دەقئاوێزان -نالی و وەفایی بەنموونە-

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
   پ.د.فازل مەجید مەحمود

 
     گەشەی ئەدەبی, لە هەندێ بارودۆخدا پەیوەستە بە پەیوەندییە ناوخۆییەكان.دەقئاوێزان, وەك میتۆد و ڕێبازێكی ڕەخنەیی ,یارمەتیدەرێكی وزەبەخشی ئەرێنیە بۆ بەدەرخستنی فۆرمی ئەم گەشەیە, لە هەمانكاتدا ئەم میتۆدە,لە ڕێگەی یاساكانیەوە،جەخت لەسەر بازنەی سەرچاوەو لقەكانی دەكات بەو مەبەستەی كەسێتی و تایبەتمەندی و لێڵی و تارماییەكان بەدەربخات.لەم لێكۆڵینەوەیەدا تەنها پشت بە یەك سەرچاوە كە (نالی) یە لەگەڵ یەك لق كە (وەفایی) یە بەستراوە.

لەنێو زەمەنی ئەدەبی كڵاسیزمی كوردیدا كۆمەڵێ سەرچاوە خۆی دەبینێتەوە وەك ئەدەبیاتی عەرەبی و فارسی و تورك. لەپاڵ ئەمانەشدا سەرچاوەیەكی گرنگی تر هەیە كە پەیوەستە بە ئەدەبی ناوخۆ.كەم یان زۆر,شاعیرانمان وەك پێویستیەكی سەردەم سوودیان لەیەكتر بینیوە لەمەش زیاتر شاعیرانی وەك نالی بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بونەتە یارمەتیدەرێكی باش بۆ شاعیرانی سەردەم و دوای سەردەمی.خۆشی.لە ئەنجامدا ئەم كارە وای كردووە جۆرە لێكچوونێك یان دزەیەك پەیدابوبێت.ئەمانەش بەلای زۆرینەوە بە كاری لاسایی یان كاریگەری لەقەڵەم دراوە.لە هەمانكاتدا ئەم كارە خۆی بۆ خۆی جۆرە داهێنانێكی هونەری و فیكری تێدایە,ئەویش بەوەی شاعیرەكان توانیویانە لە ووشەو شێوازو ووتن و دەربڕینەكانی پێشوی خۆیان تێ بگەن و كاری لەسەر بكەن,لەلایەكی ترەوە هەوڵیان داوە سوود لەم لاسایی و كاریگەرییە ببینین ئەویش لەپێناو بیناكردنی كەسێتیەكی نوێی سەربەخۆ و داڕشتنەوەی شێوە و ناوەرۆكی شیعرەكان و گونجاندنیان لەگەڵ خواستی سەردەم. لە ئەدەبی كوردیدا بە دیالێكتی ناوچە جیاجیاكانەوە ئەم دیاردەیە بە ڕوونی دەردەكەوێت و لەڕێگەی پەیوەندیە جۆراوجۆرەكان گەشەی كردووە.بۆ نموونە وەك پەیوەندی ناراستەوخۆی نالی و راستەوخۆی حاجی بە خانی یەوە لەم بارەیەوە كەریم شارەزا, لە لێكۆڵینەوەیەكیدا بە نێوی (سەرهەڵدانی شیعری سیاسی كوردی لە نێوانی خانی و حاجی قادری كۆیی دا) بەم شێوەیە تارمایی خانی لە نالی و حاجی دا دەدۆزیتەوە (بە نەمانی (خانی) و لەناوچوونی زۆربەی میرنشینی یە كوردیەكانی كوردستانی توركیا,شیعری سیاسی كوردی جۆرە كزی و بێ دەنگییەكی بەسەردا هات وتاكو لە كرمانجی خواروودا لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا نالی ( 1800-1856 ) سەریهەڵدا و بنچینەی قوتابخانەی شیعری بابانی دامەزراند,بەشە دیالێكتی سلێمانی دوای تێكەڵاوكردنی بە ووشەی جۆراوجۆری شێوەكانی تری كوردی كردە بەردی بنچینەی زمانی ئەدەبی یەكگرتووی كوردی ( 7: 15 -16). دیالێكتە بابانییەكەی نالی و كوردی و سالم  لەنیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەهەمەوە بەناوچە جیاجیاكانی كوردستاندا بەشێوەیەكی بەرفراوان بڵاوبۆوە ( 8 :9 )
    (دڵشاد عەلی) یش لە لێكۆڵینەوەیەكیدا بە نێوی "دیاردەی كاریگەری مەولەوی لەسەر شاعیرانی كرمانجی خواروو-پیرەمێرد-گۆران-دیلان" جەخت لەسەر هەمان مەسەلە دەكات و دیالێكتی كرمانجی خواروو بە نموونەی ئەو شاعیرانەی سەرەوەبە دیالێكتی گۆران و بە نموونەی مەولەوی گرێ‌ دەدات (2   :56 -57 ).
   بە مانایەكی تر, شاعیران ئاگاداری تواناو سەلیقەی شاعیرانی پێش خۆیان وزەمەنی خۆیان و دوای خۆشیان بوون, بە شێوەیەكی راستەوخۆو ناراستەوخۆ قوتابخانەیەكی ئەدەبیان بۆ كۆمەڵگای كورد دروستكردووەو كتێبخانەكانیشیان بەشێوەی كەشكۆڵ ڕازاندبۆوە وەك نموونەی كەشكۆڵی (مەلا رەسولی توربەیی) كە چەندین شاعیری وەك نالی و كوردی و وەفایی و فیكری و حاجی و مەولانا وچەندینی تری لە خۆگرتبوو (5 - 27).تەنانەت لە گەڕاندنەكانیشیاندا لە كوردستان,بەمەبەستی خوێندن دانەبڕاون لە سۆزی شیعرو وەك فزولیەك ئاشنایەتیان لەگەڵ شاعیرانی تر بەستووە.بۆ نموونە نالی,هەروەك مامۆستا مدرس دەڵێت, بەمەبەستی سوود وەرگرتن لەبوارە زانستیە جیاجیاكاندا بەرەو شارو دێهات و قوتابخانە دارەكانی كوردستان گەڕاوە وەك سنە و سابڵاغ و زەردیاوای قەرەداغ و هەڵەبجە و سولەیمانی (6  : 24   )مەولەوی و مەحوی و وەفاییش بەرەو بارەگاكانی شێخ عوسمانی سیراجەددین و شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری ( 5  :9).
  گەرچی شاعیران بە دیالێكتی جیاوازیش شیعریان ووتبێت بەڵام بە هیچ جۆرێك لەیەكدی دانەبڕاون و بەهەر شێوەیەك یان ڕێگایەك چاویان بە بەرهەمی یەكتری كەوتووە و سوودیان لە یەكدی دیوەو چوونەتە ژێر كاریگەری یەكتریەوە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە هەر دەقە وتایبەتمەندێتی خۆی هەیەو لە ڕێگەی كۆمەڵێ تەكنیك و بیرو شێوازەوە خۆی جودا دەكاتەوە لە دەقێك یان چەند دەقێكی تر.لەگەڵ ئەمەشدا,هیچ دەقێكیش بەبێ كۆمەڵێ سەرچاوەی دەرەكی و نادەرەكی بە كاتی خۆی یان پێشتر ئەنجام نادرێت,هەر ئەم دەقە نوێیە لە ڕێگەی چەند پێوەندییەكەوە دەتوانێت خۆی لەگەڵ دەقەكانی تردا بگونجێنێت,گەر چی لەزۆربەی كاتدا جۆری پێوەندی و سەرچاوەكان نادیارەو بە ئاسانی,هەر وەك (ڕۆڵان پارت) دەڵێت، كاری گەڕانەوەی بۆ ناكرێت( 13 :63).
    بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە نابێت كار بۆ گەڕانەوەی نادیارەكان نەكرێت,بۆیە بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییەكان و گەیشتن بە ڕاستیەكانی واتای مەعریفی و ڕۆشنبیری ناوەوەی دەقەكان, پێویستمان بە زانستی دەق و دەقئاوێزانە تا لەڕێگەی خەسڵەتەكانیانەوە بتوانرێت كاری نوێكاری دەق و قۆناغەكان و كاریگەریەكانی بكرێت.
    بە بەراورد لەگەڵ ئەدەبی عەرەبیدا، ئەدەبی كوردی بە شێوەیەكی گشتی باسی لەم مەسەلە گرنگەی (دەق) نەكردووە لێرەشەوە گرفتی توێژینەوەیی سەرهەڵئەدا كە ڕەنگە هۆكارەكەی لە بنەڕەتدا بگەڕێتەوە بۆ :
یەكەم / نەبوونی ڕەخنەگران و قوتابخانەیەكی ڕەخنەیی كوردی هاوكێشە بەهێزو تواناكانی (الجاحڤ,اڵامدی,الجرجانی,القیروانی…) شاعیرەكانیشمان دوورونزیك لە ڕووی مێژووی ئەدەب و دەقەكانیانەوە خۆیان نەداوە لەقەرەی چەندێتی دەنگ و باسیان لە جۆرێتی گەڕانەوەو یاریكردنی شیعر لەنێو پێكهاتەكانی میوزیك و زمان و واتاكانیان نەكردووە.هەربۆیە كارەكانیان زیاتر بەشێوەیەكی نادیار كردووە وەك كاری گوتار لەسەرگوتار, ئەوەی لەبازنەی ئەدەبی كلاسیزم و لەم بوارەدا,هەتا ئێستا بەدی بكرێت برتییە لە :
1. ئاماژەكردن بە نێوی شاعیرەكان وەك كارێكی بیبلۆگرافی و مێژوویی، حاجی قادری كۆیی دەڵێت:
- ئیتیفاقەن ئیتیفاقم بوو لەگەڵ (نالی) وەكو
تاجرو گەوهەر لەگەڵً گەوهەر فرۆش و موشتەری  ( 3  :145)
- مستەفایە تەخەللوسی (كوردی)         غەزەلی كردە بەربوتی كوردی   (3 :219) 
- (ئەحمەدی خانی) صاحیبی مەم و زین   ( 3  : 221 )
- وەك (وەفایی) كەمە لە شوعرایی      خەتی وەك بەیتی چاك و ئەسپایی ( 3 :220)
گۆران دەڵێت:
- لە باغێكا فرمێسكی (خانی) ئەرژا
دڵی (حاجی) لەئاگرا ئەبرژا  (4  :340)
2. سستمی تێهەڵكێشی (التچمین) وەك ئەدەبەكانی عەرەبی و فارسی و توركی,ئەمەشیان ڕەنگە بۆ ئەم مەبەستانەی خوارەوە ئەنجام درابێت :
• شاعیر نیشانی بدات كە ئاگاداری شاعیرانی سەردەمی خۆی و پێشوترە.
• بیسەلمێنێ كە توانای پەیوەستی فیكری و ئەدەبی لەگەڵ دەقەكانی پێش خۆیدا هەیە، كە دەوترێت كاری گونجاندن.
• دەقە وەرگیراوەكە یارمەتیدەرێك بێت بۆ دەركەوتنی توانا و هێزی شاعیری ئێستا كە ڕەنگە بەمەیان بڵێین كاری ڕیكلامی.
• خاوەن دەقی ئێستا بە ڕێژەیەك یان چەند ڕێژەیەك كاریگەرە بە خاوەنی دەقە وەرگیراوەكە كە ناوی نایەت.
• بەمەبەستی ململانێ, وەك ئەوەی خاوەن دەقی ئێستا نیشانی بدات كە ئەمیش لە ڕووی داڕشتن و شێواز و نووسین و دەربڕینەوە هێزو توانای یەكسانە یان كەمتر نیە یان زیاترە لەوەی پێشو.
• بەمەبەستی تاقیكردنەوە,وەك ئەوەی خاوەن دەقی ئێستا لە حاڵەتی خۆ ئامادەییدایە بۆ تاقیكردنەوەیەك كە ئاسان نیە و فانتۆمی (شبح) ترسەكەش بەو تێهەڵكێشیە دەڕەوێنێتەوە.
• بەمەبەستی لاسایی كردنەوە, وەك ئەوەی خاوەنی دەقی ئێستا توانای لاسایی و كۆپی كردنی هەیە بەو ئامانجەی كە لەئایندەدا گرەوی شیعری لە مامۆستاكەی بباتەوە.
دوهەم / بە ڕێژەیەكی یەكجار فراوان نوسینەكانمان,دەربڕینەكانمان و ئامادەبونمان بەرامبەر دەق و تیۆرە نوێیەكانی ڕەخنە و پراكتیزەكردنیان سنوردارو كلاسیكە وەك ئەوەی مەبەستمان بێت یان نەمانەوێت بچینە نێو بایۆلۆجیەتی دەق و ئەو فاكتەرانەی كە هێزیان خستۆتە سەر دەق و خاوەنەكەی. بەرپرسیارێتی ئەم كارەش لە بنەڕەتدا دەگەڕِێتەوەسەر جۆری خوێنەر كە نموونەیی نیە و توانا و هێزی ڕۆشنبیریان لە زۆرینەی كاتدا لاوازە و فشار ناخەنە سەر ڕەخنەگر بۆ گۆڕینی دبلۆماسیەتی نوسینەكانیان. ئەمە لە كاتێكدا ئەدەبیاتی جیهان,ئەمڕۆكە بە گەورەو بچوكیانەوە بە پڕۆفیشناڵ وناپڕۆفیشناڵەوە (لێزان و لێنەزان)  سەرقاڵی خوێندنەوەو شیكردنەوەو نوێكاری دەقن ئەمەش وا دەكات ئەدەبە بچوكەكان لەهەوڵی گەورەكردنی بازنەكانی ڕۆشنبیری و فیكر و ئەدەبدا بن و نزیكی بكەنەوە لەبازنە گەورەكان.گەورەكانیش، بە بەرامبەر، هەوڵی گەورەتر بۆ خۆیان دەدەن,بەرپرسی ئەمەشیان دەچێتەوە سەر نووسەرو ڕەخنەگرو شاعیرەكان.
