تۆپۆڵۆژیا بەنموونەی كاروانی بێ كۆتایی مەحمودی مەلا عززەت

         
  پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
كورتەیەكی لێكۆڵینەوەكە:

 
ئەم لێكۆڵینەوەیە جەخت لەسەر گرنگی جێگە وكەسەكانی دەكات بەنموونەی مەحمودی مەلا عززەت  ( 1939 -2005 ) وهاوڕێ هاوبیرەكانی.لەنێو ئەم جێگەیەدا وبەپێی تیۆری تۆپۆگرافیا چەندین دیمەن ووێنە وگێڕانەوەی جۆراوجۆر بەدی دەكرێت كەسەرجەمیان لەپێناو یەك مەبەستێتیدا كار دەكەن وەك ئەوەی مەبەستێتییەكە هەموویان لەنێو بازنەیەكی یەك گوتاریدا كۆ بكاتەوە كەبریتیە لەخەبات وتێكۆشان لەپێناو خاك ونیشتمان وئایدیایەكی دیاریكراو.بەمەش مەبەستێتی پێدەنێتە مەودا بێ كۆتاییەكان.ئەمەش جۆرێكە لەهونەری ئەندازەی ئیلاستیسیزمی كەشێوەكانی بەپێی ئاستەكان دەگۆڕێت بەڵام لەهەمان كاتدا پارێزگاری لەبوونی هێڵە سەرەكییەكانی خۆی دەكات ولەسنووری ئەندازەی خۆی دەرناچێت كەئەمە لەزانستی تۆپۆڵۆژیادا پێی دەوترێت " چەسپاندنە نیشانەییەكان   ".هەر لەم لێكۆڵینەوەیەدا جەخت لەسەر پەیوەندی زەمەن بەچەمكی گێڕانەوە دەكرێت بەوەی ڕووداوەكان بەبێ زەمەن كاری لەسەر ناكرێت,بەڵكو زەمەنەكان جووڵێنەری ڕووداوەكانە.یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی "كاروانی بێ كۆتایی" جیاوازییە زەمەنییەكانە ئەویش بەچوونە دەرەوەی زەمەن لەڕێڕەوە سروشتییەكەی خۆی وگەڕانەوە بۆ زەمەنە گرنگەكانی ڕابردوو كەپەیوەندییەكی ئایدیۆڵۆژیایی لەگەڵ گوتاری زەمەنی ئێستادا دروست كردووە.بەمەش گێڕانەوەكەی ئەم كتێبە دوور دەكەوێتەوە لەبۆشاییە زەمەنییەكان بەڵكو دیمەنە جۆراوجۆرەكان لەخزمەت كێش وقەوارە وباراستایی گوتارەكەدایە.ئەم پەیوەندییە ئۆرگانییەی نێوان زەمەن وڕووداو وگێڕانەوەكان جۆرێكە لەپەیوەندییە ڕێكخستنییەكانی لۆژیكی فیكر وئایدیا بەوەی ئایدیۆڵۆژیا هەمیشە لەهەوڵی یەكخستنی دیمەنە جۆراوجۆرەكانە كەبەمەش دەوترێت "یەكێتی وجۆرایەتی", ئەمەش لەكاتێكدا دەقەكان دابەش دەبن بەسەر چەند یەكەیەكی جیاواز لەشێوە وهاوشێوە لەبیر وبۆچوون.لێرەشەوە چەمكی چەسپاندن بەناوەڕۆك وئایدیاوە بەدەردەكەوێت.
كورتەیەك لەبەرهەمەكە:
بەرهەمەكە لەلایەكەوە لەسێ دیمەنی سەرەكی پێكهاتووە كەبریتین لە:
- زیندان كەڕووبەرێكی سەرەكی داگیر كردووە بەڵكو مەبەستێتی گێڕانەوەكە خۆی لەمەدا دەبینێتەوە وبۆتە كارێكتەرێكی سەرەكی وتەوەری بۆ ڕووداوەكان.|
- گەڕانەوە لەزیندان كەنووسەر ناوی ناوە "كاروانی شادی بەرەو سلێمانی",ئەمەش دوای ئەوەی پاڵەوانی چیرۆك وبەشێك لەهاوڕێیانی دوای ماوەی نزیكەی هەشت مانگ لەزیندانی ئازاد دەكرێن وسەربەرزانە دەگەڕێنەوە نێو باوەشی نیشتمان.
-ئاوارەبوون كەنووسەر ناوی ناوە"سەرەتای كاروانی نوێ:كاروانی ئاوارەبوون لەنیشتمان" كەلێرەشەوە گێڕانەوەیەكی تر دەست پێدەكات كەنووسەر بۆ جێگەیەكی تری بەجێ هێشووە.
لەلایەكی تریشەوە گێڕانەوە وڕووداوە سەرەكییەكە كەخۆی لەزینداندا دەبینێتەوە دابەش بووە بەسەر نۆ ناونیشان وبابەتی جیاواز ئەوانیش بریتین لە:
- ڕووبەڕوی وەیشومەی مەرگچنی شارەكە.لێرەدا نووسەر,یان باشتر وایە بڵێین خودی بكەری گێڕەوەر, جەخت لەسەر گرنگی وكارێكتەری شاری سلێمانی دەكات كەهەمیشە جێگەی ململانێ وتوڕەبوون ودڵەڕاوكێ وگرتن وكوشتن بۆتەوە.لەم دیمەنە گەورەیەوە,خودی بكەری گێڕەوەڕ دەچێتە نێو مەسەلە گەورە وبچووكەكانی ئایدیا وهەڵوێستە نیشتمانی ونەتەوەییەكانەوە.بەمەش ئەم جێگەیە دەبێتە دەروازەیەك بۆ تێگەیشتن وووردكردنەوەی زانیارییەكان وخوڵقاندنی گوتارە فیكری وسیاسییەكان.
- كاروانی مەرگ.لەمەشدا خودی بكەری بەهۆی دڕندەیی بەرامبەری دوژمن ئەو ڕاستییەی لادروست دەبێت بەوەی گەر خودە بزێوەكان بچنە نێو بازنەی زیندانەوە ئەوا دەرچوونیان كارێكی مەحاڵە.هەر لەبەر ئەمەشە ولەسەرەتادا خودی بكەر كاروانەكەی بەمەرگ دەست پێدەكات كەئەمە پێچەوانەی ڵۆژیك وسستمی ڕیزبەندی زەمەنی گێڕانەوەكانە كەئەمە خۆی لەخۆیدا بەشێكی هەرە گرنگی تەكنیكی گێڕانەوە چیرۆكی وڕۆمانییەكانە كەسەرەتاكە بەكۆتاییەكە دەست پێدەكات.
