ئیمپیریۆسیزم لەنێو (ئێستا كچێك نیشتمانمە)-ی شێركۆ بێكەس دا

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
  پ.د.نیان نەوشیروان مەستی

سەرەتا وبەپێی گەڕان وزانیارییەكانمان،بابەتێك یان شتێكی ئەوتۆ لەسەر ئەم ناونیشان وناوەڕۆكەیەوە نەنوسراوە بەتایبەتی لەبواری دەقی ئەدەبی بەگشتی ودەقی شیعری بەتایبەتی.هەر ئەمەش وایكردووە كە ڕووبەڕوی كێشەی سەرچاوەیی ببینینەوە.ئەم هەوڵەش سەرەتایەكە بۆ كاری لێكۆڵینەوەكەی ئێمە.دەقە واڵاكەی شێركۆ بێكەس یش بەنێوی"ئێستا كچێك نیشتمانمە"دەبێتە دەقێكی پراكتیكی بۆ لێكۆڵینەوەكەمان.

ئیمپیریۆسیزم لەبنەڕەتدا ئاستێكە لەئاستە فەلسەفییەكان ولەڕێگەی هەست وئەزموونەكانەوە دروست دەبێت ( 5: 53- 109) ئەزموونگەرایی سەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی كاركردنێتی بەوپێیەی مرۆڤ بەدرێژایی زەمەن نەیتوانیوە لەمەسەلە وشتەكان بگات تا نەچوبێتە نێو ووردەكاری وجومگەكانی ژیانی ڕۆژانەوە.تێگەیشتنی مەسەلە وشتەكانیش پێویستی بە عەفەوییەتی پێش وەختی بیركردنەوەكان نیە.هەر لەبەر ئەمەشە ئەم جۆرە لەفەلسەفە كار لەسەر واقیعە بینراوەكان دەكات نەك  دوای واقیع –میتافیزیكا -.جگە لەمەش ئیمپیریۆسیزم نایەوێت بەشێك بێت لەفەلسەفە عەقڵانییەكان كەتەنها پشت بەسستمی تیۆرەكان دەبەستێت بەڵامكارەكەی ئیمپیریۆسیزمخۆی لەكارە پراكتیكییەكاندا دەبینێتەوە نەك بەتیۆركردنی شتەكان( 4: 34- 38) واتە تێبینیەكانی مرۆڤ ،بەتایبەتی تاكە هەستیار وبزێوەكان،لەسەر دیاردە وڕوودا ومەسەلەكان دەرئەنجامێك لەبڕیاردان دەخوڵقێنێت.دیارە لەپشت هەر گەڕانێكەوە هۆكار وئامانجێك یان چەند ئامانجێك بوونی هەیە.لێرەدا مەرج نیە تاكە هەستیارەكان تەنها خۆیان ببەستنەوە بەجۆڕێك لەزانستی گەڕان بەڵكو چەند ڕێگایەك لەبەردەستیاندایە كەئامانجی هەمووشیان بریتیە لەزانینی مەسەلەكان.هەر لەبەر ئەمەشەگەورە زانای ئەزموونگەرایی جۆن لۆك (1632- 1704 ) لەپێناو كۆنترۆڵكردنی دیاردە ناشیرین وقێزەونەكان پشتی بەم ڕێگە زانستیانە بەستووە (1: 258-264 ):
یەكەم/زانستە ئاشكراییە پێشترییەكان. ئەم زانستە جەخت لەسەر ئەو شتانە دەكات كەپێشتر ڕێكەوتنی لەلایەن تێكڕای خەڵكییەوە لەسەر كراوە وەك ئەوەی بڵێین ئێمە لەنێو گەردووندا بوونمان هەیە وڕەنگی زەردیش بەبێ هاوپەیمانێتی ڕەنگە دراوسێكان قەد نابێت بەسەوز.لێرەدا گەر دەقەكەی شێركۆ بێكەس بەنێوی "ئیِستا كچێك نیشتمانمە"بەنموونە وەربگرین، ئەوا شێركۆ لەهەندێك وێنە وگرتەدا مەسەلە وشتەكان بەكارێكی ئاشكرای پێشتریی سەیر دەكات.ئەمەش بەو مەبەستەیە كەمەسەلەكان بەتایبەتی مەسەلە ناشیرین وگەندەڵییەكان لای تێكڕای خەڵكی ڕوون وئاشكرایە وپێویستیان بەسەلماندن وبەڵگە هێنانەوە نیە وەك ئەوەی كورد بوونی خۆی لەسەر مێژوو هەیە وخاوەن شوێن وجێگەیەكی دیاریكراوە. لەگەڵ ئەمەشدا هەمووانیش چاك دەزانن كە كورد بەدرێژایی زەمەن زوڵم وستەمی لەلایەن بێگانەوە لێكراوە ونەیتوانیوە لەچوارچێوەی جوگرافیا ودەسەڵاتێكی سەربەخۆ كارنامەكانی خۆی جێبەجێ بكات.بۆ ئەم مەبەستەش فیداكاری پێویستیشی داوە. هەموو ئەمانە لای شێركو پێش نیشتمانی كچە ڕۆزاناكە مەسەلەیكی هەرە پیرۆز بوون وپارێزگاریش لێكردووە.زانستە ئاشكراییە پێشترییەكەخۆی لەوەدا دەبینێتەوە كەناداپەروەری لەبیركردنەوە وكار وپیشە وخۆهەڵواسین بەدیواری میتریاڵیزم وكوشتنی ئازادی وبێباكی هێزی دەسەڵات ...هتد ،لەلایەكەوە بونەتە یاسا ولەلایەكی تریشەوە ڕێگر لەبەردەم جوانییەكانی نیشتمان. بەئاڕاستەیەكی تر،شێركۆ ئەوەمان پێدەڵێت كەئەو مەسەلە ئاماژەپێكراوانە وزیاتریش مەسەلەیەكی ئاشكرای پێشترییە وپێویستیان بەڕوونكردنەوە نیە وڕێكەوتنی هەمووانیشی لەسەرە بەبێ جیاوازی ڕەنگ ودەنگ وجێگە.بۆ نموونە دەڵێت:
ئەم نیشتمانە قەڵەمێكی هەیە چەند نووكێكی
ڕەنگاڵەی پێوەیە..بەڕەش ئەنووسێ ئازادی مێ و
بەسووری نێر ئەیكوژینێتەوە.بەمۆر ئەنووسێ
یەكسانی وشینی خێڵ ئەیكوژێنێتەوە.بەسەوز
ئەنووسێ دادپەروەری وبەقاوەیی حیزب ئەكوژێنێتەوە.