   بۆ جەخت خستنە سەر خاڵی یەكەم,ڕەخنەگرە عەرەبەكان هەرلەكۆنەوە بیریان لەسرووشتی پێوەندی ڕۆشنبیریوبیر و شیعری خۆیان كردۆتەوە لەژێر ناوی كاریگەری دزی و مانای بەربڵاو,بۆ نموونە,اڵامدی (370هـ) جەخت لەسەر مانا بەربڵاوەكان دەكات كەلەسەر دەمدا لەسەرزاری زۆرینەی شاعیرانەو دابەش بونیشی لەنێو شاعیراندا بەجۆرێك لە نەریت داوە لەقەڵەم ( 21 :313).
   لەلایەكی ترەوە هەر ئەو نووسەرە جەخت لەسەر پێوەندی و یەكگرتنی دوو بەیتی شیعری دوو شاعیری جیاواز بەیەك ژینگە دەكات و دەڵێت: "ئێمە ناتوانین دەستنیشانی یەكێكیان بكەین كە لەوی تریانی وەرگرتبێت" (21: 314 ). (الجاحڤ) یش (255هـ) لەو باوەڕەدایە كە هیچ دەقێك بەبێ دەقێكی تر ناژی و دەقەكانی سەردەم و پێش سەردەمیش خۆیان لەدەقەكانی تردا دەبیننەوە و لێرەشەوە وەرگرتن بەئاشكرا و بە نهێنی دەردەكەوێت( 12 :34).
(المبرد) یش (286هـ) سەبارەت بە ابو العتاهیە دەڵێت: ئەم شاعیرە وەستایانە شتی وەرگرتوەو هەوڵی شاردنەوەشی داوە(20 :10).
   (عبدالقاهر الجرجانی) یش (471هـ) وای بۆ دەچێت كە هەربازنەیەك لە بازنەكانی زانست و بیر بەبێ وەرگرتن و تێهەڵكێش ئەنجام نادرێت كە دوو سەرچاوەی سەرەكین بۆ ئەو بازنەو بازنانە(14 :241).لەگەڵا ئەمەشدا (القاچی عبدالقادر الجرجانی) لە كتێبەكەیدا "الوساگە بین المتنبی و خصومه" باس لەوە دەكات كە پێویستە ئاماژە بە ڕێژەی وەرگرتنەكە بكرێت, ئایا پێویستە و لەجێگەی خۆیەتی یان نا! یان وەرگرتنەكە لەشێوە و مانادایە یان خۆی لەیەكێكیاندا دەبینێتەوە لەمەش زیاتر, هەمان نوسەر مەسەلەیەكی تریش دەوروژێنێت ئەویش ئەوەیە كە شاعیر لەدەقە نوێیەكەیدا بێدەنگە لەئاست وەرگرتنەكە, نووسەر پاساوی ئەمەشی گەڕاندۆتەوە بۆ پارێزگاریكردن لە ڕەسەنایەتی شاعیر كە ئەمەی ناوبردووە بە "كاری وەرگرتنی لێزانی".(20: 206-214).
   ابن قتیبە (276هـ) سەبارەت بە وەرگرتنێكی باش دەڵێت: "شاعیران لەم بارەیەوە پێویستە مانا و كەرەستە وەك خۆیان وەرنەگرن بەڵكو پێویستە شتی نوێ و تازە بخەنە سەری و بەرگێكی جیای پێ ببەخشن" ( 15 : 32).
   (العسكری) یش (395هـ) هەمان ئەو ڕایەی هەیە و داوا لە شاعیرەكان دەكات بەمانای دەقەكانی پێشوو نەوەستن و بەرگێكی نوێ بە دەقەكانیان بدەن. خۆ ئەگەر پێڕەوی ئەمەی كرد ئەوا سەركەوتنێكی باش بەدەست دێنێت و بەڵكو لەوەی پێشوتر باشتر دەبێت (16 : 202).
   (القیروانی) یش (456هـ) وای بۆ دەچێت شاعیر بۆ بیناكردنی دەقەكەی بۆی هەیە سوود لەشاعیرانی پێش خۆی ببینێت وەك خۆی یان بە زیادكردنی پانتایی ڕۆشنبیری و فیكری (18 :421 - 424) هەر لەبەر ئەمەشە زانستی دەق ئاماژە بەوە دەدات ئەزموونی هەر شاعیرێك مەودای پەڕینەوەی دەربڕینی هەیە بۆ ئەزموون و دەقێكی تر بەڕێژەیەكی دیاریكراو و جیاواز.بە مانایەكی تر ئەم زانستە خولیای كێشەی دەقە لەڕێگەی چەند زانستێكی جۆراوجۆرەوە، بەشێوەیەك, دەگوێزرێتەوە بۆ گشتی و كەمینە بۆ زۆرینە و نەگۆڕ بۆ گۆڕاو. ئەمانەش لەپێناو پێكهاتەی دوا واتاو بەرهەم دا(22 :18). واتە, وەك (جولیا كریستیفا) بۆی دەچێت,ئەم زانستە پێڕەوی سستمی ئاڵوگۆڕی دەق دەكات(17: 12) ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە پرۆژەی دەقئاوێزان خۆی لەخۆیدا پرۆژەیەكی سەربەدیالۆگە لەنێوان كاتی كۆن و نوێدا و ڕەخساندنی بارودۆخی چونەوەسەر سەرچاوە سەرەكیە بنەڕەتیەكان كە بەم جۆرە كارە دەوترێت پرۆژەی موتوربەكردن(15 : 50) سەرنج ڕاكێشان بۆ ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە دەق نموونەی پرۆسەی جێگۆڕكێیە لە دەقێكەوە بۆ دەقێكی تر "كە یەكێتی ئایدیۆڵۆژیا"(11 :229) بەیەكیانەوە دەبەستێتەوە. بەمانایەكی قوڵتر دەقئاوێزان پەیوەندیدارە بەكاری وەرگرتن و گواستنەوەوە كە ڕەنگە لە ئایندەدا ئەم كارە بە پێی فۆڕمەكانی ڕەخنەگرو خوێنەری نموونەیی جێگای پەسەندی یان ناپەسەندی بێت.لێرەدا هەردوو كەناڵی ڕەخنەگر و ئەم جۆرە خوێنەرە پێویستیان بە ووردەكاریەكانی دەقئاوێزانە,بەڵكو سوودەكانی بەدەردەكەوێت ئەویش بە چوونە نێو پێوەندیە سەرەكی و ناسەرەكیەكانی بینای دەقەوە وەك تایبەتمەندیەكانی شێوەو وێنە ڕەوانبێژی و بابەت و دۆخ و شێوازەكانەوە, وەك ئەوەی  مامەڵە لەگەڵ نموونەیەكی نوێی دەقێكی سەربەخۆ بكەین یان وەك ئەوەی بمانگەڕێنێتەوە بۆ ڕابردووی سەرچاوەو ڕەگەكان بەوپێیەی دەق لەبنەڕەتدا كەرەستەیەكی ئاڵۆزەو ڕەخنەگر و خوێنەر ,وەك پێویست,لێی تێناگەن ,گەر بەشێوەیەكی فراوان و بەربڵاو لەهێماو ڕەگەكانی تێ نەگەن هەر ئەمەش وای لە جۆڵیاكریستیفا كردووە بەم شێوەیە پێناسەی دەق ئاوێزان بكات و بڵێت "بریتیە لە بڕین و جێگۆڕكێی نێو یەكەكان كە دەچنەوە سەر دەقی جۆراوجۆر". یان "ڕۆیشتنی دەقەكانەو بەشداری دەقە بەشێوەیەكی نهێنی بەرەو فەزای دەقێكی دیاریكراو"(17 : 78)
 بۆ ئەم هەموو مەبەستەی سەرەوە, پێویستە چەند پرسیارێكی لۆژیكی بۆ كارێكی بینایی بكەین و بڵێین: پێوەندی دەقی تازە بە دەقە بنەڕەتیەكەوە چیە؟ ئایا دەشێت پانتایی زەمەن و جێگەی ئەو دوو دەقە ببەستینەوە بەیەكەوە بەبێ لادان و بۆشایی! ئەو كەرەستانە چین كە دەتوانن ڕۆڵی پردێك بۆ پێوەندیەكانی گواستنەوەو وەرگرتن, بە نێگەتیڤی و پۆزەتیڤیەوە ببینن؟ هەندێك لەم پرسیارانە دەخەینە نێو چوارچێوەی ئەم جۆرانەی دەقئاوێزان:
- دەقئاوێزانی مێژوویی: ئەمە ئەو دەقەیە كە پەیوەستە بە كلتورو كەسێتی خودی شاعیر لەمێژوودا.بۆ ئەم مەبەستە, شاعیر لەهەوڵی خۆ دزینەوەی خۆیدا دەبێت لە مێژوو كەلتور چونكە دەتوانێت لەڕێگەی ئەم زەمەنەوە پەیوەستییەك یان پەیوەندییەك دروست بكات لەنێو ئێستای خۆی و ڕابردووی شاعیرێكی تر كە دەشێت بكرێتە بەشێك لەبەردی بناغەی ئەو ئێستایەو ئەدەبە نەتەوایەتیەكەی. بۆ نموونە, وەفایی لەڕێگەی (نالی) یەوە توانیوێتی خۆی لە رابردوودا ببینێتەوە و (نالی)یش بۆ ئەم ڕۆڵی بناغەو قوتابخانەو مامۆستایەك ببینێت.
- دەقئاوێزانی سەرچاوەیی (مرجعی): ئەمەش ئەو دەقەیە كەلەنێو چەند سەرچاوەیەكی زەمەنیی جیاجیادا پەیدا دەبێت. بۆ نموونە(وەفایی )هەندێ وێنەو فرەیزو دەربڕینی لە (نالی )وەرگرتووە,نالی یش خۆی بۆ خۆی سوودی لە قورئان و ئەدەبی عەرەبی و فارسی بینیوە. دەشێت بەم كارە بوترێت كاری چوونەوە سەر ڕەگە سەرەكیەكانی دەق. وەفایی دەڵێت:
وەكو نەی كون كونە جەرگم لەتاو هیجرانی تۆ بۆیێ
بەسۆزی نەی دەسوتێم و بە نەغمەی نەی دەناڵینم  (5 :67 )
ئەم بەیتە لەژێر كاریگەریدا بێت یان لاسایی و ململانێ, نزیكە لەم بەیتەی( نالی) یەوە كە دەڵێت:
نالی مەسەلی حالی لە ئەشكەنجەیی غەمدا
وەك ناڵە لە نەیدا وەكو ناڵە لە قەڵەمدا                       (   6  : 95)
   ئەم بەیتەی (نالی )یش, وەك مامۆستا مدرس ئاماژەی پێداوە, وەرگیراوەو لەژێر كاریگەری شاعیری بەناوبانگ مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی ( 1207_1273) كە دەڵێت:
بشنو از نی چون حیكایت میكند
وز جدا ئیها شكایت میكند (6 : 95) 
                         _ _  _     _ _ _    _ _ _    
یان ئەم دێڕە شیعرانەی وەفایی:
                                      سینەم ببینە هەروەكو كورەی پڕئاوە 
                                      گەر ئاوی سەیلی دیدە نەبێسینەم سووتووە      (5 :624)
                                   _ _ _     _ _ _     _  _ _
                                 سوتاوی تاوی سینەم غەرق و ئاوی چاوە
                                 لوگفێ‌ بفەرمو چارەێیلەو ئاو ئاوبارە                  (5 : 124) 
لەم دێڕە شیعرانەی نالی یەوە سەرچاوەیان گرتووە:
                                  ناری سینەم گەر نەبێ غەرقم ئەمن
                                ئاوی چاوم گەر نەبێ سووتاوم ئەز                      (6  :222)
                               _ _ _  _ _ _     _ _ _
                              جۆشش تابە لەنێودیدە ی گریانمدا
                              چ تەنورێكە لە تەندورەی گۆفانمدا                      (6  :89)
نالی یش بۆخۆی ئەم دێڕشیعرەی هەر بە واتای دێڕە شیعرێكی (ابن الفارچ)وەرگرتووە كەدەڵیت:
                              ولولا زفیری اغرقتنی ادمعی 
                              ولولا دموعی احرقتنی زفرتی                            ( 10 : 47) 

