لەباربردنی ناساندن وشوناس وپەیوەندییەكان

      پ .د. زاهیر لەتیف كەریم 

زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە هۆكارە سیاسییەكان هەمیشە ڕێگر بوون لەبەر دەم وونبوون وفەوتان وداڕمانی بازنە ئەدەبی ومەعریفی  وڕۆشنبیرییەكانمان بەوپێیەی ئێمەی كورد  بەدرێژایی زەمەن خۆمان لە نێو دەسەڵاتە دەرەكییەكاندا دیوەتەوە وئەم دەسەڵاتە ڕێگەیان نەداوە ئازادانە دەربڕین و بۆچونەكانمان وەك پێویست وئەوەی هەیە تۆمار بكەین ، لەهەمان كاتدا ،ڕێگر بوون لەهەناردەكردنیان بۆ دەروەی خۆی ، ئەمە لە كاتیّكدا ململانێكان ,بەتایبەتی لە نێوان دوو جەمسەری دژ بەیەك ,هەمیشە هێزێك دەبەخشن بە چەمكی بەردەوامی نووسین و گەشەكردن. لێرەدا مەبەستمان ئەدەبیات و ڕۆشنبیرییەتی كورد نیە لەدوو قۆناغی سەرەكی جیاواز بە نموونەی ئەدەبی ژێر دەسەڵات و ئەدەبی ئازاد كە لەكامیاندا زیاتر داهێنەر بووین،یان پێچەوانەكەی, بەڵكو مەبەستمانە پەنجە بخەینە سەر ئەو هۆكارانەی كە دەبنە تێكشان ولەباربردنی كلتوری نەتەوەیی وهەناردەكردنیان بۆ جیهانی دەرەوە.گەر بۆ هۆكار بگەڕین ئەوا هۆكار زۆرن، بەڵام لێرەدا تەنها جەخت لەسەر بوونی ئەدەبی بەراووردكاری و هونەری گۆرانی دەكەین. ئەدەبی بەراوورد بە تیۆر وپراكتیكەوە خۆی لە سێ جەمسەری جیاوازدا دەبینێتەوە. یەكەمیان ئەدەبی نەتەوایەتی وخەسڵەتەكانی وپێناساندنی بەجیهانی دەرەوە,لەگەڵ ئەو مەرجانەی كەدەبنە كردارێكی یاریدەدەری گەیاندنەكان.دووەمیان ئەدەبی گشتی,كەفۆلكلۆریشی پێدەگوترێت. ئەمیش ،كە زەمەن وكات  وخاوەنەكانیان دیار نین، جەخت لەسەر بوونی ئەم ژانرە ئەدەبییە دەكات ,بەڵكو بڵاوبوونەوەی لەنێو ئەدەبە جیاوازەكان.بابەتەكانی هەمیشە بە لێكچوون ناشكێتەوە بەڵكو جیاوازییەكانیش لە ڕووی كەسێتی و ئەنجام وكارێكتەر وجێگە وزەمەنەكان بوونیان هەیە.سێیەمیان ئەدەبی جیهانی ,یان بە جیهانبوونی ئەدەب  .ئەمیش جەخت لەسەر داهێنان و گەشەی تاك و ئەدەبەكان دەكات كە لە ڕووی كێش و قەبارەوە ڕووبەری ڕۆشنبیری و مەعریفی و فیكریان لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە ودواتر ئەم جۆرە ئەدەبە دەبنە موڵكی تێكڕای خەڵكی بە بێ جیاوازی ڕەگەز وئاین وجێگە وزمان.ئەرستۆ وشكسپیر دوو نموونەی سەركەوتووی ئەم ئەدەبەن.جگە لەمەش,بایەخدان بەدەقە ئەدەبی وهونەری وڕۆشنبیرییەكان و وەرگێڕانیان ودروستكردنی پردە جیاوازەكانی پەیوەندی كردارێكی وزەبەخشی ناساندن وگەیاندن وگواستنەوەیە,بەڵكو ئەگەری ئەوەی لێ دەكرێت ئەم دەقانە ڕوو لەجیهانبوون بكەن .