- پەردەی چاوەڕوانی هەڵدەدرێتەوە.بەوپێیەی خودە بزێوەكان بەنموونەی مەحمودی مەلا عززەت خاوەن هەڵوێستەی سیاسی وفیكری خۆیانن ئەوا هەر بەئاسانیش ناچنە نێو بازنەی مەرگەوە وتێڕوانینیان بۆ پرنسپی ئایدیاكانیان بەگەشبینی دەمێنێتەوە.واتە لەنێو پەردەی چاوەڕوانیدا هیوا وئازادییەكان بەدی دەكرێت.ئەمەش جۆرێك لەبوێری وخۆڕاگری پێویستە كەلەمەحمودی مەلا عززەت دا بەدی دەكرێت.
- سەرەتای ئەشكەنجە.زیندان بۆ كەسە بزێو وبەهەڵوێستەكان جێگەیەكی سروشتی نیە وهەمیشە ئازارە جەستەیی وسایكۆڵۆژییەكان دەبنە كردارێكی ڕۆژانە.مەحمودی مەلا عززەت وەك خودێكی بكەری بزێو شەرەفی ئەم ئازار وئەشكنجەیەی بەركەوتووە ولەبەرامبەریشدا خۆڕاگرانە بەرگری لەشوناسی ئایدیاكەی كردووە.
- زیندانی تاكە كەسی.شێوازێك لەشێوازە ئەشكەنجییەكانی هێزی دەسەڵاتی داگیركەر بریتیە لەزیندانە تاكە كەسییەكان كەئەمە لەهەموو ڕوویەكەوە قورسایی ئێش وئازارەكان زیاد دەكات.جارێكی تر مەحمودی مەلا عززەت لەنێو زیندانە گەورەكەدا خۆی لەژوورە تاریك وتەسكەكەكاندا دەبینێتەوە كەئەم جێگەیە تەنها تەرخانكراوە بۆ خاوەن هەڵوێستە باڵاكان.
-بەرەو  تاریكستانی كوێستانی هەیئە.شێوازی ئازار وئەشكەنجەكان لەبچووكەوە بۆ گەورەتر دەڕوات وشێوازی جێگەی ئازاردانی داگیركەران لەسووكەوە بۆ قورستر دەڕوات وەك ئەوەی سەرجەم جێگەكانیان بریتی بێت لەوێنە ترسناكەكانی ئەشكەنجە. لێرەشدا مەحمودی مەلا عززەت پشكێكی كاریگەری بەركەوتووە.
- تاكزیندانی هەیئەی تەحقیقی لەكەركوك.ئەم جێگەیەش هاوشێوەی جێگەكانی تر پڕە لەمەترسی ودڵەڕاوكێ وئەشكەنجە جۆراوجۆرەكان بەتایبەتی كەركوك كەلەڕووی لێكۆڵینەوە چڕ ونامرۆڤایەتییەكان ببووە سەرچاوەی ترس بۆ سەرجەم تێكۆشەران.لەم جێگەیەش,وەك لەگێڕانەوەكاندا هاتووە,پاڵەوان تووشی چەندین لێپرسینەوە وئازار وئەشكەنجە بۆتەوە.
- لە هەیئەی تحقیقی كۆنەوە بۆ هەیئەی تەحقیقی تازە. بۆ دوژمنی داگیركەر جێگەكان بەجیاوازی ناوچەكانیان هیچ جیاوازییەكیان لەچەقی گوتارەكایان نەبووە. ئەمە جگە لەتۆقاندن وترس ودڵەڕاوكێ وجەنگە سایكۆڵۆژییەكان هیچی تری بەرهەم نەدەهێنا بەتایبەتی بۆ كەسانی وەك مەحمودی مەلا عززەت وهاوشێوەكانی.بەمانایەكی جیاوازتر,سەرجەم جێگاكان بۆ تێكۆشەران وەك یەك بوون بەوپێیەی سیاسەتی داگیركەران بەتایبەتی بەرامبەر بەكورد سیاسەتێكی نەگۆڕ وجێگیر بوو.
- كاروانی بێ ئومێدی.زۆر جار خودە بزێوەكان بەهۆی ئەشكەنجەی لەڕادەبەدەر یان دڕندەیی هێزی داگیركەر هیواكان لەدەست دەدەن وبەمەش ئومێدەكان لەلاوازییەوە بەرەو لاوازتر دەچن.گەر سەرنجێكی گێڕانەوەكان بدەین هەر لەسەرەتاوە تائەم بەشە ئەوا بەئاشكرا هەست بەوە دەكرێت كەئازارەكان ڕۆژانە گەورەتر دەبن ولەبەرامبەریشدا كەللەڕەقی هێزی داگیركەریش بەرامبەر بەنیشتمان پەروەران بەبەردەوامی لەگەشەدایە.دۆخە تاریكەكان خودە بزێوەكان ناچار دەكەن كەبەرەو نائومێدی بڕۆن.نائومێدیش بەمانای كۆتایی نایەت بەڵكو ڕزگاربوونەكان ڕۆژانە بەرەو كاڵبوونەوە دەچوو.
كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
لەگەڵ هەموو گرنگییە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكان,زاراوەی تۆپۆڵۆژیا,بەشێوەیەكی گشتی,كارێكی بەرفراوانی لەسەر نەكراوە وبواری كاركردنەكەشی خۆی لەزانستە ماتماتیكی وئەندازەیی وفیزیكییەكاندا دەبینێتەوە.بەمەش زاراوەكە وەك پێویست نەهاتۆتە نێو ئەدەبیاتەوە ولەم ڕووەشەوە لەئەدەبیاتی كوردیدا هەتا ئێستا هیچ كارێكی لەسەر نەكراوە.بۆ پڕكردنەوەی بەشێك لەبۆشاییەكانی ئەم زاراوەیە بەتایبەتی لەئەدەبیاتی كوردیدا هەوڵێكی سەرەتایمان داوە.كەمی سەرچاوەی پێویست ڕێگرێكی هەرە سەرەكی كێشەكانمان بووە.ئەم كردارە فاكتەرێكی ووزەبەخش بووە بەوەی لەهەندێ ڕووەوە سەركەشییەك لەداڕشتنە تیۆرەكەیدا بكەین ودواتر لەسەر ئەو بنەمایانەی كەلەلێكۆڵینەوەكەدا نەخشەی بۆ داڕێژراوە هەستاوین بەووردكردنەوە وكردنەوەی بەشێك لەكۆدەكانی ئەم زاراوەیە ولەهەمان كاتیشدا زاراوەكە لەڕێگەی كاركردنە ئەدەبییەكان بەخوێنەری كورد ئاشنا بكەین.