- دەقئاوێزانی ڕۆشنبیری: بریتیە لە ئامادەبوونی شاعیرێك لە شاعیرێكی تردا وەك پێكهاتەیەكی ڕۆشنبیری ,ئەویش لەپێناو خوڵقاندنی دەقێكی سەربەخۆ.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ئاستی ڕۆشنبیری هەردوو دەنگەكە دەبێت نزیك بێت و دەنگی دوهەم بتوانێت لەماناو وێنە نهێنی و شاراوەكانی دەنگی یەكەم تێ بگات و بەكاریان بهێنێت. لێرەدا وەك نموونە,دەشێت بوترێت ئایا (وەفایی) لەهەڵبژاردنی (نالی )دا سەركەوتنی بەدەستهێناوە ! یان ئایا ئامادەبوونی دەنگی یەكەم هیچ پاساوێكی هەیە بۆ دەقی دوهەم ! سنوری سوودو وەرگرتنەكەی چەندە! ڕۆشنبیریەكە پەیوەستە تەنها بە كەرەستەو یەكەی شیعری یان لایەنەكانی تری مەعریفیش دەگرێتەوە!
- دەقئاوێزانی ڕێبازی: بریتیە لە كاركردن لەسەریەك بنەماو پرۆسەو ڕێباز و شێوازو دەربڕین.گەرچی ماوەیەكی زەمەنی كەم هەیە لەنێوان (نالی )و (وەفایی )  بەو پێیەی وەفایی لەدوا كاتەكانی نالی دا ژیاوە, بەڵام وەفایی كە پَیوەندی كردووە بە نالی یەوە ,بەشێوەیەكی ناراستەوخۆ, هەوڵی گونجاندنی بۆ ڕێبازەكەی نالی داوەو نەیتوانیوە لێی بترازێت وەك ئەوەی هەردوكیان لەیەك كات و ساتدا بژین و بۆیەك پرۆسە كاربكەن و بەیەك هاوێنەش بڕواننە شت ومەسەلەكان. بەمانایەكی تر بۆشایی كات كاری نەكردۆتە سەر پانتایی مەعریفی و كەسێتی وەفایی. بۆیە لەپێناو بەردەوامی شێوازە شیعریەكانی ئەدەبی كلاسیكی كوردی, وەفایی بەهێزی سەرچاوەكانی سەرەوە درێژە بەم جۆرە ئەدەبە دەدات و خۆی بە لایەنگرێكی ئەو ڕێبازە دەزانێت و پڕكردنەوەی بۆشایی زەمەنیەكەش لەئەستۆی خۆی دەگرێت.
   لەنێو ئەم جۆرانەی سەرەوەشدا,دەقئاوێزان بەنموونەكانی وەفایی دەخەینە نێو ئەم پێوەندیانەی لای خوارەوە:
1. پێوەندی ساغكردنەوە و  بەئەنجام گەیاندن (تحقیق و انجاز).
2. پێوەندی لادان (الازاحە).
3. پێوەندی چڕكردنەوە و فراوانكردن و بەرهەمهێنان (التكپیف و التوسیع و الانتاج).
4. پێوەندی جوانكاری (التجمیل).
5. پێوەندی گواستنەوە (التحویل).
6. پێوەندی بەهرە بەخشی (استلهامی).
یەكەم / پێوەندی ساغكردنەوە و  بەئەنجام گەیاندن (تحقیق و انجاز):
ئەمە ئەو پێوەندیەیە كە هێز دەخاتە سەر ساغكردنەوەو بە ئەنجامگەیاندنی مانایەكی دیاریكراو وەك ئەوەی كارەكە لەبنەڕەتدا بۆ ئەو مەبەستە ئەنجام درابێت, لێرەدا هێزی شاعیر ,بەنموونەی وەفایی, لەوەدایە كە بتوانێت وەك پێویستیەكی مەعریفی وتوانایەكی شیعری لەكارەكە بگات و دەسەڵاتی كۆكردنەوەی وێنە تاكەكانی هەبێت و كۆیان بكاتەوە لەوێنەو بازنەیەكی گەورەتر و فراوانتردا بەبێ ئەوەی هیچ بۆشاییەك, یان لادانێك لەسنووری دەقی یەكەمدا دروست بكات. نالی بۆ خۆشەویستەكەی دەفەرموێت:
نالی كە غولامی مەدەدی زولف و برۆتە
شاهێكە لە بن سایەی باڵی دوو هەومادا (6 : 86)
وەفایی یش بۆ هەمان مەبەست دەفەرموێت:
لەبەر تاقی برۆت بمرم چ نابێ
كە من شابم لەبن باڵی هومادا ( 5 : 4 )
  ئەوەی لەڕووی ماناوە ئەم دوو بەیتە كۆدەكاتەوە ئەوەیە كە هەردوو شاعیر بەیەك هاوێنە و بۆچوون دەڕواننە خۆشەویستی و كەرەستەكانی وەك ئەوەی (دوانە بن) (التۆام). هەردووكیان لەبەردەم بەرزی و جوانی فۆرمی ناوەوەی خۆشەویستەكەیاندا, لەلایەكەوەخۆیان بچوك دەكەنەوە و, لەلایەكی تریشەوە بەرزی و شاهینشایەتیان بەندە بەبوونی خۆشەویستەكانیانەوە, ئەمەش جۆرە هاوكێشەیەكی بابەتی دروست دەكات لەنێوان خودی شاعیران و خۆشەویستەكەیاندا بەو پێیەی بوون و كەسێتی خود لەڕێگەی ئەو پێكهاتەیەوە دروست دەبێت كە جۆرە جوڵەیەك لای خوێنەر دەخولقێنێت و لەوێشەوە پیرۆزی و جۆر و ڕێژەی خۆشەویستییەكە دیاری دەكرێت,دواتریش دەبێتە هۆی دروست بوونی شیعریەت كە دەشێت بەم جۆرە پێوەندییە بوترێت پێوەندی ڕۆنان و پێكهێنراو (التولیدی).
نالی لە جێگەیەكی تردا سەبارەت بە پێكهێنانی جوانی فۆرمی خۆشەویستەكەی دەفەرموێت:
پەچەی پەرچەمی و زولفی سیا 
هەر دەڵێی مانگەشەوە كوڵمی تیا (6 :124)
وەفایی یش لای خۆیەوە هەر بەو شێوەیە دەڕوانێتە ئەو جوانیە:
سەری كوڵمت لەنێو زوڵفی سیادا
ئیشارێكە لە نوری شەو چرادا (5  : 4)
   شاعیر ,لێرەدا, ئەو باوەڕەی لا دروست بووە كە نالی بە ئاسایی و ساكاری نەیڕوانیوەتە ئەو پێناسەیە كە لە ڕوو و كوڵمی خۆشەویستەكەیدا كۆبۆتەوە, بەڵكو كۆمەڵێ ئەزموون و ئەندازە ئەم فۆرمەی دروست كردووە.بەم پێیە نالی سەرچاوەیە,دەسەڵاتە,هێزە, وەفایی یش لەپاڵ ئەو هەموو هێزانەی كە هەیەتی نەیتوانیوە لە پرۆسەكە لابدات ,بۆیە هەردوو شاعیر كۆكن لەسەر یەك فەزای جێگا كەلەوێوە جوانی دەست پێ دەكات. هەر بەو  دوو بەیتەی پێشوو هاوكێشەیەك بۆ ئەنجامێكی سەرەكی دروست بووە لەنێوان (زوڵف )و (كوڵم )دا. واتە هەریەكەیان تەواوكەری ئەوی تریانە, هیچیشیان بەبێ ئەوی تریان ناتوانێت بازنەی جوانیەكە دروست بكات.دەشێت بەم پێوەندییە بوترێت پەیوەندی تەواوكاری (التكامل).
دوهەم / پەیوەندی لادان (الازاحە): 
ئەمە ئەو پەیوەندیەیە كە خاوەنی دەقی دووهەم سوودی لە خاوەنی دەقی یەكەم بینیوە بەڵام نەوەستاوە بەو كێش و قەوارەیەوە,بەڵكو بە پێی ئەو هێزو دەسەڵاتە شیعری وزانینەوە كە هەیەتی هەوڵی لادانی مانای پێشوو دەدات بەو مەبەستەی, وەك بابەتێكی دژایەتی یان كەسێتی یان خولقێنەرو داهێنەر, بینایەكی نوێ دروست بكات كە جیاواز بێت لەزۆر ڕووەوە لە بینای یەكەم. ئەم جۆرە لادانەش ڕووخێنەر نابێت و لەهێزو تواناو بەهرەی پێشوو كەم ناكاتەوە.بۆیە دەشێت بەم جۆرە پێوەندیە بوترێت پێوەندی لادانی پۆزەتیڤی كە لەخزمەت دەقی نوێ و نوێتردایە.
بۆ نموونە نالی دەفەرموێت:
لە دوگمەی سینە دوێنێ نوێژی شێوان        بەیانی دا سفیدەی باغی سێوان
لەخەوفی گهلعەتت رۆژ هەروەكو شێت  بەڕوو زەردی هەڵات و كەوتە كێوان (6 :320)
   واتە, دوێنێ لەكاتی نوێژی شێواندا لەكاتێكدا درز كەوتە سوخمەوە هەردوو مەمكی یاری بەدی كرد. دەركەوتنەكە جوانییەكی بەخشی گەلێك بەهێزتر و جوانتر لەڕۆژ (ئافرەتێكی جوانتر) بۆیە ڕۆژ بە هەموو هێزو تواناو جوانییەوە ململانێی پێ نەكرا و لەسەرخۆ بە ڕوو زەردی هەڵهات و لەو جێگەیە نەما. 
   ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ململانێكە لەنێوان جوان و جوانتر دایە, لەنێوان ئافرەتێكی ئاسایی و نائاسایی,خۆشەویستی و ناخۆشەویستی. نالی ووریایانە هەوڵی گواستنەوەی فۆرمی ئەم ئافرەتە ئاساییە بۆ نائاسایییە لەڕێًگەی سۆز و خۆشەویستیەوە ئەنجام دەدات, بۆیە لەئەنجامدا لاسەنگی بەر جوانیی خۆشەویستەكەی دەكەوێت, بە مانایەكی تر گەر نالی خۆی لەنێو بازنەی سۆزداری و سایكۆڵۆژیای خۆِەویستیدا نەدیبێتەوە ئەوا ئەو درزی سوخمەیە ئەوەندە كاریگەر نابێت بەسەر توانای بایۆلۆژی وجەستەیی شاعیرەوە.
   با بزانین وەفایی چەند توانیوێتی خۆی تاقی بكاتەوە لەم وێنەیەی سەرەوەدا و چۆنیش هەوڵی لادانێكی پۆزەتیڤی داوە بۆ بیناكردنی بازنەیەكی نوێ كە خوێنەر بە ئاسانی جودایان ناكاتەوە, بەو پێیەی هەریەك لەو دوو دەقە تام و چێژی تایبەتی خۆیان هەیە. وەفایی دەفەرموێت:
یەخەی كراسی لاچوو پشكوت بەهەردوو لێوان
گوڵ و شەكەر دەباری لەكوچەی باخی سێوان
زولفی پرژاند و كوڵمی وە دەركەوت لەنێوان
شەمس و قەمەر هەڵاتن دوێنێ نوێژی شێوان (5 :194).
   بە ئاشكرا هەست بەوە دەكرێت كە وەفایی چەند فرەیزێكی لە دەقەكەی نالی وەرگرتووە, لەگەڵ ئەمەشدا شاعیر بەمەبەستی خۆ جوداكردنەوە و بیناكردنی دەقێكی نوێ‌ لەڕێگەی خوڵقاندنی چەند وێنەیەكی ترەوە لادانێكی دروست كردووە. بۆ نموونە شاعیر نەوەستاوە تەنها بە لاچوونی یەخەی كراس, بەڵكو زەردەخەنەیەكی لەسەر لێوانی خۆشەویستەكەشی هێناوەتە كایەوە كە ئەوەندەی تر جوانییان داوە بە وێنەی یەكەم (مەمكی یارەكەی) دواتر بەم وێنەیەشەوە نەوەستاوە بە مەبەستی تەواوكردنی تابلۆكەی ئاماژەی بە زولف وكوڵمیش كردووە كە ئەمانە تێكڕا هێزێكیان دروست كردووە كە بەرەنگاری هێزی هەموو خۆشەویستیەكی تر بێتەوە كە شاعیر چواندوێتی بە (شەمس و قەمەر) كە ئەم دوو ئامرازە بەبەرامبەر بە خۆشەویستەكەی خۆی هیچ نرخ و بەهایەكیان نیە. هەردوو شاعیر وێنەكانیان لە ڕوبەرێكی زەمەنی دیاریكراودا ئەنجام داوە كە نوێژی شێوانە, ڕەنگە هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە بێت كە گەنجان و عاشقان بۆ ئەو سەردەمەی كە هەردوو شاعیر تیایدا ژیاون, لەدوای كار توانیبێتیان چاویان بە خۆشەویستەكانیان بكەوێت. بەواتایەكی تر ئەو كاتە كاتێكی گونجاوە بۆ دیالۆگ و بەیەكگەیشتن لەنێوان عاشقانی كوڕوكچ, دەشێت بەم پێوەندیەش بوترێت پێوەندی پەیوەست و جوانی.