هەموو ئەمانە ئەوە دەگەیەنن كە ئەدەبی بەراوورد, بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ ,كاریگەرە لەسەر دروست بوونی پەیوەندییەكان و ناساندنی ئەدەبێك  یان نەتەوەیەك بە چەندین ئەدەب و نەتەوەكانی تر . بابەتی ئەم ئەدەبی بەراووردە ,پێش چەندین ساڵ, بزوێنەرێك بوو لەبەردەم ژمارەیەك لە پسپۆڕ ومامۆستایانی كۆلێژی زمانی زانكۆی سلێمانی,تاپڕۆپۆزەڵێك پێشكەش بەڕاگرایەتی كۆلێژی زمان و سەرۆكایەتی زانكۆی ئەوسا بكەن ئەویش بەمەبەستی كردنەوەی بەشێك بە نێوی "بەشی بەراووردكاری بۆ خوێندنی باڵا", بەو پێیەی ئەم بەشە، كە لەزۆربەی زانكۆكانی جیهاندا بایەخێكی زۆری پێدەدرێت، كەناڵێكی ئەكتیڤی گەیاندن و ناساندن بێت لە نێوان ئێمەی كورد و دەرەوە. بەداخەوە پڕۆژەكە,دوور لەهۆكارە زانستی وبابەتییەكان, لە لایەن سەرۆكایەتی زانكۆوە پەسەند نەكرا.ئەمە گەرچی زەنگێكی مەترسیداری نەگەیاندن وگواستنەوە وخۆناساندن بوو,بەڵام كوشندە نەبوو,چونكە لەڕێگەی قورسایی بابەتی بەراووردكاری وتوانا تایبەتەكان وحەز وخولیای خوێندكاران زۆر جار ئەم بابەتە دەبێتە ناونیشانی نامە ئەكادیمییەكان (ماستەر ودكتۆرا). جگە لەم بابەتە وگەر بگەڕێنەوە بۆ دواوە, لە شەوی هەینی ڕێكەوتی 12/4/2013 لەكەناڵی MBC وێنەیەكی سەرنج ڕاكێش لەبەرنامەی "ئەرەب ئایدڵ "بینرا ئەویش بەشداریكردنی گۆرانی بێژێكی ئافرەتی كورد (پەرواز حسین )  لەو بەرنامەیەو گۆتنی گۆرانیەكی كوردی لەبەردەم لیژنەیەكی شارەزاو چەندین ملیون تەماشاكەر وبینەر. ئەم گۆرانییە لە لایەكەوە سەرنجی هەموانی ڕاكێشا، بەڵكو هەستی هەموانی بۆخۆی جوڵاند، لە لایەكی تریشەوە كاریگەر بوو بەسەر هەڵسەنگێنەرانەوە كە بەم شێوەیەی خوارەوە گوزارشت لە گۆرانی و خاوەنەكەی بكەن: ڕاغب عەلامە گووتی" ئێمە پێشتر ئاگاداری نەخشەی هونەری كوردی نەبوین .ئەم گۆرانییە ئەم نەخشەیەی بە ئێمە ناساند" .
نانسی عەجرەم گووتی" تۆ وات لێكردم داوا بكەم گۆرانییەك بە زمانی ئێوە و لەگەڵ تۆدا بڵێم". تەنانەت نانسی نەیزانی ناوی زمانەكە چییە، دواتر ڕاغب پێی گووت كە زمانەكە كوردییە. ئەحلام یش گووتی" هەستەكەت پێویستی بە لێكۆڵینەوە هەیە، لە هەمان كاتدا پێویستە لە قوتابخانەكاندا بخوێنرێت ".
حسن شافعیش گووتی" ئەمشەو تۆ زۆر شتت فێری من وكەسانی تر كرد ".
هەموو ئەم دەستەواژە دڵخۆشكەرانە تەنها پەیوەندی بە گۆرانی بێژەكەوە نەبوو، بەڵكو كورد بە تایبەتی لە ڕێگەی هونەری ئەم گۆرانی بێژەوە، توانی خۆی و هونەرەكەی بە جیهانی عەرەب بناسێنێت,ئەمە لەكاتێكدا كورد خاوەن هەست ودەنگ وكەسێتی ومیوزیك وهونەر وئاواز و پێناسەی خۆیەتی بەڵام پێشتر  ،وەك دەركەوت لە بەرنامەكەدا ،سەرجەم ئەمانە شاراوە بوون و ئاشنایەتیان لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا دروست نەكردبوو.واتە ئەم هونەرمەندە بەهەوڵی تایبەتی خۆی چووە نێو بەرنامەكە وسەركەشیش ئامڕازێكی هەرە بەهێزی بەشدارییەكە بوو. ئەم ڕاستییە ئەوە دەسەلمێنێت هۆكاری سەرەكی نەگەیاندن و نەناساندن و نەپەیوەندی  دەگەڕێتەوە بۆ كورد خۆی كە وەك پێویست نەیتوانیوە، بەلّكو نەیویستووە خۆی بە دەرەوە بناسێنێت هەروەك چۆن لە هەڵوێستەی سەرۆكایەتی زانكۆدا بە ئاشكرا بەدی كرا لەكاتیّكدا سەرپۆشێكی ڕەشیان دا بەسەر ئەدەبی بەراوورد وكردنەوەی بەشێك بەو  ناوەوە. ئەمە شتێكی تری بەبیرخستمەوە ئەویش ئەوەیە لە كاتیكدا پرۆژەی كتێبێكم بە هاوبەشی خوشكی بەڕێز پرۆفیسۆر د.