ئەم نیشتمانە ئەگەر زانی بەڵێنێكی داوە و بەڵام بەڵێن 
بۆی بووە بە لەمپەر ئەوسا ئیتر ڕۆژو مانگ وساڵ
ئەگۆڕێ و
بێباك.. بێباك ناوەكەی خۆی چز ئەكات و
ئیمزاكەی خۆی ئەسڕێتەوە ( 2: 163)
مەسەلە وشتە ئاشكراییە پێشترییەكان لەم گرتەیەدا خۆی لەمانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
-پیشەی دووفاقی لەمامەڵە بۆتە یاسایەكی چەسپاوی كۆمەڵگای كوردی.مەترسی ئەم دووفاقییە بەشێوە كاریگەرییەكەی خۆی لەخاوەن دەسەڵاتەكاندا دەبینێتەوە كەچارەنووسی كۆمەڵگا لەسەر ئەمانە وەستاوە.
- هەوەسبازی هێزی دەسەڵات لەكاركردندا بۆتە نەریتێكی سۆسیۆڵۆژیایی كۆمەڵ وپێویستی بەئارگیومێنت نیە.
-گۆڕینی ئاڕاستەكان بەمەیل وئارەزووەكانی هێزی دەسەڵات پڕۆسەكی چەقبەستووە بۆ كۆمەڵگا.لەم ڕووەوە تاكەكان گەیشتوونەتە ئەو ڕاستییەی كەناتوانن ستراتیژییەتی ئەم گۆڕینە بگۆڕن.
- بێباكی هێزی دەسەڵات بەرامبەر تێكڕای خەڵكی بۆتە نەریت.
- پەشیمانبوونەوە لەبڕیار وهەڵوێستەكان لەكۆمەڵگای كوردیدا بابەتێكی یەكجار سروشتییە.
- قازانج وداهاتەكانی نیشتمان دابەشبوون بەسەر خاوەن ڕەنگە جیاوازەكاندا.
هەموو ئەمانە ئەوە دەگەیەنن كەشێركۆ بەرلەوەی دەست بداتە پێنووسەكەی خۆی لەگێرەوەكەرێكی ئاشكرای پێشتردا دەبینێتەوە وەك ئەوەی زانیاری پێش وەختی لەسەر ناوەڕۆكی مەسەلە وشتەكان هەبێت.وە گەیشتۆتە ئەوباوەڕ و ڕاستییەی كەهەڵسووكەوتی دۆخ ومەسەلەكان وەك خۆیان دەمێننەوە بەبێ گۆڕانكاری.ئەمەش لەڕێگەی ئەو ئەزموونە زەمەنییە دوور و درێژ وكەڵەكەبووەی شاعیرەوە هاتووە.
لەشوێنێكی تردا دەڵێت :
من ناوم كورسییە
كەس نەیزانێ من ئەیزانم
ئەم هەموو چەقۆی غەدرانە
ئەم هەموو جۆگەی خوێنانە
ئەم هەموو ماسكی دزییانە
ئەم هەموو ڕەژووی ڕقانە
لەسەر منە (2: 45)
لەم گرتەیەشدا وبەپێی ئەزموونە درێژەكەی شاعیر كەلەزۆر كاتدا لەنزیكەوە خۆی ڕاستەوخۆ ئاگاداری دۆخەكان بووە ولەهەمان كاتیشدا هەر زوو ئەو هەستەی لادروست بووە كەكورسی بەڵایەكی هەرە گەورەیە بۆ تاكەكان ونیشتمان.ئەوەتا خۆی دەڵێت گەر كەس نەزانێت ئەوا من لەهەموو كەس زیاتر وباشتر دەزانم كەكورسی دەسەڵات هوكاری خوڵقاندنی غەدر وكوشتن ودزی وڕق وكینەیە.هەموو ئەم سیفەتانەش بوونەتە دیاردەیەكی ڕوون وئاشكرا وگۆڕانكاریشیان بەسەردا نایەت چونكە شاعیر ئەو یەقینەی لا دروست بووە كەخاوەن كورسییەكان لەلایەكەوە لەڕێگەی ئەو سیفەتانەوە بەردەوام دەبن لەدەسەڵات.لەلایەكی تریشەوە هەر ئەو سیفەتانەیە كەبوونەتە هێزێكی كاریزمایی بۆ سۆسیۆڵۆژیای كۆمەڵ وەك ئەوەی گەر ئەو سیفەتانە نەبێت ئەوا نیشتمان بوونی نابێت.دوای وەرگرتنی زانیارییەكان شاعیر گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كەنیشتمان بەو شێوە وشێوازە لەبار دەچێت وئایندەیەكی خراپ چاوەڕێی دەكات.لێرەشەوە چەمكی پێشبینیكردن لەدایك دەبێت.ئەمەش ئەوە دەگەنێت كەپێشبینیكردنیش بۆ دۆخ ومەسەلەكان لەڕێگەی ئەزموونەوە دروست دەبێت.كەواتە بوونی كێشەكان بەبەردەوامی دەرئەنجامی زانستە ئاشكراییە پێشترییەكانە كەڕێكەوتنی هەمووانی لەسەرە ئەویش دوای ئاشكراكردنی دۆخ ومەسەلەكان لەلایەن شاعیرەوە.  