سێهەم / پەیوەندی فراوانكردن و چڕكردنەوە و بەرهەمهێنان:
ئەمە ئەو پێوەندیەیە كە خاوەن دەقی دووهەم پشت بە خاڵێكی دیاریكراوی, وەك سروش یان وێنە یان بیرۆكەی دەقی یەكەم دەبەستێت و دواتر فراوان و چڕیان دەكاتەوە و لەقاڵبی بەرهەمێكی نوێدا بینای دەكات. خۆ ئەگەر وێنەو بیرۆكەی دەقی یەكەم لە ئاستێكی هونەری و فیكری دیاریكراودا ڕاوەستابێت ئەوا دەقی دوهەم هەوڵی درێژە پێدان بەو دەقە دەدات و هەر لەو كاتەشدا وێنەكان بەرەو كشان و ڕوونكردنەوەی زیاتر دەبات. بۆ نموونە نالی, كە وەسفی جوانی فۆڕمی خۆشەویستەكەی دەكات و بەراووردی دەكات لەگەڵ بەرامبەر, دەڵێت:
     تا تایی سەری گورەیی پڕ پێچشی بادا       هەرتایەكی بارێكی گوڵ و نافە بەبادا
   گوڵ هاتە دەرێ لافی لەحوسنی بوتی مادا  لەرزی قەدی بەرزی لە رقا زولفی كە بادا (6 :83)
   سەرنجێك بۆ بەیتی یەكەمی ئەم دەقە ئەوە دەردەخات شاعیر هۆشیارانە و بەپێی لۆژیك لەجوڵەی خۆشەویستەكەیەوە دەستی پێكردووە لە كاتێكدا ئەم خۆشەویستەی لەحاڵەتی خۆ ئامادە كردن و ململانێدایە و خۆی ڕازاندۆتەوە و بە تەكنیكێكی سەرنج ڕاكێشەوە خەریكی بادانی زوڵفی خۆیەتی كە بەم هێزە دەتوانێت, لەلایەكەوە سەرنجی عاشقەكەی ڕاكێشێت بە جوانی زولف و بە پرژانی ئەو هەموو بۆن و بەرامە خۆشە, لەلایەكی تریشەوە هەرەس بە بەرامبەر بهێنێت كە جوانێكی ترە . جوانەكەی تریش لە بەیتی دووهەمدا هاتووە لەكاتێكدا لە سەرەتاوە, وەك مەلا عبدالكریمی مدرس دەفەرموێت كەوتۆتە "فیشاڵی كردن گوایە لە یارە باڵا وەك پەیكەرەكەی ئێمە جوانترە" (6 : 83). بەڵام كە جوانیی یاری ڕاستەقینەی بینی كەوتە لەرزین و بەڕوو زەردی هەڵهات.
   بەڵام وەفایی لەوێنەی ململانێكەوە(بەیتی دووهەم) دەست پێ دەكات و نەیویستووە بۆ جارێكی تر وێنەی یەكەمی(بەیتی یەكەم) دووبارە بكاتەوە چونكە نالی خۆشی توانیوێتی ووریایانە لەبەیتی دوهەمدا بۆ جارێكی تر جێگەی بەیتی یەكەمیش بكاتەوە ئەویش بە دوبارە بونەوەی وێنەی بادانی زوڵفی خۆشەویستەكەی و وەفایی یش هەستی بەم خەستبونەوەیە كردووە بۆیە كت ومت و بەبێ لادان بەیتی دوهەمی دوبارە كردۆتەوە و كردوێتی بە بەردی بناغە بۆ بەیتی دوهەم و لەوێشەوە وێنەیەكی نوێ و بەرهەمێكی نوێ لەدایك دەبێت كە توانیوێتی وێنەكانی پێشوو زیاتر خەست بكاتەوە و جوانتری بكات:
گوڵ هاتە دەرێ لافی لەحوسنی بوتی مادا لەرزی قەدی بەرزی لەرقا زوڵفی كەبادا
عەگرێكی لەدەم پەرچەم و ئەگریجە بەبادا   چین وخوتەنی هیندی بە شاباشی صبادا (5: 184)
   ئەم بەیتەی وەفایی قەوارەی گشتی وێنەكانی نالی فراوانتر و گەورەتر كردووە ئەویش بە زیادكردنی چەند وێنەیەك كە تەواوكەری وێنەكانی پێشووە. خۆشەویستە ڕاستەقینەكە دوای ئەوەی هەرەسی بە بەرامبەر هێنا لەڕێگەی بادانی زوڵفەوە,دواتر بۆ سەلماندنی ئەم ئەنجامەو وە بۆ زیاتر جێگە كردنەوەی كێشی فۆڕمەكەی لای عاشقەكەیەوە, بەرەو بەكارهێنانی عەتر چوو كە بۆنەكەی وەك گرەوی بردنەوە, ئەو ناوەی پڕوداگیركرد. بەمەشیان دەشێت بوترێت پەیوەندی ئامادەبوونی بەرهەمی.

