیە لەئێش وئازار ودانەبڕانێكی واقیعی نەك ڕۆحی.ئەم زانیارییانە لەدەقەكانی تردا نەهاتووە وشاعیر ,لەدەقەكانی پێشوویدا,بەشێوازێكی گێڕانەوەی خێرا وزیاتر شەرمنانە وێنە ودیمەنەكانی گرتووە:
ئێوارەیەكی پایز بو
وەك شنەی با لەپڕ هاتی
لەپڕ ڕۆشتی
گوێت نەدایە خەمی دڵ و,بەسەرهاتی
ئازیز پێم بڵێ چ وەرزێ 
چاوەڕوانی ونائومێدی ئەبڕێتەوە
_ _ _ _
نەم ئەزانی ئەم ئەوینە
دڵم ئەكا بەبیابان (184- 185)
لەهەموو ئەمانەی كەباسمان لێوەی كرد دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە بابەتی دایەڵۆگە دەقییەكان بەنموونەی ئاوێزەبوون ومیتادەق لەنێو یەك پڕۆسەی شیعری كارێكی زۆر دەگمەنە وبەڵكو دەچێتە چوارچێوەی كارنامەیەكی پسپۆڕی ووردەوە وهەمیشە ئەمە وەك كارێكی دیاردەیی نابینرێت.ئەمەش لەكاتێكدا زۆربەی هەرە زۆری شاعیران خۆیان تەرخان كردووە بۆ چەندێتی بابەتی وناوەڕۆكی.ئیسماعیل ساڵح لەلایەكەوە خاوەن مەسەلەیەكی تایبەتی خۆیەتی ولەگەڵیدا دەڕوات گەرچی لەواقیعی دامەزراندنە سۆزدارییەكەیدا شكستی خواردووە.بەڵام ئەم شكستە بۆتە هاندەر وووزەیەكی پۆزەتیڤی بۆ پڕۆسەی شیعرییەتی.لەلایەكی تریشەوە دەیەوێت تەنها خۆی  نووسەر ودەرهێنەر و ڕِاڤەكەر وڕاستكەرەوەی مانای دەقەكانی بێت.ئەم كارەشی بەدەقەكانی ئەنجام داوە نەك نووسینە ڕەخنەییەكانی.گومانیش لەوەدا نیە كەئەم كارە پێویستی بەبیركردنەوەیەكی قوڵی ڕەخنەیی وداڕشتنی ودەربڕینەكانە بەوپێیەی دەیەوێت تەنها بەدەقەكانی خۆی ماناكانمان بۆ فراوان وگەورە بكات.ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كەشاعیر كاریگەری دەرەكی لەسەر نەبێت,بەڵام نەهاتووە كاریگەرییەكان بكاتە هێزێكی سەرەكی بیركردنەوەكانی ولەهەمان كاتیشدا دەستەمۆی بكات.

سەرچاوە وپەراوێزەكان:
-ئیسماعیل سالح,یاران,دیوانە شیعر,چاپخانەی زەرگەتە,سلێمانی,2013.
- بارت (أ),من الاثر الادبي الى النص,ترجمة عبدالسلام بنعبد العالي,مجلة الفكر العربي المعاصر,بيروت,العدد (28 ),1989.
-بارت (ب),نظرية النص,ترجمة محمد خير البقاعي,مجلة العرب والفكر العالمي,بيروت,العدد (3),1988.
- تيفين ساميول,التناص ذاكرة الادب,ترجمة نجيب غزاوي,منشورات اتحاد كتاب العرب,دمشق,2007.
- جوليا كريستيفا,علم النص,ترجمة فريد الزاهي,دار توبقال للنشر,1997.
- ابن رشيق,العمدة في محاسن الشعر وادابه ونقده,الجزء الثاني,تحقيق عبدالحميد هنداوي,المكتبة العصرية,صيدا,بيروت,2004.
-طوَران,ديوان,بلآوكراوةي ثانييز,ضاثخانةي دالاهور,تهران,2005.
-محمد مفتاح,تحليل الخطاب الشعري (استراتيجية التناص ),دار التنوير للطباعة,الدار البيضاء,1985.