دوهەم/ زانستی سەلماندنی.ئەم زانستە جەخت لەسەر  سەلماندنی مەسەلە وشتەكان دەكات.بەمەش بۆشاییەك یان گومانەكان مۆتیڤێكی ڕاستەوخۆی سەلماندنەكانە.سەلماندنیش پێویستی بەگەڕان ولێكۆڵینەوە وكۆكردنەوەی زانیارییەكانە. گەڕانیش لەلایەكەوە پێویستی بەتاكە هەستیارەكانە،لەلایەكی تریشەوە بەئەزموونی بزێوی ئەو تاكە هەستیارانەیە.شێركۆ لەپێناو دەرخستنی زانیاری وڕەوینەوەی گومانەكان وقایلكردنی تێكڕای خەڵكی هەمیشە لەهەوڵی سەلماندنی پرسیار ومەسەلەكانە.بەئاڕاستەیەكی جیاواز، شێركۆ گەرچی لەناخی خۆیدا زانیاری لەسەر پرسیار ومەسەلەكان هەیە وپێویستی بەسەلماندن نیە بەڵام بەوپێیەی بابەت وپرسیار ومەسەلە هەستیارەكان پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە وئەم تێكڕایەش زانیاری تەواویان لەبەردەستدا نیەچونكە ڕێژەی هەست وبیركردنەوەی شاعیر وتێكڕای خەڵكی هاوشێوە نیە ولەنێوانیاندا بۆشاییە ڕۆشنبیری ومەعریفی وئەزموونییەكان هەیە ئەوا هاوێنەی كامیراكەی بەرەو ئەو تێكڕایە دەبات. دەڵێت:
من ناوم " كێل " ە
كێلی گۆڕی شمشاڵێكی لەبیركراوم.
نیوەم شكاوە وبستێكم بەدەرەوە ماوە
باوەڕ ناكەم نەتۆو نەگرد و
نە ئەو دارئەخەوانانە و نە هیچ ڕێبوارێ
ئێمەیان هەر لەبیر مابێ !.
با بیرت بخەمەوە ئەگەر تۆ خۆیشت نەیزانی
ئەتوانی لەگومەزە گەورەكەی ئێرە بپرسی
" دایكی جەمال " لەكوێدا نێژراوە ؟ !
ئەو ڕۆژە نیشتمانخۆی
بەلامدا ڕۆیشت و
لێم هەڵنووت و
كەچی نەشیوت مەرحەبا (2: 189- 190)
لەم گرتەیەدا شێركۆ بەمەبەستی دەرخستنی ڕاستییەكانی ناوەڕۆكی نیشتمان وخاوەنە شەرعییەكانیان بەهێزی دەسەڵاتەوە دەیەوێت،لەڕێگەی هونەرەكەی دایكی جەمال ەوە كەهونەرمەندێكی گۆرانیبێژی پێشكەوتوخوازی زەمەنی خۆی بوو،بیسەلمێنێت كە كۆمەڵگای كوردی بەگشتی وهێزی دەسەڵات بەتایبەتی خۆیان لەنێو بێباكی وبێبایەخییان بە بەها هونەری وئەدەبییەكان دەبیننەوە.هونەرمەند دایكی جەمال لەلایەكەوە دەمامكێكە بۆ شێركۆ وسەرجەم هونەرمەندان وشاعیران وئەدیبان بەوپێیەی ڕەفتاری كۆمەڵگا وهێزی دەسەڵات لەئێستا وئایندەدا وەك خۆی دەمێنێتەوە وباشتر نابێت .لەلایەكی ترەوە ئەو هونەرمەندە ئافرەتە بوێرە هاوسەنگییەكی بابەتییە،لەجۆری تەواوكاری، بۆ بابەتێكی ڕەوشتی وپەروەردەیی وڕۆشنبیری وفیكری.بەمانایەكی تر،هاواری سەلماندنی شێركۆ بۆ هەمووانە نەك تەنها بۆ دایكی جەمال وخۆی وەك ئەوەی شێركۆ بڵێت بەها ڕەوشتییەكانی زەمەنی دەق سەرجەم بەها ڕەوشتی وهونەری وئەدەبییەكانی زەمەنی ڕابردوویان تێكشاندووە.لێرەدا كەرەستەی سەلماندنەكە بریتیە لەگەڕانەوە بۆ وێنە وگێڕانەوەی زەمەنێكی ڕابردوو دواتر بەستنەوەی بەكرداری زەمەنی دەق.
لەشوێنێكی تردا دەڵێت:
لەبیرتە ئەو ساڵە
لەجێگەی دەستێكی قرتاوت
دەستێكی دەستكردم بۆ هێنایت
باشتریش لەو دەستەی كە هەتبوو
بیرت چوو؟!
ئەو ساڵەی نەخۆشیە قورسەكەت گرتبوو؟
هەموو ڕۆژ چەند جارێ
بەكەوچك دەرمانم ئەكردە دەمتەوەو
چەند شەویش لەسەر یەك
من ئێشكی لەرزوتای تۆم گرت و
ئەنووستم !
پێم ناڵێی چیت هەبوو ؟!