چوارهەم / پەیوەندی جوانكردن (التجمیل):
ئەمە ئەو پێوەندیەیە كە خاوەنی دەقی دوهەم بەمەبەستی داهێنان و ململانێ و خۆ جوداكردنەوە, هەوڵی جوانكردنی دەقی یەكەم دەدات و لەجوانەوە بۆ جوانتری دەبات  بەبێ ئەوەی لەسنووری مانا گشتیەكە لابدات. بەمانایەكی ڕونتر, گەر چی هێزەكە لەبازنەی دەقی یەكەمەوە سەرهەڵدەدات,بەڵام هێزی دەقی دوهەم یارمەتیدەرێك دەبێت بۆ بیناكردنی دەقێكی تەواو وەك ئەوەی هەردوو شاعیر لای ڕەخنەگرانەوە خرابێتنە ژێر كۆنترۆڵی تاقیكردنەوە ڕەخنەییەكان. دەشێت بەم جۆرە پێوەندیەش بوترێت پێوەندی ئامادەبوونی داهێنان. بۆ نموونە نالی دەفەرموێت:
عاشق دەڵێ نابێ كە كەس بدا خۆی لە داوم
زوڵفم كە هەموو داوە هەموو دانەیە خاڵم (6 : 287)
   بە هەرچی تەكنیك و شێوازێكی ڕەوانبێژی بێت, شاعیر لێرەدا یەك مەبەست و ئامانجی هەیە ئەویش ڕاگەیاندنی مانای خۆشەویستی ڕاستەقینەیە بەشێوە قوڵ وئایدیاڵیزمەكەی .ئەمەش زۆر دەگمەنەكە بەوەی لەسەر زاری یارەوە نیشانی بدات كە خۆ فڕێدانە نێو تۆڕی خۆشەویستی هەروا كارێكی ئاسان نیە و بەڵكو زۆریش ئاڵۆزە. بۆیە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ ئامۆژگاری عاشقان دەكات هەر لەسەرەتاوە ئاگاداری ئەم بازنەو جۆرە تۆڕە بن. نالی بوێرانە دایەڵوگ لەگەڵ بەرامبەری خۆشەویستدا دەكات كە بۆ ئەو سەردەمە لەڕووی نەریت و بارە سۆسیۆڵۆژییەكەوە كارێكی سەخت و دژوار بووە, بۆیە بەشێك لە داهێنانەكە لێرەوە دەست پێدەكات چونكە شاعیر خۆی، وەك ئەزموون، هۆشیارە لە فۆڕمی خۆشەویستی ڕاستەقینەو ڕێژەی سۆزەكەی.هەر لەبەر ئەمەشە لەزۆر حاڵەتدا توانای بەرگریی نیە.
 وەفایی یش بەم شێوەیە خۆی تاقی دەكاتەوە:
هاتم بە بۆنەی خاڵت تووشی بەڵای زوڵفت بووم
تەیرێكی نابەڵەد بووم نەمزانی دانەو داوە    ( 5 : 152)
   بەر لەهەموو شتێك شاعیر شێوازی دەربڕینەكەی گۆڕی لەدەنگێكەوە بۆ دەنگێكی تر,یان لەڕەگەزێك بۆ ڕەگەزێكی تر .بەمەش توانی بگەڕێتەوە بۆ دۆخی نەریتە سۆسیۆڵۆژییە  گشتیەكە. ئەم دەنگە تازەیە خۆی چواند بە تەیرێك ,بەئاشكرا بانگەواز دەكات نابەڵەدو بێ ئەزموونە. خۆ ئەگەر نالی لەبەیتەكەیدا بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ ئاماژەی بۆ ئەو ئەزموون و جۆری پەیوەندیە سۆزداریەی نەكردبێت, ئەوا وەفایی بەمەبەستی جوانكردن و ڕازاندنەوەی زیاتر ئەو ئەزموون و پەیوەندیەی دەرخست و پەردەی لەسەر تارماییەكە داماڵی. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە وەفایی لەلایەكەوە خۆی جوداكردەوە لە نالی, لەلایەكی تریشەوە جوانی و داهێنانێكی تری بەخشی بە بازنەی مانا گشتیەكە.