پێناسەی زاراوەكە:
هەروەك ئەكادیمی ئەمریكی,ستیڤن بار ( 1953 -  )لەكتێبەكەیدا بەنێوی "ئەزموونەكان لەتۆپۆڵۆژیادا" دەڵێت, كارێكی زۆر قورسە پێناسەیەكی دیاریكراو ببەخشین بەم زاراوەیە چونكەئەم زاراوەیە پەلی كێشاوە بۆ زۆر بواری ماتماتیك,بەڵام بەشێوە گشتییەكەی بریتیە لەزانستی پەیوەندییەكان  (Stephen Barr:20-30)  .لێرەدا مەبەست لەپەیوەندییەكان چەمكی ئیلاستیسیزمییە كەهێڵەكان بەبێ پچڕان بەدرێژی دەمێننەوە وپارێزگاری لەخۆیان دەكەن. ووشەكەش لەبنەڕەتدا ووشەیەكی لاتینی, یان یۆنانی كۆنە وبەمانای زانستی فەزا یان جێگە دێت,كەڕووبەرێك داگیر دەكات.بەمەش تۆپۆڵۆژیا دەچێتە خانەی هێڵە ئەندازەیی وماتماتیكەكان كەهەردووكیان جەخت لەسەر ڕووبەرە جێگەییەكان دەكەن كەئەو ڕووبەرانە چەندین شێوە لەخۆ دەگرن بەبێ ئەوەی گۆڕانكاری بەسەر هێڵە سەرەكییەكاندا بێت.بەمانایەكی تر,فەزا كارێكتەرێكی تەوەری شێوە ئەندازەیی وماتماتیكەكانە,وە فەزاش بەلای زانایانی ماتماتیك وئەندازەوە بریتیە لەڕووبەرێكی بەتاڵ كەدواتر ئەو ڕووبەرە بەچەندین هێڵێكی بەردەوامی پڕ دەكرێتەوە.فاكتەری گرێدانی هێڵەكان بریتیە لەكارلێك وئاڵوگۆڕەكان بەهەموو ماناكانیانەوە.ئەم زاراوەیە بۆ یەكەم جار لەلایەن زانای ئەڵمانی یۆهان بینیكێت لیستینگ لەساڵی 1847 بەكارهات.بەڵام وەك ووشەیەك لەلایەن ئینگلیزەكانەوە بەكارهات بەتایبەتی لەگۆڤاری نەیچەر (1833).
ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە چەند ئەنجامێك دەپێكێت لەوانە:
- گواستنەوەی بڕیارە ئەندازەیی وماتماتیكەكان بۆ نێو جیهانی ئەدەب وسۆسیۆڵۆژیا.
- گرنگیدان بەڕەهەندە جێگەییەكان بەتایبەتی ئەو جێگایانەی كەدەبنە تەوەرێكی كاریگەر بۆ ئایدیا وتاكەكان ,بەڵكو دەبنە ئەزموون بۆ تێكڕای خەڵكی.
- تێگەیشتنی تاك وهەڵوێستەكان لەڕێگەی چەمكە زانستییەكانەوە .بەمەش خوێنەر هەوڵدەدات دووربكەوێتەوە لەداڕشتنە مێژوویی وزانیارییە سیاقییەكان.
- هەڵسەنگاندنێك بۆ تێڕوانینە فیكری وسیاسیەكانی مەحمودی مەلا عززەت كەلەسەر بنەما مەعریفی وهەستی وتێگەیشتنییەكان دامەزراوە وتەواو دوور دەكەوێتەوە لەچەمكە خۆڕسكی وعەفەوییەكان.
- ووردكردنەوەی زانیارییەكان لەڕێگەی خاڵی سەرەكی یان چەقی مەسەلەكان.بەمانایەكی ڕوونتر,گەر مەحمودی مەلا عززەت ڕۆڵی ئەو خاڵ وچەقە ببینێت ئەوا لەهەمان كاتدا دەتوانێت زانیاری ووردی ترمان بداتێ.كتێبەكەی نووسەر پێكهاتووە لەچەندین ڕووداوی بچووك وگەورە ,گەڕانەوە ,وەك فلاش باك,بۆ دواوە بەمەبەستی وەرگرتن ویارمەتدانی زانیارییە نوێیەكانی ئێستا.
- بەوپێیەی زۆرێك لەناوەڕۆكی چیرۆك وڕۆمانەكان لەسەر بنەمای خەیاڵ دادەمەزرێت ئەوا ئەم لێكۆڵینەوەیە جەخت لەسەر جێگەیەكی واقیعی- ناسروشتی دەكات كەنووسەر ڕۆڵی نەبووە لەدروستكردنی بەڵكو پێشتر بوونی هەبووە بەڵام نووسەر,بەتایبەتی خودێكی بەئەزموون وزیتەڵ, بەنموونەی مەحمودی مەلا عززەت,توانای تەواوی بەرجەستەكردنێكی هونەری وفیكریان هەیە.