چەند قلێ لەشیعری سیسەڵەی گیرفان و
باوەشێ كتێبی ناقوڵاو قەڵەم و لاستیكێ و
لەوانە بەولاوە چیت هەبوو ؟ ! (2: 172- 173)
لەمەشیاندا،شێركۆ، لەكاتێدا لەگەڵ بەرامبەرێكی لاواز لەزەمەنی كۆن وباڵادەستێك لەزەمەنی ئێستای دەق دایەڵۆگ دەكات،بەچەند ڕێگەیەك دەیەوێت بیسەلمێنێت بۆ مێژوو وڕای گشتی تێكڕای خەڵكی كەئەو بەرامبەرە لەزەمەنی كۆندا هیچ نەبووە وئەم زۆر یارمەتی داوە.بەڵام وەك دەردەكەوێت ،ئەم بەرامبەرە لەزەمەنی ئێستای دەقدا سروشتی مامەڵە وهەڵسوكەوتی گۆڕاوە وتووشی جۆرێك لەلووت بەرزی وخۆلەبیرچونەوە چووە.لەبەرامبەر ئەم ڕەفتارەی بەرامبەرە، خودی بكەری شاعیر تەواو هەڵدەچێت وبەشێوازێكی تووڕەئامێز ڕووبەڕوی دەبێتەوە.یارمەتییەكانیش بۆ ئەوی بەرامبەر جۆراوجۆرن وهەمووشیان لەجۆری زۆر كاریگەر وهەستیارە كەبەشێكیان لەم گرتەیەدا دیارە وئەوانی تریش كەوتۆتە دوای ئەم گرتەیە كەخوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە دیوانییەكەی شاعیر.ئەوەی كەڕوویدا دەرئەنجامی ئەو ئەزموونە درێژەی شاعیرە لەگەڵ بەرامبەردا كەئەمڕۆكە،واتە لەزەمەنی دەقدا،بەرامبەرەكان تەواو سروشتی هەڵسوكەوتیان گۆڕاوە وماناكانی زەمەنی كۆن وڕابردوویان لەبیرچۆتەوە.لێرەدا سوود وقازانجی ئەم سەلماندنە خۆی لەگەیاندنی زانیارییە ووردەكانە بۆ ئەو تێكڕای خەڵكییەی كەدووربون لەو زانیارییانە.
سێهەم/زانستە وورد وهەستیارەكان.ئەمە وەكو ئەوەی بڵێین "هەموو توخمە كانزاییەكان توخمی گەیەنەرن وەك مس وئاسن وزیو وئاڵتوون...بەڵام ئەم زانیارییە زۆر وورد وپڕاوپڕ نییە چونكە هەندێك توخم هەیە كەگەیەنەر نین وەك نایلۆن وپلاستیك وشووشە وتەختە..بەمەش بەدەر وكەلێنێك كەوتە زانیارییەكەوە.ئەوەشی دەستنیشانكردنی ئەم بەدەر وكەلێنەی كرد تاقیكردنەوە ووردەكانە نەك بۆچوونێكی عەفەوی وسەرپێیی.شێركۆ لەدەقەكەیدا زانیاری زۆر وورد وهەستیارمان دەداتێ كەتێكڕای خەڵكی پێشتر دوور بوون لەو زانیاریانە.بۆ نموونە دەڵێت :
زێیەك لەخۆی بایی بووبوو
هەرچی ئەبینی پێی ئەوت:
من تۆن نەكرد 
بەم پێكەنینی پێدەشتە ؟ !
بەڕەنگ وبۆو سەمای سەوزی
ئەم دارستانە زەبەندە ؟ !
بەكوڕژن وحیلەی بەردی
دیرۆكی ناو ئەم دەربەندە ؟ !
لەبەر ئەوە من هەرچیم وت
هەموو ئەبێ بڵێن وایە !.
بەڵام جارێ باران پێی وت :
مەغرور مەبە
ئەوەی هەتە وبۆ خۆت ئەڵێی
من كردومە
ئەوە كردەی هەموومانە
مەغرور مەبە
ئەگەر من ساڵێ دام نەكرد
بچووك بچووك ئەبیتەوە و
قسەت ناگاتە گوێی كەس و
لەدوایدا كۆتایشت
لەچۆمێكی وشكدایە (2: 150-152)
لەم بەشەی دەقەكەدا شێركۆ، بەشێوازێكی هێمایی وئاماژەیی ولەڕێگەی ئەزموونێكی پراكتیكی وڕۆشنبیری خۆیەوە،چەند ووردەكارییەكی هەستیاری دەخاتە بەردەم خوێنەرەوە ئەویش لەلایەكەوە بەمەبەستی تێگەیشتن وهەڵسەنگاندنی هێزی دەسەڵات كەزێَكە نوێنەرایەتی دەكات،لەلایەكی تریشەوە بەمەبەستی خۆئامادەكردن لەدەرئەنجامی بێباكی وغروری هێزی دەسەڵات.لەهەمان كاتدا ئەم دەقە ئاماژەپێكراوەی سەرەوە ململانێی دوو جەمسەری سەرەكی نیشان دەدات. یەكەمیان،جەمسەری ئاسۆیی كەدەیەوێت سەرجەم ڕووبەر وجومگەكان داگیر بكات وببێتە سوڵتانی دەسەڵاتەكان بەسوڵتانی سەرچاوەشەوە.دوهەمیان،جەمسەری ستوونی كەڕێگر دەبێت لەدەسەڵاتە ڕەهاكانی جەمسەری ئاسۆیی بەوپێیەی خۆی بەسەرچاوەی سەرجەم دەسەڵاتەكان دەزانێت وەك ئەوەی گەر باران نەبێت ئەوا زێ وڕووبارەكان بەووشكایی دەمێننەوە.مەبەستیش لەباران هێزی جەماوەرە كەلەهەموو زەمەنێكدا،بەتایبەتی لەڕاپەڕینە مەزنەكەی بەهاری 1991،ڕۆڵێكی كاریگەر وبەرچاویان بینیوەلەسەركەوتن ودامەزراندن.ئەوەی شێركۆ دەیەوێت ووردی بكاتەوە بەهەژاركردنی هێزی سەرچاوەیە لەلایەن هێزی جەمسەری ئاسۆیی كەدەسەڵاتە.هەر لێرەشەوە نامەیەكی ئاماژەیی دەداتە هەردوو جەمسەر كەئێستا گەر جەمسەری ئاسۆیی بەو شێوەیە ڕەفتار لەگەڵ جەمسەری ستوونی بكات ومنەتی زەمەنی ڕابردوو وئێستای بەسەردا بكات وبڵێت ئەوەی دەیخۆیت تەنها هی منە، ئەوا ووشكبوونی زێیەكە مسۆگەرە.مەبەستیشی لەووشكبوونەكە ئەوەیە كەئەزموونەكە یان بەتەواوی تێكدەچێت  یان ئەوەیە جەمسەری ستوونی بیر لەبونیادنانی جەمسەرە ئاسۆییەكی نوێ دەكاتەوە بەڵام بەشێوازێكی نوێ.ئەوەتا هەر دوای ئەم گرتەیە دەڵێت :
