زەمەنجێگەیی لە شیعری (ئاراس عەزیز) دا

پ.د. زاهیر لەتیف كەریم

شاعیر (ئاراس عەزیز عەبدوڵڵا ) لە دایكبوویی شاری سلێمانی, ساڵی 1962.  سەرجەم قۆناغە سەرەتاییەكانی خوێندنی لەم شارە تەواوكردووە. لە ساڵی 1987 كۆلیجی پزیشكی لەزانكۆی سەڵاحەددین تەواوكردووە. لە ساڵی 1994 پلەی دكتۆرای بەدەست هێناوە. لە ساڵی 1977 دەستی بە نوسینی شیعر كردووە، لە گۆڤار وڕۆژنامەكانی ڕۆشنبیری نوێ‌ وڕەنجی كرێكار وڕۆژی كوردستان وكاروان وپاشكۆی عێراق بەرهەمەكانی بڵاوكردۆتەوە.دەقەكانی ئەم نووسینەم لە ئەرشیفی شاعیرەوە وەرگرتووە كەدواتر لەدیوانێكی زۆر قەشەنگدا بڵاوكراونەتەوە.

شیعر,وەك پێناسەیەكی گشتی، بریتییە لەهەست ونەست ومیوزیك وزمان ودەنگەكانی. بەرهەمی شیعریش لە شاعیرێكەوە بۆ شاعیرێًكی تر جیاوەزە بەو پێیەی هەرپێگەیەكی شیعری ڕەسەن,گەرچی بەشێكیشە لەئاوێتەبوون وكاریگەری ودەقئاوێزان,بەڵام خاوەن خەسڵەتی تایبەتی خۆیەتی ودووبارە نابنەوە. ئەمەش لەڕێگەی ڕۆشنبیرێتی دەقەوە ئەنجام دەدرێت وهەر دەقێك خۆی بۆخۆی خاوەن ڕۆشنبیریەكی هونەری ودەربڕینی و مەعریفی و فیكری وسۆسیۆڵۆژییە. هەندێك جار لەڕێگەی زمانەوە دەقەكە خۆیمان پێ دەناسێنێت یان دەتوانین بچینە نێو دەقەكەوە. هەندێك جاری تریش لەڕێگەی تەكنیك و فیكر وهێما ونیشانەكانەوە.لەنێو دەقە ئەدەبییەكاندا وبەتایبەتی لەڕۆمانەكان ودواتر شیعر,زەمەنجێگەیی پانتاییەكی بەرفراوانی داگیر كردووە,ئەمەش لەبەر ڕۆشنایی ئەوەی هیچ دەقێك بەبێ كاریگەرییەكانی زەمەن وجێگە كارنامەكانی پێ جێبەجێ ناكرێت.زەمەنجێگەیش,هەروەك گەورە نووسەر میخائیل باختین ئاماژەی پێكردووە,بریتیە لەپەیوەندییەكی ئاڵوگۆڕی نێوان زەمەن وجێگە بەڵكو زەمەن بونیادێكی جوڵەیی وهونەرییە وتێكەڵ بەپێكهاتەكانی جێگە دەبێتەوە.واتە پەیوەندییەكانی زەمەن هۆكارێكە بۆ دەرخستنی زانیارییەكانی جێگە,لەبەرامبەریشدا جێگە بەئەركی ڕاڤەكردنی شتەكان هەڵدەستێت (  میخائیل بختین: 230 ).