- پلانی لێكۆڵینەوەكە:
لەپێناو گەیشتن بەئامانجەكانی تۆپۆڵۆژیا وتێگەیشتنی,ئەم لێكۆڵینەوەیە دابەش دەبێت بەسەر ئەم تەوەرانەی لای خوارەوەدا:
تەوەری یەكەم / پەیوەندی خودی بكەر بەبابەتی جێگەوە.وەك لەسەرەتاوە ئاماژەمان پیدا كەخاوەن خودە بكەرەكان هەڵگری پەیامێكی پیرۆزی بەها زاڵەكانە وەك خۆشەویستی بۆ خاك ونیشتمان ومەسەلەی چارەی خۆنووسین ...هتد.بۆیە, بەپێی ڵۆژیكی فیكری وسیاسی, جۆرە هەماهەنگییەك لەنێوان خودی بكەری بەئەزموون وجێگەوە هەیە.بەشی یەكەمی جێگەی ڕووداوی "كاروانی بێ كۆتایی" بریتیە لەجێگەیەكی ترسناك كەهێزی دەسەڵاتی داگیركەر ودوژمن لەسەر بنەمای نادادپەروەری دروستی كردووە.واتە ئەم جێگەیە زمانحاڵی دوژمنە وخودی بكەریش دوژمنێكی سەرسەختی ئەم جێگەیەیە.بەمانایەكی تر,گەرچی بۆشاییەكی فیكری وئەخلاقی لەنێوان خودی بكەری بەئەزموون وئەم جۆرە جێگەیە هەیە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا وبەپێی قۆناغە زەمەنییە جیاوازەكانی تێكۆشان هەردووكیان لەیەك بازنەی ململانێدا دەسوڕێنەوە وەك ئەوەی هەریەكەیان تەواوكەری ئەوی تریان بێت,یان خودی بكەری بەئەزموون بەبێ ئەو جێگایانە بەها ڕاستەقینەكانیان بەدەر ناكەوێت.لەبەرامبەریشدا خاوەن جێگە مەترسیدارەكەش بەبێ خودە بزێوەكان ستراتیژییەتی گوتارەكانیان بەدەرناكەوێت.لێرەدا ئەم جۆرە جێگەیە, كەخۆی لەزینداندا دەبینێتەوە,هیچ بەهایەكی نامێنێت بەبێ چالاكییە فیكری وسیاسییەكانی خودی بكەری بەئەزموون كەمەحمودی مەلا عززەت نوێنەرایەتی دەكات.بەمەش خودی بكەر وجێگە لەنێو یەك خاڵ وچەقی كرداریدا كۆ دەبنەوە گەرچی هەریەكەیان هەڵگری شێوە وستراتیژ وپەیامێكی خۆیەتی كەبەدرێژایی زەمەن یەكتر ڕادەكێشن بەبێ ئەوەی یەكێكیان ئەوی تریان ببچڕێنێت.ئەم بەردەوامییە لەململانێ هەمیشەییەكان هاوشێوەی هێڵە ئیلاستیسیزمەكانە كەهەندێك جار شێوەیەكی بازنەیی (سوڕانەوە بەدەوری خاڵێكی دیاریكراو)وهەندێك جاری تریش شێوەیەكی گۆشەیی ( چاودێری كردنی یەكتری ,هەریەكەیان بەپێی جۆری بیركردنەوە فیكرییەكانی).لەهەموو دۆخەكانیشدا شێوەكان بەبێ پسان دەمێننەوە.بۆنموونە,گێڕەوەر (مەحمودی مەلا عززەت) لەدیمەنێكی بەشی پێنجهەم بەنێوی " سەرەتای زیندانی تاكەكەسی"دا بەم شێوەیە دیمەنەكەمان بۆ دەگێڕێتەوە ودەڵێت" چاومیان بەستەوە.سۆندەم درایە دەست.پاش دوو دەقیقەیەك وەستان,فرمان درا:خۆت دابكەنە! خۆداكەندنی چیی؟ من بیجامەیەكم لەبەردایە كەچڵكنی ئەو مانگ ونزیك دوو هەفتەیە دایڕزاندووە,هەر بەناو جلم لەبەردایە...درام بەزەویدا,كەوتنە سۆندە وەشاندن...هاوار هاواری من بەجنێوو تێسرەواندنی قایمتر لەلایەن ئەوانەوە وەڵام دەدرێتەوە...ئەمە لێدانی مردنە.ئەمە دۆزەخەكەیە.ئازار لەسنوور دەرچووە.هەموو گیانم دەگرێتەوە...تا لەناو پڕوكاویی ئەو ئەشكەنجە شەیتانییەدا ئاگام لەخۆم نەما...كاتێك هۆشم بەبەردا هاتەوە كارەبام لێدەدرێت.ئاوم پێدا دەكەن...هەوڵم دەدا ددان بەخۆمدا بگرم وجوڵەی بۆ نەكەم..چەند هەوڵیاندا وئەمسەر وئەوسەریان بەكارەباكە كرد وبەشوێنە هەستیارەكاندا دەیانهێناو دەیانبرد,بێ سود بو (مەحمود مەلا عززەت: 133 -136 ).گەر سەرنجێكی تۆپۆڵۆژیانە بدەین لەم گێڕانەوەیە ئەوا تێبینی ئەوە دەكەین كەهێزی هەردوو جەمسەر یەكسانن بەیەكتری وهیچیان ئەوی تریان نابەزێنن.ئەمەش بەو مانایە دێت كەململانێی هەردوو جەمسەر هاوشێوەی شێوە ئەندازەییە جۆراوجۆرەكانە كەهێزی ئیلاستیسیزم بەردەوامییەكیان پێ دەبەخشێت.بەئاڕاستەیەكی تر,قەبارە وكێشی هەردوو جەمسەر لەقورسایدا هاوشێوەن.فاكتەری ئەمەش,جگە لەهێزی ئیلاستیسیزم, دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پڕۆتۆكۆڵە سەپێنراوەی كەهەردوو جەمسەری بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە كەدەشێت بەمە بوترێت"پەیوەندی خودی بكەر بەبابەتی جێگەوە",وەك ئەوەی هەردوو جەمسەر لەحاڵەتی خۆ ئامادەباشیدا بن بۆ گۆڕینەوەی بۆچوونەكان.هەر یەكەیان بەپێی ئەو نەخشەیی كەلەسەرەوە بۆیان دانراوە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەئەم جۆرە خودانە هەر لەسەرەتاوە بڕیاری ئەوەیان داوە كەڕۆژێك دێت پەیوەندییە خۆناسییەكانیان لەگەڵ ئەوی بەرامبەر كەجێگەیە دروست بكات.ئەم جۆرە دیمەنانە لەگێڕانەوەكاندا زۆر جار بەدی دەكرێت بەڵام بەشێوازی جیاوازتر.هەر بۆنموونە,لەدیمەنێكی تردا,كەئەم جارەیان كێشەی پاڵەوان یان خودی بكەری بەئەزموون لەگەڵ هاونیشتمانییەكی خۆیدا كەپیشەكەی سیخوڕییە لەزیندان ئەویش بەمەبەستی دەرهێنان ودەرخستنی زانیارییەكان بەشێوە نهێنییەكەی بۆ هێزی دوژمنی سەرەكی.