ئەو وەختەی نیشتمان گوێ لە دارستانە
غەدر لێكراوەكان ناگرێ، ئیتر دار وبەرد بیر
لە حاشاكردن ئەكەنەوە. ئەو وەختەی نیشتمان
چاوی خۆی لەئاست ئەو هەموو لاشەی غەدرە 
ئەنووقێنێ،ئازارەكان
بیر لە بەهارێكی سوور ئەكەنەوە.ئەو
وەختەی نیشتمان چاو لە دزەكان ئەپۆشێ،دزەكان
بیر لە دزینی خودی نیشتمان خۆی ئەكەنەوە  (2: 160-161)
ئەم گرتەیە خۆی دەبێتە وەرگر وخوێنەر ولێرەشەوە ئاماژەكان بەرەو كردنەوە دەچن ونامەكە تەنها خۆی نابەستێتەوە بەخوێنەرێكی نموونەیی وشارەزا بەڵكو شێركۆ دەیەوێت ووردە ووردە لەو وەرگر وخوێنەرە بترازێت وبێتە نێو تێكڕای خەڵكییەوە كەسەرچاوەی پرسیار ومەسەلەكان ولەدایكبوونی دەقەكانە.بەمەش،بەپێی ئەزموونی شاعیر، نیشتمانە تازەكە(دەسەڵات) گوێ لەداواكارییەكانی تێكڕای خەڵكی ناگرێت ودەرئەنجامیش بەهارێكی سووری خوێناویی بەڕێوەیە.لێرەدا دوو داواكارییە سەرەكییەكەیئیمپیریۆسیزم دەكەوێتە بواری جێبەجێ كردنەوە كەبریتین لە:
-ڕێكەوتنی ڕاڤەكردنی.هۆكارەكان مۆتیڤێكی بەنرخی ڕاڤەكردنەكانە.بەمەش هۆكارەكان ڕێكەوتنێك لەگەڵ ڕاڤەكردنەكاندا مۆر دەكەن وهەردووكیان دەبنە هەڵگری یەك بەرنامەی كاركردن.شێركۆ لەیەك كاتدا هۆكارەكان دەستنیشان دەكات،لەهەمان كاتیشدا ڕاڤەشیان دەكات ودەرئەنجامێكیش دەخاتە ڕوو.
- توانا تاقیكردنەوەییەكان. ئەمەیان،بەمەبەستی دەستكەوتێكی دیاریكراوی مەعریفی وفیكری وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی،تەواو پێویستی بەتاقیكردنەوە ئەزموونییەكانە.شێركۆ بەوپێیەی خاوەن پڕۆسە وئەزموون وبەرنامەیە وهەڵگری هەستێكی ڕاستەقینەی بیركردنەوە ئایدیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانە ئەوا خاوەن توانایەكی تاقیكردنەوەیەكی پراكتیكییە ودەشزانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆخ وپرسیار ومەسەلەكان دەكات وتاكە بێبەشبووەكان لەدەوری  دەقەكانی كۆ بكاتەوە وگوێشی لێ بگیرێت.لێرەدا بەرژەوەندی شاعیر لەوەدایە كەئەزموونەكانی خۆی لەپڕۆسەی سیاسی وفیكری وئابووری وسۆسیۆڵۆژی بگەیەنێتە تێكڕای خەڵكی بەخۆشیەوە.بەمەبەستی بەگەرخستنی ئەو دوو داواكارییە ئاماژەپێكراوەی سەرەوەپێویستمان بەو ئاستانەیە كە كلۆد برنارد ( 1813- 1878)،گەورە زانای فەرەنسی لەبواری ئەزموونگەرایی، دەستنیشانی كردووە(3: 76- 82- 97-194 )،ئەوانیش:
یەكەم/ئاستی تێبینی. تێبینییە سەرەتاییەكان بەردی بناغەی دروستبوونی دەرئەنجامەكانە. ئەم تێبینییە سەرەتاییانەش خۆیان لەچەند مەسەلەیەكدا دەبیننەوە وەك ئاماژەپێكردن لەبارو دۆخ وچەمك وخەسڵەت ونێگەتیڤی وپۆزەتیڤی ومەترسی دۆخەكان.ئەمانە سەرەتا وەك كارێكی سكێچی دێنە بەردەست یان دەستنیشانی پلە وستێپی دۆخەكان دەكەن.شێركۆ لەدەقەكەیدا ڕەچاوی قۆناغی دەستنیشانی دۆخ ومەسەلەكانی كردووە.ئەوەتا دەڵێت :
وەختێ ئەگەمە ناو شاریش
سەرنج ئەدەم: شۆستە لەشەقامی خۆی و
وشە لەزمانی خۆی و
نهۆم لەتەلاری خۆی و
دووكان لەجامخانەی خۆی و
هەموو شتێ لە شتێكی خۆی بێزارە ! (2: 11)
لەم گرتەیەدا جەختی لەسەر بێزاری كردووە كەئێمەی وەرگر نازانین ئەم بێزارییە لەچییەوە هاتووە ولەهەمان كاتیشدا نازانین ئەوانە كێن كەبێزارن.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ئەم دەستەواژەی بێزاربوونە دەرگایەكە یان كلیلی گەنجینەیەكی فراوانی ڕوودا وگێڕانەوەكانە كەئێمەی وەرگر دوای ئەو دەستەواژەیە لەچاوەڕوانی گەڕان وڕوونكردنەوەكانی شاعیردا دەبین.لەشوێنێكی تردا دەڵێت:
ئەوەی هەموو ڕۆژێ لای من 
كورت وكورتر ئەبێتەوە هەر ژیانە 
 ئەوەی بەردەوامیش درێژ درێژ ئەبێتەوە 
سێبەری ژان وزیگاری خەمەكانە (2: 12)
لەمەشیاندا شێركۆ باس لەكورتی ودرێژی ژیان وخەم وژان وشەونخونییەكان دەكات بەڵام،جارێكی تر،ئێمە نازانین سەرچاوەی كورتی ژیان ودرێژی ئەم خەم وژان وشەونخونیانە چی بوون وچۆنیش دەستی پێكردووە وئەوانەش كێن كەدەچنە نێو بازنەی ئەو پرسانەوتاچەندیش ئەو پرسانە بەردەوامیان دەبێت .