گەرچی شاری سلێمانی شارێكی نوێیە بەڵام بەهۆی كاریگەرە سیاسی و سۆسیۆڵۆژی و ڕۆشنبیری و فیكری ئەدەبییەكانەوە لە سەرجەم شارەكانی تری كوردستان مۆركی شارستانیەتی پێوە دیارە. لەهەمان كاتیشدا مەڵبەندێكی گرنگی بیركردنەوە ئەدەبی وفیكرییەكانە.ئاراس عەزیز ,لەدەقەكانیدا,كەباس لە ئاركۆلۆژیای ئەم شارە دەكات وەك شارێكی پیرۆز دێتە بەرچاوی, ئەمەش پێویستییەكی ڕۆشنبیر ییە بۆ بەستنەوەی تاك بە تاكەكان و خاك وژینگەكەی. گەشەی كۆمەڵگا بەلای شاعیرەوە لەو وێنانەوە سەرهەڵئەدات كەخۆی ئەندامێكی كارایە لە بیناكردنی مێژووە ڕۆشنبیری وئەدەبییەكەی. لە زۆربەی هەرە زۆری دەقەكانیدا پەنا بۆ وێنەخواستنییەكان نابات چونكە ئەزمونەكانی خۆی لەگەڵ زەمەنی ئەم شارەدا جۆرە هەستێكی (ژهنی) بینراویان دروست كردووە. ئەوەی دەقەكانی بخوێنێتەوە ,هەر لەسەرەتاوە ,هەست بەوە دەكات كە شاعیر وێڵی پێناسە و زاراوەی پەیوەستێتێتیە,یان گەڕانە بەدوای شوناسە وونبووەكەیدا.بەپێچەوانەی هەرە زۆری شاعیرانی عەرەب, تەنانەت شاعیری بەناوبانگی ئینگلیزیش T.S.Eliot كەهەمیشە وێنەكانیان بۆشار ومەڵبەندەكان وزەمەنەكانیان بەشێوەیەكی نێگەتیڤی نمایش كردووە,ئەویش بەهۆی كاریگەری ڕاستەوخۆی چەمكە نەرێنییەكانی فیكری سیاسی وسۆسیۆڵۆژی, بەردەوام ڕۆحی جوانیەكانیان كوشتووە ودەیكوژن، بەڵام ئاراس عزیز بە جۆرێكی جیاواز دەڕوانێتە جێگەو زەمەنەكان. بەلایەوە, جێگە ڕەسەنایەتی تێدا دەدۆزرێتەوە و ئەزمونەكانی ژیانی فیكری و سیاسی وسۆسیۆڵۆژی وئەدەبی لەوێوە, بەشێوەیەكی تیۆری و پراكتیكی, سەر هەڵدەدەن و هەر لەوێشەوە ململانێكان دەست پێدەكات، تاكار دەگاتە ئەوەی بینای میللەت و كەسێتی و ئاییندەكەی لەم مەڵبەندەوە ئاڕاستە وەردەگرێت ودواتر بەرەو كارێكی ئایدیۆڵۆژیایی. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە شاعیر نایەوێت بەزۆرە ملێیی واقعێك بۆ مەڵبەندەكەی دروست بكات.  نوسەرێكی وەك محمود الربیعی بەم شێوەیە باس لەشاعیرە عەرەبەكان دەكات كەجیاوازە لەگەڵ بۆچوونەكانی ئاراس عەزیز " فكل شاعر – عربی – یصنع مدینته ومدینته تعیش داخله وعلی ژلك قد تتولد المدینە الموحشە شعریاً من مدینته حافلە فی الواقع وعلی العكس من ژلك فقد تتولد المدینە الشعریە المتلائمە باڵاچوا‌و من مدینە أگفأت اچۆوها فی واقع الحال "( محمود الربیعی: 123).
هۆكاری وێنە دەقا ودەقەكانیش لای( ئاراس ) ڕەنگە بگەڕێتەوە بۆ ململانێی هەستە پەنگخواردووەكانی خۆی بەشتەكانی دەوروبەر، شتەكانیش هەروا بەئاسانی بەدەست ناكەون ولەوێشەوە جۆرە نامۆبوونێكی لادروست دەبێت. زۆربەی هەرە زۆری دەقەكانی ئاماژەیە بەو جۆرە هەستە ولەهەمان كاتدا ئەزمونەكانی لەم بازنەیەوە چەكەرەی كردووە كە گەمارۆ دراوە بە ئازارە بێ كۆتاییەكان ,ئازارەكانیش دەبنە كارێكی كارنامەیی و ئایدیۆڵۆژیایی ودواتر ,بە هەچ شێوازێك بێت ,گوشار دەخەنە سەر تاكەكان ,ئەویش بەمەبەستی تێگەیشتنی شتەكان.واتە گەرچی پیشەگەرییەكەی شاعیر لەجۆرێكی تایبەتە (پزیشكی) بەڵام  ڕۆژانە چاوی بەچەندین دیمەنی كاریگەر وشێوەی  جیاواز دەكەوێت و دەروێشانە ناخی خۆی دەتوێنێتەوە لەنێو ئەو دیمەنانەدا.