گێڕەوەڕ دەڵێت"دەنگی دەرگاكە هات وكرایەوە ویەكێك خۆی بەژووردا كرد,ئاوڕێكم دایەوە تابزانم كێیە وچیی باسە.ئایی ئەوە خۆدیسان قالەی حەمەی مەلا نادرە!ئەبێ ئەم سیخوڕە چی تری بەدەستەوە بێ.دیارە كارە سەرەكییەكەی تازە دەست پێدەكات.دەبێت پیاوەتییەكانی ژوری ڕەقەم یەكی بۆ ئێرە هەڵگرتنبێت.ڕەنگە دڵیشی خۆش بێت كەزۆر نابات بەری چاكەكانی دەكەوێتە دەست ودەیكات بەدیارییەكی نایاب بۆ ڕەئیسی هەیئە.خێرا نزیك بۆوەوە.هەروەك ئاگاداری هیچ نەبێت.گوتی ئەوە مامۆستا گیان تۆیت..ئەوە بۆچی وایان لێكردویت؟ من نازانم چیم لێ بەسەر هاتوە! لەبەر ئازار وسەرما وهەڵلەرزین وڕشانەوەو خوێناو هێنانەوە سەیری خۆمم پێناكرێت...زۆری نەبرد لەناو شەكەتیی لەش وسەرمای لەعنەتی وئازاری بێ كۆتاییدا وەنەوزم لێ نزیك بووەوە.هەرچەندە قالە قسەم بۆ دەكات ودەڵێت ئاخر مامۆستا گیان بۆ وا لەخۆت دەكەیت.بۆ خۆت ڕزگار ناكەیت.ئیتر لەو بەیت وبالوێرەی ڕەئیسەكەی دەیڵێت,زۆری لێ گوتەوە,بەو مەبەستەش كە نەیڵێت خەوم لێبكەوێت من مێشكم لەقسەكانی داخستوەو خوا خوامە گوێم لەو قسە سووك وجنێوانە نەبێت.بەڵام ئەو لەسەر ئەو چەنەبازییەی خۆی بەردەوامە.چەندم  توانی بیرم لەسەر خەو چڕ كرد.ئەویش هەر دەیڕێسێت.تا وەك شێت لێی ڕاپەڕیم وبەچەند جنێوێكەوە گوتم: بۆچی وازم لێ ناهێنیت؟ (مەحمود مەلا عززەت :141 -142 ).جارێك تر گەر بڕوانینە ئەم دیمەنە دایەڵۆگییەی نێوان دوو كورد, كەیەكێكیان تێكۆشەر ولەپێناو خاكدا زیندان كراوە وئەوی تر خۆفرۆشێك ولەپێناو دەستكەوتەكاندا چۆتە زیندان كەهێزی ئەم خۆفرۆشە گەر زیاتر نەبێت لەدوژمنی بەرامبەر ئەوا یەكسانە, هەر زوو بۆمان دەردەكەوێت كەپێكدادانی هەردوو جەمسەر هاوشێوەی یەكن وهەریەكەیان پشتگیری لەپەیام وپڕۆگرامی ئایدیاكەی خۆی دەكات.جەمسەری سیخوڕ پیداگری بەردەوام لەبۆچوونەكانی سەروی خۆی دەكات بەبێ ئەوەی هیچ كردارێكی نیشتمانی یان مرۆڤایەتی كاری تێ بكات.خودی بكەری بەهەڵوێستیش سەرسەختانە ڕووبەڕوی هەموو ئەو پرسیارە قێزەونانە دەبێتەوە كەسیخوڕ ئاڕاستەی دەكات.بەمەش  كردارەكە وەك  ڕووبەرێكی ئیلاستیسیزمی بەردەوامی لێ دێت كەچەندین شێوە لەخۆ دەگرێت هاوشێوەی درێژكۆڵەكە بەناوبانگەكەی زانای ماتماتیكی ئەڵمانی"مۆبیۆس – ئەۆگەست فیردناند مۆبیۆس (1790-1868)" كە بریتییە لەدرێژكۆڵەیەكی (شریت) خاوەن ڕووبەر وقەوارەیەكی دیاریكراو بەڵام شێوەكانی لەجۆرێكەوە دەگۆڕێت بۆ شێوەیەكی تر.واتە گەرچی جیاوازییەك هەیە لەناوەڕۆكی ئەو دوو جەمسەرە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا لەشێوەدا یەكدەگرنەوە.ئەم یەكگرتنەوەیە بەشێوە بەردەوامییەكەی زەمەنی ململانێكان درێژ دەكاتەوە وبەمەش خودی بكەر لەگەل ئەوەی هەڵگری ئازارێكی بێ كۆتاییە بەڵام لەگەل ئەمەشدا بەردەوامییەك بەخۆڕاگری دەدات.ئەوی بەرامبەریش لەپێناو دەستكەوتە میتریاڵییەكانیدا هەست بەهیلاكی وشەرمەزاری ناكات وبەڵكو هەڵەكان بەڕاست دەبینێت. 
تەوەری دوهەم / پەیوەندی خودەكان بەخودی بكەر وجێگەوە.زۆرینە ڕەنگە گەیشتبێتنە ئەو بۆچوونەی كەكتێبی"كاروانی بێ كۆتایی"تەنها بەدەوری نووسەردا ,وەك پاڵەوانی سەرەكی,دەسوڕێتەوە.ئەمە لەلایەكەوە وبەپێی زانیارییەكانی چەمكی یاداشتی وبیرەوەرییەكان بۆچوونێكی دروستە چونكە نووسەر لەیەك كاتدا پاڵەوانە وگێڕەوەرە وكەسی یەكەمی زانیارییەكانە.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا وبەپێی ڕەهەندە گێڕانەوەگەرییەكان ولەولاشەوە بەپێی هێلكارییەكانی تۆپۆڵۆژیا دەگەین بەو ڕاستییەی كەگێڕانەوە وڕووداوەكان تەنها لەنێو بازنەی خودی بكەردا ناسوڕێتەوە بەڵكو لەلایەكەوە چەند خودێكی هاوشێوەی خودی بكەر بوونیان هەیە بەژمارەیەكی یەكجار زۆر لەجێگە جیاوازەكانی گێڕانەوەكان یان ڕووداوەكان.لەلایەكی تریشەوە كەسێتی خودی بكەر,بەهۆی چەمكی بەها زاڵە ئایدیۆڵۆژییەكان كەجەماوەرێكی گەورە بەشدارە لەم بازنەیەدا,دەتوێتەوە لەخودەكانی تردا وەك ئەوەی سەرجەم جەماوەرەكەی بەشدار بێت یان ئامادەبێت لەوجێگایانەی كەخودی بكەری تێدا ئەشكەنجە دراوە.ئەمەش جۆرێكە لەتێكەڵبوونی هێڵەكان بەبێ پچڕان.جگە لەمەش ئەو خودانەی كەكەسێتییەكانیان نێگەتیڤە ولەجێگەكاندا ڕۆڵێكی ناشایستە دەبینن دەرهەق خودە بەهەڵوێستەكان بەتایبەتی كەسی یەكەمی پاڵەوان ئەمانیش لەدەرەوەی زیندان هاوشێوەیەیان هەیە ڕۆڵەكانیان هاوشێوەی هاوەڵەكانیانن لەزیندان ئەویش بەپێدانی زانیارییە ووردەكان بەهێزی دەسەڵاتی داگیركەر ودوژمن.