دوهەم/ئاستی شێوازی گریمانەكان. ئەمە تەنها خۆی لەو گریمانە ڕاڤەییانەدا دەبینێتەوە كەدەبنە دەرخستنی دیاردە ودۆخەكان.واتە زۆر جار،بەهۆ ئەزموونی نووسەر وشاعیرەوە،گریمانەكان جێگەی خۆیان دەگرن ودواتر دەبنە ئەمری واقیع  بۆ تێكڕای خەڵكی وكاریشی لەسەر دەكرێت.بۆ نموونە شێركۆ دەڵێت :
ئەم نیشتمانە نیوەڕوان كە ئەیبینی
خۆیمان لێ ئەكا بە "گاندی" و
لەشەویشدا "بۆكاسا" یە و
بەبەیانیان سۆفییەكی نوورانیە و
ئێوارانیش جلێ ( بارق ) و (حەجاج ) ی
لەبەردایە (2: 159)
شێركۆ بەپێی ئەزموونی خۆی ودواتر گریمانەكانی گەیشتۆتە ئەو ڕاستییەی كەنیشتمان،كەهێزی دەسەڵات نوێنەرایەتی دەكات،خاوەن چەند پێناسە ودەمامكێكە.بەنیوەڕوان ولەبەرچاوی تێكڕای خەڵكی وبۆ قایلكردنیان ڕۆلی گاندی دەبینێت.لەشەویشدا ولەوونبونی تێكڕای خەڵكی ڕۆڵی گەورە دیكتاتۆری ئەفریقای ناوەڕاست بۆكاسا دەبینێت. لەبەیانیانیش،جارێكی تر وبەئامادەبوونی تێكڕای خەڵكی،دەبێتە سۆفییەكی نوورانی.بەڵام لەئێواراندا دەچێتەوە دۆخە واقیعی وسروشتییەكەی خۆی وڕۆڵی خوێنمژەكانی ڕۆژهەڵات دەبینێت بەنموونەی بارق وحەجاج.واتە گریمانەكانی شێركۆ هاوشێوەی هاوێنە سێ لایەنەكان وێنەی نیشتمان دەگرێت وهەر گۆشەیەك وجۆرێك لەشێوە ومانا.دواتر بەهەمان شێواز دەڵێت :
بەڕۆژ ئەو درەختی شیعرە و
بەشەو تەورە
بەڕۆژ تیرێژی هەتاوە و
بەشەو قەمەی شەوەزەنگە (2: 159)
بەم شێوازە گریمانییە دەربرَینییە تەواو سروشت وكەسێتی نیشتمانمان بۆ دەردەخات.بەئاڕاستەیەكی تر شێركۆ بەهۆی هێزی ئەزموون وگریمانەكانەوە دەمامكی نیشتمان دادەماڵێت.بەمەش گرێكوێرەی نهێنییەكانی نیشتمان بەدەردەكەون.
سێهەم /ئاستی تاقیكردنەوەیی.تێبینییە سەرەتاییەكان پێدەنێنە قۆناغی تاقیكردنەوەكان كەبەمە دەوترێت تێبینی دووهەم.ئەمەش لەپێناو چارەسەری گرفت وكێشەكانە نەك نمایشكردن. دەڵێت:
من كارخانەی درۆی مێژوویم
لەشێوەی ماركەی ڕاستەقینەدا
جوانترین بوختان دروست دەكەم
باشترین پڕوپاگەندە هەڵئەبەستم.
من لەم نیشتمانەدا
بریكاری یەكەمی ڕق وكینەم
نووسینگەكەم كەوتۆتە سەر جادەی تۆڵە و
قەڵەمەكانم هەموویان لەسەرەوە
دەم بەخەندە و
لەژێرەوەیش یەكە یەكە
دەمی تەڵەن (2: 230)
لەم گرتەیەدا،شێركۆ لەلایەكەوە ئاماژە بەچەند دیاردەیەكی ترسناكی سۆسیۆڵۆژیا وسیاسەت وحكومڕانی دەكات وەك درۆ وبوختان وڕق وكینە.لەلایەكی ترەوە ئەوشمان پێدەڵێت كەسەرچاوەی ئەو دیاردانە دەگەڕێتەوە بۆ هێزی دەسەڵات وەك ئەوەی ئەم هێزە لەڕێگەی ئەم دیاردانەوە بەردەوامی بەپڕۆسەی  سیاسی وحكومڕانی خۆیان بدەن.بەمەش ئێمەی وەرگر ئێستا دەزانین كەخودی بكەری شاعیر بۆچی ئاماژەی بەخەم وبێزاری كردووە.كەواتە گەر لەبەشی یەكەمی تێبینییەكاندا مەسەلەكان وەك پێویست ڕوون وئاشكرا نەبن ئەوا ئاستی تاقیكردنەوەكان دەتوانێت زۆر شت ڕوون بكاتەوە بەسەرچاوەی كێشەكان وچارەسەركردنیان.چارەسەرەكانیش هەندێك جار خۆی لەهەڵگیرسانی بەهارێكی سووری خوێناویدا دەبینێتەوە كەپێشتر ئاماژەمان پێداوە.یان هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵات ودروستبوونی دەسەڵاتێكی نوێی تر:
بۆ ئەوەی بەڕاستی ببیت بەنیشتمان
ئەبێ لەسەروملەوە بۆ بەرەوخوار
خۆت،خۆت، هەڵوەشێنیتەوە (2: 179)