پێنجهەم / پێوەندی گۆڕین و گواستنەوە (التغییر و التحویل):
ئەمە ئەو پەیوەندیەیە كە خاوەن دەقی دوهەم دوای ئەوەی سوودی لە وێنەیەك یان زیاتر لەدەقی یەكەم دەبینێت, هەوڵی گۆڕین و گواستنەوەی ئەو وێنانە دەدات و دەیانگونجێنێت لەگەڵ بارە سایكۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی و فیكریەكەی خۆی كە جیاوازە لەوەی پێشوو, بۆ نموونە نالی بەو پێیەی پیاوێكی ئایینی بوو, لەم چەند بەیتەی خوارەوەدا وەسفێكی ڕاڵیستی وسایكۆڵۆژی شاری (مەدینە) دەكات وەك سەرچاوە و مەڵبەندو هێز بەو پێیەی بتوانێت پەیوەستی و دڵسۆزی خۆی بۆ خواو پێغەمبەر و ئەم مەڵبەندە نیشان بدات:
ئەی ساكینی ریاچی مەدینەی مونەووەرە
لوگفی بكە بفەرموو مەدینەی منە وەرە
عەرشی بەرین كە دائیرەیە رەوچه مەركەزە
فەرشی زەمین بە عەرصەیی گیبه موجەوهەرە
گیبه كە یەعنی عەكسی بەقیعی هەموو عەبیر
گیبه كە مایەیی ئەو میشكی ئەژفەرە   (6 : 416)
یان دەڵێت:
                               گیبه كە یەعنی گیب و گاهیر بە رەوحی روح
                               فەرقی ئەڵێن گلی لە گوڵ ئاوی لە كەوپه ره  (6 : 415)  
   نالی, كوردێكی موسوڵمان لەئاست هێزی پێغەمبەرەكەی بچووكەو لێی دەپاڕێتەوە, وەك ئەندامێكی كۆمەڵگای ئیسلامی قبوڵی ئەندامێتی بكات و لەوێشەوە پەیوەستەكە گەورەتر و جوانتر دەبێت ئەویش بە پەیوەست بوون بە فەزایەكی پیرۆزكراوی وەك  مەدینە وبەقیع, وئاوی كەوسەر وفەرشی زەمین,كە بێ گومان ئەم ئامادەبوونی جێگەییە كۆمەڵێك وێنەی پۆزەتیڤی تر لەگەڵ خۆیدا ڕادەكێشێت, كەلەدەقەكەدا, راستەوخۆ, هاتوون, وەك سەرچاوەی كۆبوونەوە,باوەڕهێنان,برایەتی,بیناكردنی مەملەكەتی ئیسلام. تێكڕا ئەمانەی چواندووە بە پارچەیەك لەدەریای عەتر و بۆن خۆشی كەبەلای نالی یەوە مەحاڵە لەجێگەیەكی تر ببینرێت.وەفایی یش زیرەكانە ئەم وێنە درامییە ئایینییەی گواستۆتەوە بۆ هەستێكی مەزهەبی (Doctrine ) و نەتەوەیی بەو پێیەی لەلایەكەوە سەربە تەریقەتی نەقشییەو لەلایەكی تریشەوە خاوەن هەڵوێستی جوامێرانەی كوردانە بووە, بۆ ڕزگاركردنی كوردستان لەدەستی عوسمانی و قاجاریەكان(9 :10):
نەهرێ غوباری عەگرە بۆ خاری بوخوری ڕووت
خاكی تەڕی كە وشكە هەموو میشكی ئەزفەرە (5 : 124 )
یان:
نەهرێ كە جێگەیەكە هەموو خاكی سورمەیە
نەهرێ كە جەنەتی گوڵ و گوڵ ئاوی كەوپه رە (5 : 124 )
   نەهرێ لەڕووی واقیعی و پانتایی جوگرافیاوە گوندێكی بچوكی ناوچەی شەمزینان سەربە ویلایەتی هەكارییە (9 : 10),و لای وەفایی پانتاییەكە گەلێك و گەلێك فراوانترە, تا بۆتە مەڵبەندی فیكرو تێكۆشان و شۆڕش. ئەو مەڵبەندەی كەلەڕووی مێژووی سیاسییەوە لە مانگی تەموز و ئابی 1880 گەورەترین كۆنگرەی نەتەوەیی لێ بەستراو بڕیاری ئازادكردن و سەربەخۆیی كوردستان درا لەدەست توركی عوسمانی و قاجاریەكان. لەڕووی ئایینیشەوە مەڵبەندی تەریقەتی نەقشی بوو كە شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە 1865 مورشیدی بوو وە شاعیریش مریدێكی ڕاستەقینە و دڵسۆزی بوو(9 : 19). بە ئاڕاستەكی تر, ئەو دوو فەزایەی جێگا جیاوازن, بەڵام وەفایی پیرۆزی مەڵبەندی مەدینەی گواستەوە بۆ نەهرێ, پیرۆزییەكەی بەخشی بە ناوچەیەك كە لە ڕووی ئایدۆلۆژیاوە گەورەترە یان یەكسانە. گەورەترە بەو پێیەی ناشێت لەم بووندا دوو بەهەشت هەبێت, یەكسانیشە بەو پێیەی هەموو ئەو سیفەتانەی كە نالی بۆ مەدینەی دانابوو بەشێوەیەك لە شێوەكان گوێزرانەوە بۆ نەهرێ وەك ئەوەی بیسەلمێنێت كە هەردوو جێگەكە پیرۆزن و هاوكێشەیەكی بابەتیش كۆیان دەكاتەوە. هەریەكەیان نوێنەرایەتی جۆرێك لەباوەڕ و پەیوەستبوون دەكەن ,هەریەكەیان لایەنگرو جەماوەری خۆی هەیە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ئاست و ڕێژەی هەستی نەتەوایەتی لای وەفایی گەلێك زیاترە لە نالی.لەهەمانكاتدا وەفایی جۆرە سەركەشییەكی لەمەسەلەكەدا كردووە كە بۆ ئەو سەردەمە ئەو گواستنەوەیە لە كۆمەڵگای كوردی و ئیسلامیدا كارێكی ئاسان نەبوو.