ئەم كەسێتیانە گەرچی بەواقیعی وڕوونی بوونیان نیە بەڵام ,بەهۆی سەرچاوە زانیارییەكانەوە زۆربەی تێكۆشەران لەڕێگەی یارمەتی ئەمانەوە دەمامكانیان ئاشكرا بووە ودواتر ڕژێم توندی كردوون لەزیندان كەبەشێكیان ڕووبەڕوی مەرگ بوونەوە.ئەمەش جۆرێكە لەگریمانە پێش وەختەكان كەزانستەكانی پراگماتیك كاری لەسەر دەكات.بۆنموونە,گێڕەوەڕ لەزۆر جێگەدا ئاماژەی بەهاوشێوەكانی خۆی كردووە لەزیندان كەبەڕێكەوت لەگەڵیدا بوون وەك ئەكرەمی حەپسە كەدواتر لەسیدارە درا ودلێری شێخ موستەفای قەراخی وحەمە سەعی حاجی فەقێ وشێخ عەبدولی شێخ ساڵح وحەسەن حسێن وكەمال عەلی وحیكمەتی عەبە پاشا وعومەر عەزیز وحەمە سەعی ساڵح وچەندینی تر.ئەمانە لەلایەكەوە جێگەی ترس بوون بۆ ڕژێم ولەلایەكی تریشەوە پێكهاتەیەكی ئەزموونیش بوون بۆ خودی بكەر بەوپێیەی ئەمانیش لەسەر هەمان هەڵوێستە لەزینداندا بوون وشێوازی ئەشكەنجەكانیش بەشێوەیەكی گشتی هاوشێوە بوو بۆ هەمووان .گێڕەوەر لەدیمەنێكدا ولەئەنجامی ئەشكەنجە بێ سنوورەكانی تێكۆشەرێكیان,حەسەن حسێن,كەتەواو وەڕز بوو لەژیانی خۆی ومەرگی بەئاوات دەخوازی .تەنانەت وەك مەحمودی مەلا عززەت دەڵێت ئازار وئەشكەنجەكان تەواو باری سایكۆڵۆژیان گۆڕیبوو (مەحمود مەلا عززەت:82 ) ڕووی دەمی لەم هەڤاڵە دەكات ودەڵێت"برا تۆ كەیفی خۆتە چی دەڵێیت وچیی دەكەیت,چیی بۆ خۆ خۆت بەباش دەزانیت بیكە بەڵام ئێمە هەموو خۆمان بەزوڵملێكراو دەزانین چونكە دەڵێین لەخۆڕایی گیراوین,دەی كەوا بێت بۆ لەخۆڕایی خەڵك تووش بكرێن وبۆ ئێرە كێش بكرێن.هەر كەسە خۆی تحەموولی قسەی خۆی دەكات وكەسمان لەئازاری یەكتری كەم ناكەینەوە" ( مەحمود مەلا عززەت:82).ئەم گێڕانەوەیە چەند خوێندنەوەیەك لەخۆ دەگرێت,لەوانە ولەپێناو نەپسانی هێڵی بەرگری خودی بكەر بەشێوازێكی ناڕاستەوخۆ لاوازی ئەو تێكۆشەرە بەهێز دەكات تا بەهۆی قورسایی ئەشكەنجە وئازارەكانەوە دانەبڕێت لەهاوڕێكانی ودواتر ئیعتراف لەسەر كەسانی تر نەكات.هەروەها ئەم دیمە گێڕانەوەییە ئەوەشمان پێدەڵێت كەچەقی مەسەلەكان وگرنگی شوناسی ئەو مەسەلانە كەخۆی لەخۆشەویستی خاك ونیشتمان ونەتەوەدا دەبێنێتەوە فاكتەرێكی تری گرێدان وبەردەوامییەكانە.لەپاڵ ئەمانەشدا,وەرگرتنی وانەكانی قارەمانێتی وئازایەتی تێكۆشەران لەزیندان ئەوەندەی تر گڕی خەباتیان لای خودی بكەر گەورەتر دەكرد ,بەڵكو زەمەنی هەستی نەتەوایەتی ونیشتمانی بەكراوەیی دەمایەوە.ئەوەتا گێڕەوەڕ لەدیمەنی تێكۆشەر ئەكرەمی حەپسە, كەبەڕێكەوت لەزیندان یەكتریان دیوە,دەڵێت"بێ پێشەكی ئەكرەم كەوتە گێڕانەوەی ژیانی حەپسیی خۆی لەئەمنی سلێمانی,هێنانی بۆ هەیئە وبردنەوەی بۆ سلێمانی بەنیازی بەردان ئینجا ڕازی نەبوونی بەڕێوەبەری ئەمنی سلێمانی لەسەر ئەو بەربونە وسەرلەنوێ ناردنەوەی بۆ هەیئە.دواتر كەوتە باسكردنی:چۆن لێرە ئەشكەنجە دراوەتەوە وچۆن ئیعترافیان پێكراوە...دەی باشە خۆت ڕابگرتایە.هەناسەیەكی ساردی هەڵكێشاو گوتی ئەشكەنجەكە لەسنوور بەدەر قورس وبەئازار بوو.لەژێر زەحمەتی لێداندا ناچار كرام ئەو قسانە بكەم...ناتوانم پەشیمان ببمەوە چونكە بەرگەی ئەو لێدان وئەشكەنجەیە ناگرم.لەهەمووی زەحمەتر ئەوەبو كەبوتڵی غازیان بەگونمەوە هەڵدەواسی,ئیتر ئەو دنیام بەچاوی خۆم دەبینی...منیش ورد ورد گوێ بۆ قسەكانی شل دەكەم وكەوتبومە ئەو باوەڕەی كەسێدارەی مسۆگەرە...لەگەڵ ئەمەشدا بیرم لەخۆم وئەو ئەشكەنجە سەختە دەكردەوە كەدەبێت چاوەڕوانی ببم ...( مەحمود مەلا عززەت :63- 64).ئەم دیمەنە نەك هەر سەرچاوەیەكە بۆ خودی بكەر بەڵكو بۆ هاوشێوەكانی دەرەوەی زیندان بەشێوەیەكی گشتی وزیندانیان بەشێوەیەكی تایبەتی.لەهەموو دۆخەكانیشدا تا ڕێژەی ئازارەكان گەورەتر بوایە ئەوا لەلایەكەوە هەندەی ئەوەش باوەڕەكان گەورەتر دەبوون وەك ئەوەی كەمەسیح وحەللاج دەڵێن بەمردنەكانمان سەركەوتنەكان بەدەست دێنین.لەلایەكی تریشەوە هەندەی ئەوەش دوژمنایەتی ڕژێمیش بەرامبەر بەتێكۆشەران لەبەرامبەردا دەبوو.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەجێگەكە (زیندان ) بایەخ بەتایبەتمەندییە ماتماتیكەكان دەدات ئەویش بەپێی سستمی ئیلاستیسیزمی كەمەوداكان بەكراوەیی دەمێننەوە بەبێ پچڕان كەبەمە دەوترێت هێڵە بێ كۆتاییەكانی تۆپۆڵۆژیا .واتە,جیگەكە بریتیە لەپارچەیەك ململانێ وگرژی ودڵەڕاوكێ وهەست ونەستی خودێكی بكەری بەئەزموون كەدەتوانێت كەسانی تر بەدەرەوە وناوەوە بەلای خۆیدا ڕاكێشێت تا ئەو ئاستەی هەمووانی هاوشێوەكان هەمان ڕۆڵی ئەم خودە دەبینن بەتایبەتی لەزەمەنی دەق وگێڕانەوەدا (بدری عپمان:95). 