لەو كاتانەدا چێژی تەواو لەجێگە دەبینێت كە دەچێتە نێو جیهانی شیعر و زەمەنی ڕابردووەوە. نامۆبوونیشی دەرئەنجامی داڕمانی بەها ڕەوشتی و سۆسیۆڵۆژی و سیاسی و ئابورییەكان سەری هەڵداوە وكاریگەری قورسی لەسەر بیركردنەوەكانی دروست كردووە.ئەمە جۆرێك لەناڕەحەتی ودڵەڕاوكێی بەدوای خۆیدا هێناوە وهەمیشەش هەست بە دابڕانێك دەكات لە نێوان خودی خۆی و زەمەن وجێگە. بەمانایەكی تر بەنامۆبوونی شاعیر دەرئەنجامی هەستكردنێتی بە زوڵم و ئێش و ئازارەكانی تاك یان زۆرینەی خەڵكی چونكە بە ئاشكرا هەست بە دوو جۆر بازنە دەكات یەكێكیان گەندەڵی كۆمەڵگاكەی, ئەوی تریشیان پێشكەوتنی جیهانی دەرەوە بە زانست و یاسا و تەكنەلۆژیاكەیەوە. بەراووردەكان لە نێو ئەم دوو بازنەیەدا ناخی شاعیریان وەك تاكێك هەڵتەكاندوە بەوپَێیەی بازنە گشتییەكان بە بەراووردەوە دەبنە هۆكاری تێكشكاندنی تاك (مجاهد عبدالمنعم : 82) . لەزۆربەی دەقەكانیدا باس لە نامۆبوونی تاكی خۆی دەكات كەپێویستی بە بنەما سایكۆلۆژیاكانە لەهەمان كاتدا دامركانەوەیان ئەویش بە گەڕانەوە بۆ زەمەنەپیرۆزكراوەكان . بەمەش نامۆبوونی سایكۆلۆژیایی تاك پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەتاكەكانی ترەوە هەیە كە هاو بیر و فیكرن, وەك ئەوەی شاعیر نوێنەری هەموان بێت بۆ دەست نیشانكردنی ئێش و ئازارەكان. ئەمەش ئەو بۆچوونەمان لادروست دەكات كە پاڵەوان لە دەقەكانیدا تەنها شاعیر خۆی نییە بەڵكو هاوشێوەكانیشە: 
ئێوە یەك یەك كۆچتان كرد و 
منتان دایە دەست ئازاری مەملەكەتی بیرەوەری 
كەی دێنەوە دەستم پڕكەم لە تەوقەتان
كەی دێنەوە سنگم پڕكەم لە باوەشتان
كەی دێنەوە چاوم پڕكەم لە شێوەتان
كەی دێنەوە لێوم تەڕكەم
بە فرمێسكی قەسیدەتان
- - - --  
هاوڕێكانم لە مێژەیە ئێوە بوون بە ئازیزی من 
لە مێژەیە ئێوە بوون بە پێغەمبەری 
ڕۆژەكانی گەنجێتی من                  ( دەقی :مەجهول )
لە شیعری هاوچەرخدا زەمەن بەو چەمكە هەژمار دەكرێت كە بزێو بیًَت و توانای لادانی بەسەر نموونە سروشتییەكان و كەرەستە كلتوریەكاندا هەبێت. ئەم زەمەنە پێچەوانەی زەمەنی واقع كار دەكات لەبەر ئەوەی لەواقعدا زەمەن جێگیر دەبێت و توانای لادانی وێنەكانی نامێنێت، بەتەواویش خۆی جودا دەكاتەوە لە چەمكی جێگە. لەم جۆرە شیعرەدا زەمەن لەپێناو پرۆسەی كۆد و سیمانتیكدا كاردەكات,یان دەچێتە نێو وردەكارییەكانی زانستی سیمیۆڵۆژیاوە. بۆ نموونە ناوچەی جولەكان لە شاری سلێمانی تەنها ئەو وێنەیە دروست ناكات كە مەڵبەندی جولەكەكان بوبێت لە زەمەنی رابردوودا، بەڵكو هێمایە بۆ ئازایەتی و مەڵبەندی تێكۆشان و تێكۆشەران. جێگەكانی تری وەك سەرشەقام و دەرگەزێن وسابونكەران و...هتد,هەروەك لەدەقی " شتێك لە وەسێتەكانی با)"و "مەجهول)"دا جێگەیان بۆتەوە,بەتەواوی چۆنەتە ناخی زەمەنە ڕابردووەكانەوە، جێگە و زەمەنەكان سروشتی نین و پەیوەستن بە كۆمەڵێك كارنامەی فیكری و سیاسی و سایكۆلۆژیاییەوە:
بەنێو درەختە تەزیوەكانی (( دەباشان)) و 
بەسەرپشتی شەختەگرتووی (( تووی مەلیك )) دا
وردە وردە بێمە ناوشار
   - - - - -               - -- - - -
من (( با)) م و قەستمە رستێك یادی 
هەڵماتێن و هەلووكێنی نێو كۆڵانەكانی مەڵكەندی 
خۆم و (( بەرزان))
لەگەڵ رۆژنامەی لوول كراوی دەست پۆستمانی پاسكیل سوار
فرێ‌ دەمە بەر ماڵەكەی !