شەشهەم / پێوەندی بەهرەبەخشی (استلهامی):
ئەمە ئەو پێوەندیەیە كە خاوەن دەقی دوهەم بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ و شاراوە دەچێتە نێو دەقی یەكەم و وەك بزێوێك دزە لەخاڵێكی دیاریكراودا دەكات و دەیكاتە بەردی بناغەی دەقەكەی, خوێنەر,گەر نموونەی نەبێت ,هەست بەم جوڵەیە ناكات.دەشێت بەم كاری پەیوەندیە بوترێت پەیوەندی ئامادەبوونی ئامادەنەبوون(علاقە حچوریە غیابیە).بۆ نموونە وەفایی بۆ ئەم بەیتەی خوارەوەی بەشێوەیەكی نهێنی و نادیار سوودی لەچەند بەیتێكی جیاجیای نالی بینیوە:
بریندارە دڵم سەودا زەدەی زوڵفی دڵارامە
                            مەكەن مەنعی دڵی زارم كەوا بێ صەبر وئارامە  (5 : 136 )
 بۆ كۆكردنەوەی مانای مەبەست,شاعیر هاوكێشەیەك دروست دەكات لەنێوان خودی خۆی و خوێنەر بەو پێیەی لەلایەكەوە دەیەوێت نیشانی بدات كە ڕێژەو پێگەی خۆشەویستیەكەی لە لوتكەدایەو لەلایەكی تریشەوە دەیەوێت پۆزش بێنێتەوە بۆ سنوور شكاندنی داب و نەریتە سۆسیۆڵۆژیاكە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە شاعیر لە نامەكەیدا ولەڕووی سایكۆڵۆژیاوە شپرزەیەو بێ قەرارەو هەموو ڕێژەو پانتاییەكی لۆژیكی لەدەست داوە.
نالی بەچەند شێواز و دەربڕینێك ئەم مەبەستەی سەرەوەی پێش وەفایی پێكاوە و بۆتە سەرچاوەیەك بۆ نموونەكەی.واتە, نالی ئەم مەبەستەی لەچەند وێنەیەكدا دووبارە كردۆتەوە, وەك:
زوڵفت سەبەبە, دڵ بە عوزارت كە دەسوتێ
سوچی شەوە وا قاتیلی پەروانە چرایە   (6 : 564 )
   لەم بەیتەدا,نالی, ڕووی گوتارەكەی لەخۆشەویستەكەی دەنێت بەوەی هۆكاری دڵ سوتان و هەرەس هێنانە. زوڵف,لێرەدا ئاماژەیە بەمانای ناوەوەی خۆشەویستی چونكە گەر ئەم زوڵفە بەكاری ئەم مانایە بەجێ بێنێت ئەوا شاعیر بە ئاسانی خۆی بەخت نەدەكرد,وەك پەروانە.
لە شوینێكی تردا دەفەرموێت:
كەس نەكا مەنعی گوڵم, گەرچی دڵی كردوومە خوێن
چونكە مەعلومە كە ئیشی خونجە هەرخوێن خوارییە ( 6 :  584 )
    لەم بەیتەدا هەمان مانای سەرەوەی مەبەستە بەڵام شێوازی دەربڕینەكەی گۆڕیوە بۆ خوێنەر تائاگاداری بكات بەوەی گەر شتێكی ناسروشتی و نائاسایی لەشاعیردا بەدی كرا ئەوا هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ خۆشەویستەكەی.ئەمە جگە لەوەی شاعیر بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ خوێنەر ئاگادار دەكات كە غەمبارە و ڕێژەی ئازارو برینەكەی یەكجار قوڵە.
دیسانەوە دەفەرموێت:
لۆمەی (نالی) ی دێوانە مەكەن ئەی عوقەلا
  ئەمە مودەتێكە زەدەی لەگمه یی دەستی پەرییە (6 : 587 )
    لەمەشیاندا شاعیر جەخت لەسەر جۆری پەیوەندیەكە دەكات لەنێوان خۆی و خۆشەویستەكەیدا. جارێكی تر ڕووی دەمی لەخوێنەرە, جۆری نموونەیی, و داوایان لێ دەكات كە لۆمەی نەكەن لەسەر كارە بزێوەكانی چونكە لێدراوی دەستی یارە.لێدانەكەش  كاریگەرە بەبەڵگەی ئەوەی شاعیری دێوانە هاواری لێ هەڵساوە و تكا لەخوێنەر دەكات بۆئەوەی بە كەمترین ڕێژە بەشداری غەمەكەی بن.
لەمانەش ڕوونتر, نالی دەفەرموێت:
مەكەن لومەی پەشێوی دڵ كە ئەمشەو
پەشێواوە لەبەر پەرچەم پەشێوان  (6 :322)
  نالی,گەر, لەفەزایەكی دیاریكراوی كاتیدا كەسێتی خۆی لەدەست دابێت و داوای پۆزش بكات لە جەماوەرو خوێنەر, ئەوا لەبەر:
- سەختی و ئاڵۆزی بارە سایكۆلۆژی و سۆزداریەكەی یارە.
- نەبوونی پێكهاتەیەكی خۆشەویست لەنێوان خودی شاعیر و خۆشەویستەكەیدا.
   لەگەڵ هەموو ئەو پەیوەندیانەی كەلەسەرەوە باسمان لێكرد,وەفایی لەهەندێ نموونەیدا تەنها بە وەرگرتنی ماناو مەبەست و شێوازی دەربڕینەكانی نالی نەوەستاوە, بەڵكو كۆمەڵیك جوڵەو دەنگی ووشەو ڕدم و سەروا و كێش و فرێزەكانیشی لەگەڵ خۆیدا هێناوە. نموونەی دوهەمی پەیوەندی بەئەنجامگەیاندن نزیكترین بەڵگەی ئەم بۆچوونەمانە:
    پەچەی پەرچەمی و زوڵفی سیا هەر دەڵێی مانگە شەوە كوڵمی تیا  (6 : 124 ).
سەری كوڵمت لەنێو زوڵفی سیادا ئیشارێكە لە نوری شەو چرادا  (5 : 4 ).
لێرەدا هەردوو نموونەكە لەسەر یەك یەكێتی میوزیك وڕدم دامەزراوە ئەویش بەهۆی:
- هێزو دووبارەبوونەوەی چەند فرەیزو دەنگێك وەك: زوڵفی سیا,شەو كوڵم و پیتی سین,شین,كاف,چ.
- بەكارهێنانی یەك سەروا كە بە پیتی (ئەلف) كۆتایی پێ دێت.
- بەكارهێنانی یەك كێش كە كێشی هەزەجی شەشی مەقسوورە یان مەحزووفە:
ب- - - ب- - - ب- - 
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل یان مفعولن.
    یان ئەوەتا وەفایی لە نموونەی (پەیوەندی لادان) دا,  لەناو مەبەستە گشتییەكە ترازاوە و بەرەو بۆچوون و وێنەیەكی تری بردووە, نەیتوانیوە خۆی رزگار بكات لەكاریگەری بازنەی شێوەی بەیتەكەی نالی:
لە دوگمەی سینە دوێنێ نوێژی شێوان
بەیانی دا سفیدەی باغی سێوان
لەخەوفی گهلعەتی رۆژ هەروەكو شێت
               بەڕوو زەردی هەڵات و كەوتە كێوان  (6 : 320- 321 )
- - -     - - -     - - - 

یەخەی كراسی لاچوو پشكوت بەهەردوو لێوان
گوڵ و شەكەر دەباری لەكوچەی باخی سێوان
زولفی پرژاند و كوڵمی وە دەرئەكەوت لەنێوان
                شەمس و قەمەر هەڵاتن دوێنێ نوێژی شێوان  (5 : 194   )

بۆ ئەمەشیان, یەكێتی دەنگ وڕدم لەهەردوو پارچەكەدا دەبینرێن ئەویش بەهۆی:
- هێزو دوبارە بوونەوەی چەند فرەیزو دەنگێك وەك: نوێژی شێوان,باخی سێوان,هەڵاتن لەگەڵ پیتەكانی سین,شین,ژ,كاف,ها‌و,یا‌و,واو.
- بەكارهێنانی یەك سەروا كە بە پیتی نون كۆتایی پێ دێت.
لەهەمانكاتدا بۆ شاردنەوەی ڕاستی و ئاسەوارەكانی ئەم كاریگەریە وەفایی لەهەندێك نموونەی تردا لەو جوڵەو دەنگ و ڕدم و سەرواو كێشانەی نالی لای داوەو وەستایانە و داهێنەرانە بینای فۆڕمێكی نوێی كردووە. نالی دەفەرموێت:
ناری سینەم گەر نەبێ غەرقم ئەمن
ئاوی چاوم گەر نەبێ سوتاوم ئەز ( 6:  222))
وەفایی یش,لای خۆیەوە,دەفەرموێت:
سینەم هەموو سوتاوە لەتاو ئاوری سینا
دیدەم هەموو پر خوێنە لەبەر چەشمەیی مینا  (5 : 66)
 هەردوو پارچەكە یەك واتاو مەبەست و كارنامەیان هەیە بەڵام لەڕووی كێش و سەرواوە جیاوازن.
لەسەر قاڵبی چوارینە بیناكراوە و دێڕی یەكەم و دوهەم و چوارهەم بە پیتی زێ‌ كۆتایی پێ دێت و دێڕی سێهەمیش بە پیتی واو: aa ba ,بەڵام ئەوەی وەفایی پشتی بە قاڵبی پێنج خشتەكی بەستووە. چوار دێڕی یەكەمی بە پیتی ئەلف كۆتایی پێ دێت و دوا دێڕیش بە میم (aaaab ).
لەڕووی كێشەوە بەیتەكەی نالی لەسەر كێشی ڕەمەڵی مەقسوور یان مەحزووف بیناكراوە:
- ب - - - ب - - - ب –
فاعلاتن فاعلاتن فاعلان + فاعلات
بەڵام بەیتەكەی وەفایی لەسەر كێشی ڕەجەز بیناكراوە:
- - ب - - - ب ب - - ب - - -
مستفعلن مستفعل مستفعلن        فع لن  