تەوەری سێهەم / ناوەڕۆكی مەسەلە (قچیە )بەخودی بكەر وهاوشێوەكانی  وجێگەوە.وەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,جێگە بەتایبەتی جێگە هەستیارەكان هەڵقوڵاو ودەرئەنجامی چالاكییە فیكری وڕۆشنبیری وفیكرییەكانە.یان هەروەك باشلار دەڵێت,جێگە كاریگەری لەدەرەوەی خۆی دروست دەكات ,بەڵكو ڕۆڵی تەقینەوەیەكی داهێنانی دەبینێت (غاستون باشلار: 5-6).لێرەشەوە جیاوازییەكان لەنێوان جێگەكاندا بەدەردەكەوێت.زیندان گەرچی بەكەسان وتاوانی جیاواز پڕ دەكرێتەوە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەندێ لەم زیندانانە بۆتە موڵكی تێكۆشەرە سیاسییەكان وەك ئەو جێگەیانەی كەمەحمودی مەلا عززەت وهاوەڵەكانی تێیدا زیندانی كرابوون وەك ئەمنی سلێمانی وهەیئەی كەركوك كەئەم جێگەیانە زۆر پڕۆفیشناڵانە وبەمەبەستی تایبەت دروست كرابوون.لێكۆڵینەوە وئەشكەنجە وئازارەكان لەلایەن كەسانی پسپۆڕەوە ئەنجام دەدران.كەواتە وەك گریمانەكانی پراگماتیك دەبێت پێش وەخت ئەو زانیارییەمان هەبێت كەئەو كەسانەی دەگیرێن ودێنە ئەم جێگەیانە ئەوا كەسانی سروشتی نین وهەڵگری نامە وپەیامە فیكری وسیاسییەكانن بەجیاوازی فیكر وئایدیا.لێرەدا بابەت وخودەكان ,بەتایبەتی خودە بكەرە بەئەزموونەكان كەهەڵگری ئەو جۆرە پەیامانەن تەواو تێكەڵ بەیەكتر دەبن بەڵكو جودابوونەوەیان كارێكی هەتا بڵێی مەحاڵە.هەر لەبەر ئەوەشە بەباشی نازانین ئایا فیكرەكان ئەمانەی بەرهەم هێناوە یان پێچەوانەكەی چونكە گەرچی فیكرەكان لەسەر واقیع بوونیان هەیە بەڵام زۆر كەسیش لێی نزیك نەبۆتەوە وناشبێتەوە.ئەم جۆرە لەڕەفتار بەپێی زانستی كیمیاگەرییەكان پێی دەوترێت كارلێكە توخمییەكان كەتۆپۆڵۆژیاش پارێزگاری لەپێكهاتەكانی دەكات بەشێوەیەكی بێ كۆتایی.بەمەش خودە بزێوەكان ڕۆڵی كاریگەریان هەیە بۆ پاراستن وبڵاوبوونەوەی ئایدیاكان لەنێو تێكڕای خەڵكی كەهەموو كەس دەسەڵاتی بەسەردا ناشكێت یان ئەو هەموو كەسە وەك پێویست لێیان تێ ناگات. گەر مەحمودی مەلا عززەت بەنموونە وەربگرین ئەوا لەبیبلۆگرافیای بەرهەمەكانیدا لەو ڕاستییە دەگەین كەخاوەنی چەندین لێكۆڵینەوە وكتێبی فیكری وسیاسی بەنرخە كەتێكڕای وتەنانەت كەسە پسپۆر وپڕۆفیشنال وسیاسییەكانیش,وەك سەرچاوە,سوودێكی گەورەیان لێ بینیوە. ( بۆ زیاتر زانیاری لەسەر بەرهەمە بڵاوكراوەكانی نووسەر, بڕوانە كتێبی "كاروانی بێ كۆتایی" لاپەڕە:519 -522 ) .گەرچی لەجیهانی دیموكراسیدا ئازادی دراوە بەچالاكییە فیكری وسیاسییەكان بەڵام لەدەرەوەی ئەم جیهانە كاردانەوەی خراپی لێدەكەوێتەوە وهەڵگرانی پەیامە فیكری وسیاسییەكان هەمیشە ڕووبەڕوی گرتن وكوشتن ولێدان وئەشكەنجە بوونەتەوە وزۆر بەناڕەحەتی كەسە بزێوەكان ڕزگاریان بووە لەزیندان.گەر سەرنجێك لەدایەڵۆگی مەحمودی مەلا عززەت وپیاوانی ڕژیم لەگرتوخانە وزیندانەكاندا بدەین كەلەدوو توێی كتێبە ئاماژەپێكراوەكەدا هاتووە ئەوا بەشێوەیەكی گشتی بێ تاوانی پێوە دیارە وڕژێم لەخۆڕا دەست بەسەری كردووە وخستوێتیە زیندانەوە.ئەمە گەرچی مافێكی ڕەوای ئەم جۆرە خودانەیە لەپێناو ڕزگاربوون بەڵام لەگەل َ ئەمەشدا ڕژێم بەهۆی چالاكییەكانی خۆی ولەولاشەوە كردارە سیخوڕییەكانەوە لەنزیكەوە شوناسی ئەم كەسانە دەخوێنێتەوە وكەسەكانیش هەروا بەئاسانی لەدەستیان ڕزگاریان نابێت.خۆڕاگری وزیرەكی دوو فاكتەری سەرەكی دەربازبوونە.لەشوێنێكدا ولەكاتی لێكۆڵینەوە, مەحمودی مەلا عززەت بەم شێوەیە لەگەڵ بەرپرسانی ڕژێم دەدوێت ودەڵێت"نزیكەی چوار ساڵ لەڕەمادی بووم.من ئەوەندە نیە نەقڵی سلێمانی كراومەتەوە.دوای ئەوەش هەر لەگەڵ نەخوشیی خەریك بوم.ئەوەتا سەیر بكەن من عەمەلیات كراوم وگورچیلەی لای ڕاستم دەرهێنراوە وبەئیلتهابێكی زۆرەوە گیراوم.من لەماڵ وقوتابخانە زیاتر نەچومەتە هیچ شوێنێكی تر.جگە لەوە من مامۆستام نەكارم بەسەر پیاو كوشتنەوە هەیە,نە كەسیش باسی ئەو جۆرە شتانە لای من دەكەن.نە ئەو كەسانەش دەناسم یا دەبینم كەلەگەڵ ئەو جۆرە قسانە مەشغوڵن یا گوێی لێ دەگرن...من لەحەفتاو پێنجەوە لەسیاسەت دوركەوتومەتەوە تا ئەم دواییەش هەر لەڕەمادی بوم.سوێندم خواردوە بەلای سیاسەتدا ناچمەوە ( مەحمود ملا عززەت :95 ).لەڕاستیدا ئەم قسانە تەنها بۆ قایلكردنی  پیاوانی ڕژێم بوو ئەگینا سیاسەت وچالاكییە سیاسییەكان ومامۆستا تەواو كارلێكیان كردبوو, بەڵكو  سیاسەت لەخوێنیدا توابۆوە.لەشوێنێكی تر وبەشێوازێكی مەنەڵۆگی دەڵێت " جاوەرە ئەمانە لەگرتنەكەمدا سوكە پشكنینێكی ماڵەكەیان بكردایە وبەڵگەكان بكەوتنایەتە بەردەستیان" ( مەحمود مەلا عززەت:227 ).زیاتر لەمە ولەشوێنێكی تردا ولەئەنجامی ئەشكەنجەدانی تێكۆشەران وخۆڕاگریان بەرامبەر ئازارەكان,وەك كردارێكی هەڵوێستەیی نیشتمانی وئەخلاقی ئاماژە بەبەردەوامی تێكۆشان وپەیوەندی فیكر بەخودە بەهەڵوێستەكانەوە دەكات لەكاتێدا دەڵێت" سەرۆكی لێكۆڵەر وجەللادەكان وادەزانێت بەهەڵگێڕانەوەی وشە وڕستەكان بۆ پێناسەكردنی ئیعترافكردن وڕازاندنەوەیان بەو جۆرە زیندانییەكان وا لەخشتە دەبات كەهەموو ببنە شەیدای ئیعترافكردن! ئەو لەوە خۆی گێل دەكات كەزیندانییە هوشیارەكان لەو ڕاستیە گەیشتوون كە ئەو وشەیە مانای :ڕسوابوونە پاشەكشێیە لەهەموو بەڵێن ووەفا وڕەوشت وكار وئەركێكی نیشتمانی " (مەحمود مەلا عززەت :234 ).