من (( با))م قەستمە ئێوارەیەك 
بە كووچە تەسكەكانی (( پیرمەنسوور)) دا گوزەر بكەم!
رستێك یادی خۆم و (( جەمال)) 
بۆ تاراوگەی غەریبی پۆست بكەم . (دەقی : شتێك لەوەسێتەكانی با)
لەم دیمەنانەدا,شاعیر توانیوێتی جۆرە هاوكێشەیەك دروست بكات لە نێوان خودی خۆی وخودەكانی تر وئەو زەمەنانە. سەرجەم ئەو كەسێتییانە بە هەموو ناخۆشیەكانیەوە چێژێك دەبەخشن بە ئازارەكانی شاعیر. لەهەموویاندا,بێزاری ودڵگرانی وناڕەحەتی لەسەر زەمەنی رابردوو بەدی ناكرێت,بەڵكو ئەو زەمەنە هۆكارێكە بۆ خوڵقاندن وهەژاندنی هەستی شاعیر,وەك ئەوەی گەر گێڕانەوەكانی ئەو زەمەنە نەبونایە ئەوا دیمەنی شیعرەكانیش لەدایك نەدەبوون:
ئەگەر شەوێك قەسیدەیەك بۆ غوربەت و
عومری وشكم نەخوێنمەوە...
تەوری پاییز دێتە وێزەم!
سەری سپی و، 
هەر دە پەنجەم 
لەكۆشمدا دەبینمەوە                     (دەقی : تاعوون)
واتە ونبوونی ئەو زمەنە كاریگەر دەبێت بەسەر نەمانی ئاركۆلۆژیای نەتەوە,كەشاعیر ئەمەی پێ قبوڵ نیە. ئەو ناوانەی لەدیمەنی دەقەكانی پێشوودا هاتوون كەسانی كاریگەر بوون بۆ شاعیر ولەزەمەنی دەقدا نەماوون یان بەرەو تاراوگە ڕۆشتوون هیچ جێگرەوەكیان نیە.ئەمەش وای لەشاعیر كردووە ترسی لەخۆشی هەبێت كەدەرئەنجام وەك ئەوانی لێ بێت .بەمانایەكی ڕوونتر، زەمەنجێگەیی لێرەدا دەگەڕێت بەدوای ئەو ساتانەی كە بوونەوەرەكان بوونیان هەبووە. ئەمەش ,لەزەمەنی ئێستادا,جۆرێك لە نامۆیی دروست دەكات و شاعیریش لەم زەمەنەدا ئاسوودە نییە، چونكە ئەم زەمەنە شاعیریان ,لەهەموو ڕوویەكەوە,گەمارۆ داوە و ئازاری دەدەن. ئازارەكانیش بەردەوامیان پێوە دیارە تا بۆتە ڕۆحێكی جێگیر و ستراتیژیەتێك لە گوتار و كەسێتی شاعیردا:
 شەوان لە ناو تەنهایی خۆم
روو دەكەمە رۆخەكانی گەنجێتیم 
ئەم مەجهولە. پەلم دەگرێ‌ و 
بە بۆشایی یەكاندا دەمگێڕێ                  (دەقی :مەجهول )
لە هەمان كاتدا ولەپێناو بەرز ڕاگرتنی زەمەنی ئێستا نایەوێت بەتەواوەتی نهێنییەكانی زەمەنی ڕابردوو بدركێنێت :
من (با) م و گەلێك نهێنی خەرەند و 
شاخ و چەم و شار و دێهاتم پێ یە                       (دەقی :شتێك لە وەسێتەكانی با)
 ئەم هەڵوێستەیە كارێكی سروشتی و لۆژیكییە، بەوپێیەی شاعیرێك ئەوەندە هەست بە ئازارەكان بكات و توانای گەڕانەوەی زەمەنی ڕابردووی هەبێت ئەوا بۆ دامركاندنەوەی هەستە هەڵچوەكانی، وەك صۆفییەك، عاشقی هاوێتەكردنی خودی خۆیەتی لەئەوانی تر وزەمەندا، چونكە لەلایەكەوە:
 زەمەن هەر بەگەنجێتی گۆچانی پیرێتی داوەتە دەستی.         ( دەقی:ئێوارە تابوتێك )
لەلایەكی تریشەوە فۆبیای بۆ مردن نیە وهەرجارە  بەجۆرێك وەڵامیان دەداتەوە:
سەرەی مەرگمە، نزیك بە لێم 
ئەشكم ناوێ‌ 
سنگ كوتان و شینم ناوێ‌           ( دەقی :چولەكەی بەجێماوی ئێوارانێ) 
كێ‌ ئەوەندە كۆڵەوارە
دەترسم پیریش ببینم
رۆژێ‌ نەیەت
مەرگ تیایدا یەخەم بگرێ‌
كەی دێ‌ ! كەی دێ‌! 