دوای گرێدانی هێزو كلتورو زمان و بارودۆخە سایكۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی و فیكریەكانی هەردوو شاعیر,دەشێت لێرەوە دەست نیشانی گرنگی باسەكە بكەین كە خۆی لەدوو خاڵی سەرەكیدا دەبینێتەوە:
یەكەم/ باوەڕهێنان بە توانا و بەهرەی شیعری نالی كە سەرچاوەیەكی هەرەگرنگە بۆ وەفایی و شاعیرانی تر بەوەی توانیوێتی لەڕێگەی ئەو هێزەوە هێمایەكی ئەفسانەیی وكاریزمایی بخولقێنێت و ببێتە خاوەن ئیمپراتۆریەتی شیعری كڵاسیزمی كوردی.بەمانایەكی تر,نالی بنەما ویاسا وپێوەرە, بۆتە ئەزموونێك بۆ شاعیرانی سەردەمی خۆی ودوای خۆشی. لەهەمانكاتدا پەیوەندی ناڕاستەوخۆی نالی و وەفایی جۆرە دیالۆگێكی مەعریفی و ڕۆشنبیری و جوگرافی و شیعری دروست كردووە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت,گەر شاعیرانی وەك نالی نەبونایە ئەوا چەندینی وەك وەفایی و گۆران و شێخ نوری شێخ صالح و پیرەمێرد و دیلان و كامەران...پێكهاتەو توانای شیعریان وەك ئێستا نەدەبوون.
دوهەم/  بایەخدان بە شاعیرانی نوێ و كەمكردنەوەی توندوتیژی ئیمپراتۆریەتی شیعرو كۆتایی هێنان بە زەمەنی ئەفسانەو گوێگرتن لە دەنگەكانی تر كەتوانای درێژەپێدان و داهێنانیان هەیە.بێ گومان ئەمەش نابێتە ڕێگرێك بۆ دابەزینی بەهاو هێزی پێشوو, بەڵكو دەشێت بگوترێت كە ڕەگەكان بە تایبەتی ڕەسەنەكان,هەمیشە بەمەزنی دەمێننەوە,چونكە دەقەكایان جۆرێك لەپیروزكراویان پێوە دیارە ونوێیەكانیش لەئەنجامی ئەم ڕەگانە پەیدا بوون ودەبن.لەمەش زیاتر دەقە نوێیەكان لەهەندێ‌ حاڵەتی كارنامەییدا جەخت لەسەر پێكهاتەی دەقەكانی پێشوو دەكەن .بۆ نموونە شاعیرە هاوچەرخەكان وەك شێركۆ بێكەس هیچ كات ڕەفتارە داهێنانەكانی  كوردی و سالم و نالی و مەولەوی و گۆران و بێكەس ی لەیادنەكردووە, بەڵكو لەجاران زیاتر جوڵەو جوانی و داهێنانی داوە بەو كەسایەتیانە بەجۆرێك كە هێز و توانای ئەوانی تێكەڵ بە شیعریەتی خۆی كردووە و بونەتە سەرچاوەیەكی بەهێز بۆ هەوێنی شیعری.ئەوەتا دەڵێت:
o بەناوی مەولەوی و پێنج هەزار گوڵەوە
بەناوی گۆران و پێنج هەزار كۆترەوە

o مۆمێكم لە قوللەی حەزرەتی (نالی) دا بۆ هەڵكەن
o وەك دەنگی سالم ی هاوڕێم
لەوێ یە و عاسی یە 
تەتەری رۆحەكەم  ( 1 :75-76، 193-194) 

- ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە: 

   لەم لێكۆڵینەوەیەدا پشت بەست بە تیۆر وبنەماكانی دەقئاوێًزان,گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- دەستنیشانكردنی هێزو تواناو دەسەڵاتی مەعریفی و هونەری و فیكری و شیعری شاعیرانی چەرخی نۆزدەهەم بەنموونەی نالی و وەفایی.
- دەستنیشانكردنی سنووری داهێنانی سەرچاوەو لقەكانی.
- دیاریكردنی پەیوەندی لۆجستی و جێگایی و ئەدەبی و فیكری لەنێو پارچە جیاجیاكانی كوردستان داو كۆكردنەوەیان لەیەك بازنەی تێڕوانین و كاركردن وشوناسدا.
- پڕكردنەوەی بۆشاییە مەعریفی و فیكری و ئەدەبیەكان لەڕێگەی ئەو پەیوەندیانەی كەلە باسەكەدا هاتووە.
- بەدەرخستنی تایبەتمەندییە مەعریفی و فیكری و شیعریەكانی نالی و وەفایی.
- تاقیكردنەوەی وێنەی سەرەكی و ناسەرەكی بەو پێیەی وەك كارێكی بزێوی و ململانێ بازنەی ناسەرەكی هەوڵی خۆی گواستنەوەی خۆی دەدات بۆ بازنەیەكی فراوانتر و سەرەكی لەوێشەوە گەشەی شیعری بەدی دەكرێت.
- دەستنیشانكردنی ڕێژەی پەیوەستی جێگایی و فیكری و شیعری و دزەكردنی,بەمەبەستی گەشەكردن,بەشێوەیەكی نادیارو ناڕاستەوخۆ كە ئەمە ڕەنگە وەك میراتێك لە ئەدەبی عەرەبیەوە سەری هەڵدابێت. 






- سەرچاوە وپەراوێزەكان:

1- دەربەندی پەپولە، شێركۆ بێكەس، چاپی دووەم، 1998.
2- دیاردەی كاریگەری مەولەوی لەسەر شاعیرانی كرمانجی خواروو(پیرەمێرد، گۆران، دیلان)، دڵشاد عەلی محمد,گۆڤاری زانكۆی سلێمانی,بەشی زانستە مرۆڤایەتییەكان,ژمارە 5 , ساڵی 2001.
3- دیوانی حاجی قادری كۆیی، لێكۆڵینەوەو لێكدانەوەی سەردار حەمید میران و كەریم مستەفا شارەزا، دار افاق عربیە، بەغدا، 1986.
4- دیوانی گۆران، بەرگی یەكەم، كۆكردنەوەو ئامادە كردنی محمدی مەلا كەریم، چاپخانەی كۆڕی زانیاری عیراقی، بەغدا، 1980.
5- دیوانی وەفایی، میرزا عەبدول ڕەحیمی سابڵاغی، لێكۆڵینەوەی: محمد عەلی قەرەداغی، چاپخانەی كۆڕی زانیاری كورد-بەغدا، 1978.
6- دیوانی نالی, لێكۆڵینەوە و لێكدانەوەی مەلا عبدالكریمی مدرس و فاتح عبدالكریم، چاپخانەی كۆڕی زانیاری كورد، بەغدا، 1976.
7- سەرهەڵدانی شیعری سیاسی كوردی لە نێوان خانی و حاجی قادری كۆییدا، كەریم شارەزا,نووسەری كورد، ژمارە 9، خولی دووەم، تشرینی دووەمی 1982، ل9-10
8- هونەری ڕەوانێژی لە شیعری نالیدا، نامەی ماجستیر، عبدالسلام سالار.
9- وەفایی، بیرەوەرییەكانی وەفایی-تحفە المریدین-گرووكۆی مامۆستا قازی محمد خزر، وەرگێڕانی لە فارسییەوە: محمد حمە باقی، چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری/هەولێر، 1999.

المصادر العربیە:
10– ابن الفارض,الديوان,دار بيروت للطباعة والنشر,1979.
11- بلاغة الخطاب، صلاح فضل، عالم المعرفة، 1992.
12-الحيوان, أبو عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، تحقيق: عبد السلام هارون، ج2، القاهرة، 1938.
13-درس السيميولوجيا، رولان بارط، ترجمة: عبدالسلام بنعبد العالي، دار توبقال للنشر، المغرب، ط2، 1986.
14-أسرار البلاغة، عبدالقاهر الجرجاني، تح: هـ. ريتر، مطبعة وزارة المعارف، استنبول، 1954.
15-الشعر والشعراء، ابي محمد عبدالله بن مسلم بن قتيبة، ج1، ط2، دار الثقافة-بيروت-1969.
16-كتاب الصناعتين، او هلال الحسن بن عبدالله العسكري، تح: علي محمد البجاوي ومحمد ابو الفضل ابراهيم، مطبعة الاستانة، ط1.
17-علم النص، جوليا كرستيفا، ترجمة، فريد الزاهي، ط2، دار توبقال للنشر، المغرب، 1997.
18-العمدة في محاسن الشعر وادابه ونقده، ابو علي الحسن بن رشيق القيرواني، ج2، قدم له وشرحه وفهرسه د.صلاح الدين الهواري و آ.هدى عودة، دار ومكتب الهلال، بيروت، ط1، 1996.
19-الكامل في اللغة والادب، محمد بن يزيد المبرد، تح: محمد ابو الفضل ابراهيم والسيد شحاتة، مطبعة نهضة، مصر بالقاهرة، ج2، بدون تأريخ.
20-الوساطة بين المتنبي وخصومه، القاضي علي عبدالعزيز الجرجاني، تح: محمد ابو الفضل ابراهيم وعلي محمد البجاوي، المكتبة العصرية، بيروت-ب ت.
21-الموازنة بين أبي تمام والبحتري، أبو القاسم الحسن بن بشر بن يحيى الامدي، تح: محمد محيي الدين عبدالحميد، ط3، مطبعة السعادة بمصر 1959.
22-نظرية الادب، شفيق يوسف البقاعي، منشورات جامعة السابع من ابريل، دار الكتب الوطنية-بنغازي، ط1، 1425هـ.