نیان مەستی بە نێوی ((دراسات نقدیە مقارنە)) ئەنجامدا ودواتر،بەمەبەستی چاپكردنی ،ڕوومان لە مەڵبەندی كوردۆڵۆژی كرد كە ئەو كات سەر بە ئەنجومەنی وەزیرانی ئەو سەردەمە بوو(زەمەنی دوو ئیدارەیی). ڕاشكاوانە وتیان ئێمە كتێبی عەرەبی چاپ ناكەین ،بە بیانوی ئەوەی مەڵبەندەكەیان كوردۆڵۆژییە وتەنها بەرهەمە كوردییەكان چاپ دەكەن، ئێمەش لەوەڵامدا پێمان گوتن: ڕاستە زمانی نووسینی ئەم كتێبە عەرەبییە بەڵام بابەتەكانی بریتین لە بەراوورد كردنی دوو ئەدەب و ڕۆشنبیر و عەقڵ  بە نموونەی كورد و عەرەب, ڕێبازی بەراوودكارییەكەش پشتی بەقوتابخانەی ئەمریكی و بونیادگەری بەراوورد بەستبووە كەلە ئەنجامدا توانیومانە دراوسێیەك وهاوسەنگییەك لەمەعریفەتی ئەم دوو ئەدەبە دروست بكەین. ئەمەش لەگۆشەیەكەوە دەرخستنی توانا ودەسەڵاتی نووسین و بیركردنەوەی  تاكی كورد نیشان دەدات، لەگۆشەیەكی تریشەوە گەر چاپ بكرێت ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت  ئەم مەعریفەتە خۆی بە جیهان وخوێنەری عەرەبی بناسێنێت ئەویش بە ناردنی چەندین وێنە لە كتێبەكە بۆ دەزگا ڕۆشنبیری وئەدەبی وكتێبخانەكانی ووڵاتە عەرەبییەكان,یان دابەزینی بەشێوەی پیدی ئێف.
 هەر بۆ بیرخستنەوە,لەكاتی خۆیدا ونزیكەی سی وشەش ساڵ بەر لەئێستا بابەتی ئەدەبی بەراووردم ، بە نموونەی ئەدەبی كوردی وعەرەبی ،لە زانكۆی گلاسگۆ لە بەریتانیا بۆ یەكەم جار و وەك نامەیەكی ئەكادیمی  ودكتۆرا هەڵبژارد، لەلایەن ڕژێمی ئەوسای عێراقەوە تووشی چەندین كێشەی فیكری و سیاسی بووم . لەكاتی تۆماركردنی نامەكەم وەزارەتی خوێندنی باڵای عێراقی, ئەو سەردەمە, پێی خۆش نەبوو ئەم بابەتە هەڵبژێرم تەنانەت گوتیان شتێك نیە بەنێوی ئەدەبی كوردییەوە. هەر لەبەر ئەمە ئەركی دارایی خوێندنەكە كەوتە سەر خۆم . كە خوێندنەكەشم تەواو كرد ، هەمان وەزارەت ، لە ڕووی فیكرییەوە ،بۆ ماوەی هەشت مانگ كاری هاوسەنگی بروانامەكەیان ڕاگرت بە بیانوی ئەوەی نامەكە باس لەبوونی كورد وتێكوشانە ئەدەبی وسیاسیەكانی دەكات. هەڵبژاردنی نامەكەم بۆ ئەوە بوو كە بتوانمپردی پەیوەندییەكان لەگەڵ بەرامبەرەكانمان بە نموونەی  كۆمەڵگەی عەرەبی و ئینگلیز دروست بكەم بەو پێیەی بە درێژایی زەمەنی هاوچەرخ كێشەمان لەگەڵ ئەم دوو كۆمەڵگایەدا هەبووە، بە تایبەتی لە ڕووی سیاسیەوە ،لەهەمان كاتیشدا خوێنەری خۆمان و ئەم دوو كۆمەڵگایە ئاشنا بكەم بەوەی كە ئێمەی كورد  خاوەنی هێز و تواناو كلتورو مێژوو ودەقی خۆمانین و وێنەیەكی دووبارە كراوەی ئەدەبەكانی تر نین. بە هەرحاڵ ئەم كتێبە ئاماژە پێكراوەی سەرەوەمان ،دواتر ، بەسوپاسێكی زۆرەوە ، لەلایەن دەزگای سەردەم چاپ كرا .