مەرگ كەی دێ‌                       (دەقی : دەمەو شەفەقێكی باراناوی ) 
لێرەدا عەشقی بۆ مردن لەپێناو گەیشتن بەئەوی تر وتوانەوەی لەجێگە وزەمەنەكەیدا. ئەوەتا لە دەقی " چۆلەكەی بەجێماوی ئێوارانێ‌" دا نامەی بابەتەكە لەنێو كەوانەی من و ئەو و مەرگدا دەسوڕێتەوە:
نزیك بە لێم، هەر ئەوەندە هەست بكەم تۆ 
لە تەنیشتمای،
خۆم دەزانم گەر گیان دەرچێ و،
 تۆم لا نەبی..
گەورەترین شاعیریش بم، 
بەسەرتاپای شیعرەكانم غەریب دەبم . 
مردن دێت و ئەویش نایەت،
 بۆیە شاعیر روی گلەیی لە (ئەو) دەكات:
كە خەڵكی دێن بۆ دیدەنی مردووەكانیان 
تەنها منم!
تاقە گۆڕی بێ‌  هاودەمی گۆڕستانم
یەكێ‌ نابێ‌ 
چەند دڵۆپێك رۆندكی داخ 
پێش كەش بكا 
خۆڵی گۆڕی بێ‌ كەسم (دەقی : باگەێر)
لەم چركە ساتەدا, شاعیر ,لەڕێگەی نامۆبوونی جێگە وزەمەنەوە,خوازیارە جۆرێك لەسۆز بۆ خۆی بخوڵقێنێت,ئەویش بەڕاكێشانی هاوڕێیان ودۆستانی شیعر بۆ نێو جیهانەكەی.بەئاڕاستەكی جیاوازتر,دید وتێڕوانینی بۆ مەسەلەی نامۆبوون و مەرگ خۆیان لە قەدەرێكدا نابیننەوە, بەڵكو هەستێكی قوڵی مرۆڤایەتیی دەبێتە سەرچاوەلێگرتنێك،چونكە مەبەستێتی شاعیر بریتییە لە گۆڕینی دۆخە سۆسیۆڵۆژی  و سیاسی وسایكۆلۆژیەكان، هەروەك چۆن حەللاج ئەنجامیداو سەركەوتوش بوو. ئەم كارەش  ئەوەندە ئاسان نییە وپێویستی بە ململانێی تیژ وقورس هەیە لەگەڵ ڕژێم و یاسا و دەسەڵات. ئەمەش لەو خاڵەوە سەرچاوەی گرتووە كەشاعیر بە ئاشكرا هەستی بە تراژیدیای جێگە وزەمەنی كۆمەڵگاكەی كردوە. دڵەڕاوكێكان سەریان هەڵدا و واقیعیش كاریگەر بوو بەتێكشانی كەسێتی تاكەكان ومەترسییەكانیش بەردەوامیان هەیە. واتە واقیع لەهەوڵی پەرتپەرتبوونی تاكەكانە بەخودی شاعیریشەوە،سەرجەمیان گەمارۆ دراون بەچەندین ڕێساو یاسای نەگونجاو. نامۆبوون ومەرگیش دەبنە هێزێكی سایكۆلۆژیایی كەڕەنگە توانای هێوركردنەوەی ئازارەكانی هەبێت. هەروەك لەدەقی "پاڤیل" دا بەئاشكرا بەدی دەكرێت:
ئەی مرۆڤە مەزنەكە
لەگەڵ ژان و ئازاریشتا
خەمە تاڵەكانت لە پریاسكەیەكی گەورە نابوو 
بە لێژایی..