چوارهەم/ ئاستی داڕشتنی یاساكان.دوای دەستنیشانكردنی دیاردە ودۆخ وكێشەكان وخستنیانە نێو بازنەی تاقیكردنەوە پراكتییەكان وگەیشتن بەزانیارییە داواكراوەكان دەشێت ئەو یاسایانە بچێتە بواری گەشتاندنەوە ئەویش بەمەبەستی سوودێكی گشتگیری.تەنانەت گەر لەئاستی گریمانەكاندا بەهەڵەیەكدا چووبین ئەوا ئەم ئاستەی دوایی چاوپیاخشانەوەیەك بەئەنجامی گریمانەكەدا دەكاتەوە.گەر لەزەمەنی ڕابردوودا نیشتمان بەنرخترین وبەهاترین كانزای ڕۆحی وفیكری وئایدیۆڵۆژیایی شێركۆ بووبێت ولەهەمان كاتیشدا قوربانییەكی زۆریشی بۆ درابێت ئەوا هەمان نیشتمان بەڵام لەزەمنی نوێدا بۆتە جەردە ودرۆ ودروشم...لێرەشەوە شێركۆ بەخۆی وبۆچوونەكانیدا دەچێتەوە ولەئێستادا:
من ونیشتمان لەیەكتری دابڕاوین
لەیەكتری جوێ بووینەتەوە.وەك دابڕانی دەربەندێ
لە چیایەك.وەك جیابوونەوەی نێوانی شاخ وداخێ
بەخەرەندی.لەئێستادا من ونیشتمان تەواو تەواو
لەیەكتری دابرَاوین.لەڕۆحەوە دابڕاین.لەلەشەوە
دوو كەرت بووین وبەیەكتری ناگەینەوە.بووین بە دوو
لای پردێكی ناوقەد داڕووخاو...  (2: 273)
 لەشوێنێكی تردا ڕاشكاوانە دەڵێت:
ئەم نیشتمانە پیرە ئەوەتەی هەیە
ددانی بەیەك گوناهی خۆیدا نەناوە
قەت نەیوتووە :
یەك جۆگەی لێڵم هەبووە یان ئاوێنەیەكی درۆزن.. (2: 168)
شێركۆ لێرەدا لەلایەكەوە چەند پرسێك دەخاتە ڕوو ،لەلایەكی تریشەوە دەیەوێت گەشتاندنێكیش بۆ ئەو پرسانە بكات تا زۆرینەی تاكەكان لەنزیكەوە ئاگاداری سروشتی نیشتمان بن.پرسەكانیش بریتین لە:
- وەرگرتن وبەگەرخستنی نیشتمان لەلایەن گروپێكی دیاریكراوی دەسەڵات.هەر لەبەر ئەوەشە ناوی ناوە پیرە نیشتمان.ئەم سەقامگیرییە لەحوكم ودەسەڵات مۆتیڤێكی كاریگەرە لەسەر خوڵقاندنی كێشە وگرفت وبڵاوبونەوەی گەندەڵییەكان.
- ئەم جۆرە نیشتمانە گەرچی خاوەنی چەندین هەڵە وداكشان وگوناهە،بەڵام ڕۆژێك لەبەر دەم تێكڕای خەڵكی دانی نەناوە بەهەڵەكانیداوبەبەردەوامیش هەڵەكان دووبارە دەكاتەوە بەبێ ئەوەی منەتی بەكەس هەبێت. ئەمەش بەكارێكی خراپ لەسەر مەسەلەی كورد دەشكێتەوە چونكە هەمیشە لەڕێگەی هەڵە وداكشانەكانەوە  شكستەكان بەدەست دێن.بەمەش نیشتمان دەكەوێتە نێو دوالیزمەی زەمەنەوە.لەزەمەنی ڕابردوودا وبەهۆی دەمامكەكانەوە تێكڕای خەڵكی بەشاعیرەوە بەجوانترین شێوە سەیری نیشتمانیان دەكرد.واتە لەو زەمەنەدا وبەهۆی بەكارهێنانی دەمامكێكی كاریگەری هونەرییەوە تێكڕای خەڵكی بەهەڵە برابوو.بەڵام دوای داماڵین ولێكردنەوەی دەمامكەكان لەدەموچاوی نیشتمان هەمان تێكڕای خەڵكی هەڵوێستیان بەرامبەر نیشتمان دەگۆڕێت. هەر لەبەر ئەمەشە شێركۆ لەزەمەنی دەق ودوای ئاشكراكردنی ڕاستییەكانی نیشتمان كچێك دەكاتە نیشتمان .جگە لەمەش،كورد بەدرێژای زەمەن خۆی لەدوالیزمەیەكی تردا بینیوەتەوە ئەویش دوالیزمەی تیۆر وپراكتیكە.لەزەمەنی تیۆرەكاندا دروشمەكان كوردستانیان بردووە بەڕێوە.بەڵام لەزەمەنی پراكتیكەكاندا وبەهۆی چەمكی ئەزموونگەرایی وبەئاگابوونەوە وهۆشیاری تاكەكانەوە دەركەوت دروشمەكان تەنها بریتی بوون لەڕستە داڕشتنییەكان (انشا‌و).ئەوەتا شێركۆ خۆی دەڵێت:
ئەم سروودە وەكو پارەی قەڵب ناچێ (2: 53)
تۆ نیشتمان..!
ئەم سروودە چی لێبكەم ؟
ئەگەر هێناوتە بۆ ئەوەی وەك هەموو جار
لەجێگەی نان ، قسەی سەوز وسوورم باتێ
بیبەرەوە... (2: 44)
- ئەم جۆرە لەنیشتمان هیچ كات نەچۆتە ژیّر باری ڕاستییەكانەوە وهەمیشە كارەكانی لەسەر بنەمای درۆكان دامەزراندووە.ئەم دامەزراندنە لەلایەكەوە تەواو گوتارە گەورەكەی نیشتمانە ڕاستەقینەكەی تێكشاندووە.لەلایەكی تریشەوە بەشێك لەدەمامكی نیشتمانی ئێستای ئاشكرا كردووە كەئەمە لەبەرژەوەندی تێكڕای خەڵكییەكەدایە بەوپێیەی گەندەڵییەكان ئەمڕۆكە ئاشكرا بكرێت باشترە بۆ پڕۆسەی دروستكردنی گوتار لەئایندەدا.