ئەو هەورازە سەخت و بەرزە پێ ئەكەنیت
ئەو پرشنگە غەمبارانەی
كە گۆرانیت بۆ ئەوتن...
ئەو پرشنگە بێ دەنگانەی 
كە هەر سوجدەت بۆ ئەبردن 
بینینم چوار دەوریان ئەتەنێت هەرنەگریایت
  - - - - -                  - - - - - 
لەگەڵ ئەوەش كە نینۆكت هەرخۆراكی
 سەگەكانی كارخانە بوو
هەرنەگریایت،
چونكە حەقیقەتت لە ناو دڵتا بۆ شار هەڵگرتبوو.
تا وێنە نێگەتیفییەكانی دەرەوە كاریگەر بن لەسەر توانا فیكری و مەعریفییەكانی شاعیر ئەوا ورەی شاعیر وەك كارێكی هاوتەریبی وكاردانەوە بەردەوام دەبێت. واتە مەرگ و ئازارەكان دەبنە تاكێكی تەواوكەر بەرامبەر بە ژیانێكی نالەبار، ئەمەش لای شاعیر هیچ كێشەیەك دروست ناكات بەوپێیەی ئازارەكان شان بەشانی ژیان دەبنە پاڵەوانی دەقەكانی وقەوارە بنەرەتیەكەشی لەوێدا سەرهەڵئەدات. لەم گۆشەیەوە, شاعیر دەست ناكێشێتەوە لەو وێنانەی كە ئازارو مەرگی تێدا بەدی دەكرێت چونكە بەلابردنی ئازارەكان بۆشاییەك لە دەقەكانیدا دروست دەبێت بەمەش  شیعریەتی خۆی لەدەست دەدات. هەر لەبەر ئەمەشە لە هەموو قۆناغە زەمەنییەكانیدا ,بە بێ‌ ئەو وێنانە ,ناتوانێت بچێتە نێو بازنەی شیعرییەتەوە. ئازارەكان، زەمەنەكانی رابردوو، مەرگ... فەزایەكی جێگەیی و زەمەنی و سایكۆلۆژیایان لەسەر شاعیر دروست كردووە . بێگومان، ئەمەش دەرئەنجامی نامۆبوونی شاعیرە بەرامبەر بە گەرمی سۆزە مرۆڤایەتیەكان كە بوونیان نەماوە ,یان زۆر لاوازە ولەراِستییەوە دوورن. خۆ ئەگەر مەرگیش بە شێوەیەكی فەنتازیایی ڕۆڵی خۆی نەبینێت, ئەوا شاعیر ناچارە پەنا بۆ هاوشێوە هاوڕێكانی بەرێت كە بە واقیع ,یان بە خەیاڵ لە تاراوگە دەژین .ئەو شتانەی كەلەزەمەنی ڕابردوودا كاریگەریان لەسەر شاعیر دروست كردووە  ودواتر دابڕاون ,بەنموونەی هاوڕێكان, جێگەكان ,گەڕەكەكان ,قاورمە فرۆشەكان ,عەمبەروەرید فرۆشەكان ,سەرجەمیان لەبیرەوەرییەكانیدا پارێزراوون وبوونەتە بابەتێكی پیرۆزكراو. لەدەقی" مەجهول " دا سەرجەم ئەم وێنانە بەدی دەكرێت:
چڕنووكی باران ڕوومەتی پەنجەرەكەم دەڕنێ‌ 
لە تاو تەنهایی خۆم، 
ئێواران  - با – كان بۆ ماڵێ دەبەمەوە...
 - - - -                    - - - -
- با- كان بەسەرپشتی زەریاكاندا، 
دوور دوور بۆنی فرمێسكەكانی ( جەمال) م بۆ دێنن
دوور دوور كەمدوویی و هێمنی یەكەی ( دلشاد) م بۆ دێنن
          - - - - 
بۆنی  بەدلە شینەكەی ( عوسمان ) ی جوانەمەرگم بۆ دێنن
- - - -      - - - - 
ئێوە یەك یەك كۆچتان كرد و 
منیش لەتاو تەنهایی خۆم 
خۆمدایە دەست ئەم – مەجهول – ە .
- - - -        - - - - 
لەسەر سووچی كۆڵان تەنها راوەستاوم
چاوەڕوانی ( مامە قالە) م دەربكەوێ‌ 
زەمیلەی بە قوماش قەراخ ورد ورد دووراو
لە كۆڵ راگرێ‌ ،
لەتێ‌ نانی گەرمی بازاڕِی خشت بڕاو
دەربهێنێ و دوو كەوچك قاورمە سواخ داو 
لەگەڵ سێ‌ چوار چڵە كەوەری تەڕی پاك شۆراو
 لەفەیەكم بداتێ‌ ..
ئەمانە تێكڕا هەستكردنە بە كۆكردنەوەی تراژیدیاكانی جێگە وزەمەن و گوشار ومەترسی جیهانی میتریاڵیزم لەسەر ژیانی زەمەنی ئێستا وكوشتنی ڕۆح وسۆز وبەها زاڵە جوانەكانی ئایدیاڵیزم. لەبەرامبەردا وبەهۆی گەڕانەوەی بۆ جوانی وێنەكانی ڕابردوو ,شاعیر دەیەوێت دیوارێكی سنووری دروست بكات لە نێوان خۆیان وجیهانە مەترسیدارەكە تابڵێت ( ئێمە) بەشێكین لەمەملەكەتی حەللاج  و(ئەوان ) یش ئەفسانەی ئاگر وخۆڵ – بە مانا نێگەتیڤەكەی– .بە مانایەكی تر، دڵەڕاوكێ وئازارەكان ومەرگ مەرجی بنەڕەتی پێكهاتەی شیعرییەتی (ئاراس عەزیز) ە,ئەمەش جۆرێكە لەپشتگیری بۆ جێگە وزەمەن, بەهەموو كەرەستەكانیانەوە,مرۆڤ وجێگە وزەمەن وبابەتە پیرۆزەكانی,كردنەوەی كلیلی عەقڵ و زانینە لەپێناو بەرگری لەجیهانە ئایدیاڵزمەكان.لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا,شاعیر هێشتا دوو دڵە لە نامەكەی ,یان نەگەیشتۆتە ئەو باوەڕەی شتەكان بەدەست دەكەون یان ئەمە جۆرە وڕێنەیەكی خەیاڵییە وشتەكان زۆر دەمێكە ونبوون:
ئای ئەوڕۆكە چەند دوو دڵم !
ئای خوایە چەند لە سبەینێ‌ ی خۆم ئەترسم                ( دەقی :پاڤیل )
یان 
من دوو شتم نەبینیوە 
خوا و بەختیاری 
دایكم دەیوت رۆڵەی كەساس
ئەو رۆژەی تۆ لە دایك بووی 
خوا میوانی نیوەرۆ بوو
ساتێ‌ زوو تر لە دایك بای ،
ئەتدی چۆنە                  (دەقی : هەڵم )
 ئەم وێنانە، وێنەیەكی هەڵچوونی هەستپێكراوە و خودی شاعیریان لەڕێگە وپانتاییەكی دیمەنە درامییە ترسناكەكانەوە هەژاندووە. ترسەكە تەنها ترسی شاعیر نییە بەڵكو هەمو ئەوانەی كە لەو دوو وێنەیەدا پارێزراو بوون ,ئەوا ئەمڕۆ  لەخاچ دەدرێن.دەقی "باگەێر)" بانگەوازی ئەم ڕاستییەیە: 
سنگم تەنگە، سی یەكانم پڕحەسرەتن
تۆز و گەردی ئازارێكم هەڵمژیوە
قورس و دێرین !
سنگم تەنگە، من كەڤناری ئەم زەمانەم
كوا سروەیەك سی یەكانم فێنك بكات 
كوا سروەیەك لە ئازاری 
باكەلیری ئەم تەمەنە رزگارمكات
سنگم تەنگە و سبەی دەمرم 
(( دەمرم وەكو تاقە مێشێك لە پایزدا )).