هەموو ئەوانەی كەلەسەرەوە باسی لێوە كرا دەمانگەیەنێتە ئەنجامەكانیئیمپیریۆسیزمكە بریتین لە:
- گەیشتن بەڕاستی زانیاری ومەسەلە وپرسیارەكان ،بەوپێیەی جۆرە لێڵی وتەم ومژییەك لەنێو ناوەڕۆكی دەقەكاندا هەیە وئەركی شاعیریش ئەوەیە كەلەڕێگەی هەستكردن بەمەسەلە وشتەكان وبەیارمەتی ئەزموونەكان بگات بەڕاستییەكان.
- دروستكردنی گوتار وبابەتێكی گشتگیری كەجێگەی زۆرینەی خەڵكی تێدا ببێتەوە.
- بابەتیبوون لەكاركردن ودووركەوتنەوە لەهەوەسبازی بۆچوون وگریمانە عەفەوییەكان.
- بەدەرخستنی واقیعە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابووری وڕۆشنبیرییەكانی كۆمەڵگا.
- پراكتیزمەكردنی سەرجەم دۆخ ومەسەلە وپرسیارەكان،چونكەهەڵەكانی كۆمەڵگا لەڕێگەی تیۆرەوە چارەسەر ناكرێن.
-چێژ وحەز لە لێكۆڵینەوە وگەڕان و ووردەكارییەكانی شاعیردا.بەمەش شاعیر بەبێ ئەوەی گوشارێكی ئایدیۆڵۆژی یان هێزی دەسەڵاتی لەسەر بێت ئەوا خۆی وبەشێوەیەكی خۆرسكی بەدوای مەسەلە وپرسیارەكاندا دەگەڕێت وبەپێی ئەزموونەكانی هەوڵی ڕوونكردنەوە وئاشكرا كردنیان دەدات.
- هەوڵدان بۆَ گەیشتن بەئەنجامێكی پۆزەتیڤی بەوپێیەی نامەی شاعیر لەپێناو تێگڕای خەڵكیدایە وهیچ بەرژەوەندییەك لەپشت هەوڵەكانیەوە نیە.
لەمانەشەوە دەگەین بەو ئەنجامەی كەخەسڵەتەكانی ئیمپیریۆسیزم بریتین لە:
- جەختكردنەسەر واقیعی دیاردە سۆسیۆڵۆژی وسیاسی وئابوورییەكانی كۆمەڵ وتاكەكان.ئەمەش لەڕێگەی كۆكردنەوەی زانیارییەكان ومامەڵەكردنێكی ڕاستەوخۆ لەگەڵ مەسەلە وپرسیار ودۆخەكاندا.لێرەدا هاوێنەی شاعیر پڕۆفیشناڵیانە وێنەكان دەگرێت ولەزۆر حاڵەتیشدا تووشی بەرلێكەوتن لەگەڵ بەرامبەرانی دەسەڵات دروست دەبێت.
- خۆی نەبەستنەوە بەیەك دیاردەییەوە بەڵكو گرێدانی دیاردەكان وسەیركردنیان بەیەك چاو بەبێ جیاوازی،بەوپێیەی سەرجەمیان لەپێناو خوڵقاندنی یەك گوتاری وپرۆسەیدا كار دەكەن كەبریتین لەچاكسازی وبڵاوبونەوەی دادپەروەی ونەهێشتنی گەندەڵیی وهەڵەكان.گوتاریش،بەوپێیەی پڕۆسەكی مەعریفی وڕۆشنبیری وفیكری وسیاسی وئابووری وسۆسیۆڵۆژییە،ئەوا لەیەك كاتدا بایەخ بەناوەڕۆكی ئەو پڕۆسانە دەدات بەبێ ئەوی لەبەهای یەكێكیان كەم بكاتەوە.- گرنگیدان بەلێكۆڵینەوە هەڵوێستییەكان كەتوانای دەستنیشانكردنی كێشە سۆسیۆڵۆژیی وسایكۆڵۆژی وفیكری وئابورییەكانی هەبێت.ئەمەش،هەر وەك لەسەرەتادا ئاماژەمان پێدا،پێویستی بەبۆێرینووسەر وشاعیر هەیە،یان پێویستی بەووردبینییەكی بابەتییانە.
- گرنگیدان بەدیاردە نوێ وهاوچەرخییەكان نەك بابەتە سیاقی ومێژووییەكان بەوپێیەی تێكڕای خەڵكی لەزەمەنی دەقدا ڕووبەڕوی كێشە جۆراوجۆرەكان دەبنەوە وئەركی نووسەر یان شاعیر  بەشداریكردنە لەگەڕان و ووردكردنەوەی مەسەلەكان وڕێگەچارەی لۆژیكی وڕەوشتی بۆ دۆخ ومەسەلەكان بدۆزنەوە.ئەمەش ڕێگر نابێت لەبەردەم ئەزموونی ئەو زانیارییانەی كەدەكەونە پێش دەق.

پەراوێز وسەرچاوەكان :
1- ابراهیم مصگفی ابراهیم،الفلسفە الحدیپە من دیكارت الی هیوم،دار الوفا‌و لدنیا الگباعە والنشر،الاسكندریە، 2000 .
2- شێركۆ بێكەس،دەقی واڵا : ئێستا كچێك نیشتمانمە،دەزگای چاپ وپەخشی سەردەم،سلێمانی،2011.
3- كلود برنار،مدخل لدراسە الگب التجریبی،ترجمە عمر الشارنی، دار بوسلامە للگباعە والنشر والتوزیع،تونس، 1982 .
4- محمد عابد الجابری،مدخل الی الفلسفە والعلوم:العقلانیە المعاصرە وتگور الفكر العلمی،دار النشر المغربیە،الرباگ، د.ت.
5- محمد   فتحی الشنیگی، المعرفە،دار الپقافە للگباعە والنشر،القاهرە.1981.