جارێكی تر، بەكارهێنانی ئەم جۆرە وێنانە لەڕێگەی كارنامەیەكی ئایدیۆڵۆژیایی نەهاتوون, بەڵكو هەستەكان وزمانێكی وورد بینی ئەبستراكتی سەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی ئەم بەكارهاتنەیە. واتە، وێنەكان وێنەیەكی بزێون بۆ جوڵەی هەستی تاكەكان ولەوێشەوە هاژەهاژێك دروست دەبێت لەسەر واقیعی ئەفسانەی ئاگر و خۆڵ .ئەمەش لەپێناو ئاشكراكردنی فیكری ئەو واقیعە ولەهەمان كاتیشدا ,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا,بەرگریكردنە,بەشێوازی جۆراوجۆر,لەجیهانە ئایدیاڵیزمەكە:
دە ساڵ ڕۆیشت، ئێستاش دایكم 
هەر  (( شەماڵ )) دەگەرێتەوە
بەو نیازەی كە ڕێبوارێ
تێپەڕ ببێ و 
بڵێ ( رۆژێ هەردێتەوە).             ( دەقی :دەساڵ ڕۆیشت )
لە لایەكی ترەوە، ئەم وێنانە تەنها دەرئەنجامی كێشە سایكۆلۆژیای وسۆسیۆڵۆژی وسیاسی وفیكرییەكان نین، بەڵكو گرژی وململانێ بێ ماناكانی تاك وگروپەكانیش توانای تێكشانی شتە جوانەكانی جێگە وزەمەنیان هەیە, هەریەكە ولە بازنەیەكی تایبەتی خۆپەرستی خۆیدا دەسوڕێتەوە كە ئەمانە تێكڕا جۆرێك لە توڕەیی وبێزاری ویاخیبوون دەخوڵقێنێت,لەكۆتایدا ,كارەكە بەرەو قێزەونكردنی جێگە وزەمەن دەڕوات ولەوێشەوە گوتارە مرۆڤایەتی ونەتەوەیی كۆتاییان پێ دێت.لێرەدا,شاعیران بەشێوەیەكی گشتی و (ئاراس عەزیز )بەتایبەتی توشی كێشەیەكی سایكۆلۆژیایی قورس وقورستر دەبنەوە ودۆخەكە ناچاریان دەكات  بەرەو جیهانی ناوەوەی ناهەستییەكان بڕۆن و مەنەڵۆگ و دایەڵۆگەكان تێكەڵ بەخۆیان دەكەن وەك ئەوەی شتێك نەبێت بەناوی جێگە وزەمەن وبابەتەكانیانەوە,بەوپێیەی هێز وكێشی ئازارەكان گەلێك زیاترن لەتوانای بایۆڵۆژی شاعیران.لەگەڵ ئەمەشدا یاسای میكانیزمی بەرەنگاری بەشێوەیەكی نهێنی كار دەكات ,هەندێك جار تەوژمی هەستەكان كۆدەكاتەوە بۆ كاتێكی دیاریكراوی كتوپڕ,هەندێك جاری تریش پەنا بۆ چارەسەرە خەیاڵییەكان دەبات كەگەلێك باشتر وگونجاوترە  لە چارەسەرە واقیعییەكان كە بەلای شاعیرەوە هیچ بەهایەكیان نەماوە ونییە.ئەمانەش بەلایەوە جۆرێكن لەسەركەوتن بەسەر گەندەڵییەكانی واقیعی جێگە وزەمەن:
من دەزانم كەی دەخەون؟
من دەزانم كەی پیر دەبن 
من دەزانم كەی خەمبار و توڕەدەبن          ( دەقی :مەجهول) 
 - - - -              - - - - 
تاكو زێتر بەساڵا چم
شیعرم زێتر خەمگین دەبێ                    ( دەقی :حەسرەت  ) 
ئێستا منم ئاوارە و مات 
حەسرەتكێشی سەرما بردەی      
 كۆشی زستان                     (دەقی : تۆز) 

سەرچاوە وپەراوێزەكان : 

- مجاهد عبد المنعم مجاهد ،الإغتراب و التشيؤ ، مجلة المعرفة ،العدد 179 / 1977.             
محمود الربيعي ، الشاعر و المدينة ،عالم الفكر ، مج 19 ، العدد 3 ، 1988.
- ميخائيل باختين,أشكال الزمان والمكان في الرواية,ترجمة يوسف حلاق , ط 1 ,وزارة الثقافة ,دمشق ,1990 .