تەوەری چوارهەم / جێگە وپەیوەندی كەمینە بەزۆرینەوە.بەرلەوەی ناوەڕۆكی "كاروانی بێ كۆتایی" بریتی بێت لەگێڕانەوەی ڕووداوەكانی زەمەنی گێڕانەوە ئەویش لەڕێگەی خودێكی بكەری بەئەزموون ئەوا بەشێوەیەكی گشتی بریتیە لەكارلێكێكی مەعریفی بۆ وەرگرتن ووەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەی كەدەكەونە نێو چوارچێوەی ئەو زەمەنەوە.ئەوەشی یارمەتی گرێدانی كارلێكەكان دەدات بریتیە لەمەبەستێتی گوتاری خودی بكەر كەلەگەڵ مەبەستێتی گشتیدا یەكدەگرنەوە.بەمەش گەرچی ڕووداوەكان زیاتر پەیوەستە بەخودی بكەر (مەحمودی مەلا عززەت) بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا زۆرینەش بەشدارن لەو گێڕانەوە ڕووداوییەدا وەك ئەوەی ئەو زۆرینەیە, كەلەڕووی چەمكی پەیوەستێتییەوە هاوشێوەی مەبەستێتی خودی بكەرە ,هەمان ڕۆڵی خودی بكەر ببینن.یان بەپێچەوانەوە خودی بكەر بەهۆی بونیادە گەورەكەوە كەتێكڕای,بەهۆی یەك مەبەستێتی گوتارەوە, بەیەكەوە بەستۆتەوە یان گرێی داون  ئەو دەسەڵاتەی پێدراوە كەگێڕانەوەی ڕووداوەكان بخاتە ئەستۆی خۆی بەشێوەیەكی جێگیری ( یمنی گریف :13) .بەمەش گێڕانەوەی ڕووداوەكان لەلایەن خودێكەوە پێدەنێنە قۆناغی ڕاكێشان وكۆكردنەوەی زۆرینەی خودەكان.هەرلەبەر ئەمەشە پەیوەندییە ماناییەكان لەڕووداوەكاندا بریتیە لەكۆكردنەوەی جەمسەرەكان ( محمد خگابی:268 ).لێرەدا ناوەڕۆكی ئەم جۆرە لەپەیوەندی وگێڕانەوەیە دەچنە نێو ووردەكاری وڕاڤەكردنی ڕووداوەكان (جمیل عبد المجید:146 ).بەمەش, هەروەك ڕەخنەگری هۆڵەندی ڤان دایك دەڵێت,بونیادە زۆرینەكان نوێنەرایەتی بونیادە كەمینەكان دەكەن كەبەم پڕۆسەیە دەوترێت "بونیادە گەورەكان"(توین فان دایك:58- 59).بەمانایەكی تر,جیاوازی نامێنێت لەنێوان كەمینە وزۆرینەدا بەڵكو پڕۆسەكە تەواو دەچێتە نێو شریتێك بەجیاوازی شێوەكانی.تۆپۆڵۆژیا ئەوەمان پێ دەڵێت كەهیچ جیاوازییەك نیە لەنێوان  شێوەیەكی بازنەیی وشێوەیەكی چوارگۆشەیدا چونكە هەر خۆمان,لەڕێگەی ئیلاستیسیزمییەوە, دەتوانین ئەو دوو شێوەیە بگۆڕین بۆ شێوەكانی تر بەبێ پچڕاندن.واتە شێوەكان لەڕووی كێش وقەبارەوە هاوشێوەی یەكترن.مەبەستێتی بابەتە سەرەكییەكەی خودی بكەر دەتوانێت ئەم ڕۆڵە ببینێت وكەمینەكان بگۆڕێن بۆ زۆرینەوە وپێچەوانەكەشی هەر ڕاستە. ئازار وئەشكەنجەكانی خودی بكەر لە"كاروانی بێ كۆتایی"چەند زۆر بن بەڵام بەهۆی ئایەتەبوونی هەردوو جەمسەری كەمینە وزۆرینە یان كاریگەری كێش وقەبارەی زۆرینە كەگوتارە سەرەكییەكەی لێ دروست بووە بەسەر  كەمینەدا ئەوا كەمینەكە هەمیشە خۆی لەبەردەوامیدا دەبینێتەوە .بۆنموونە,گێڕەوەڕ كەدەكەوێتە دیمەنی دایەڵۆگە قورسەكانی هێزی دەسەڵاتی داگیركەر لەگەڵ خودی بكەر ئەوا باڵانسەكان بەلای خودی بكەردا دەشكێنێتەوە.خاوەن دەسەڵات بەم شێوە وشێوازە ڕووی دەمی لەخودی بكەرە و دەڵێت"ئەوە كوا وەڵامی پرسیارەكان؟ پێم نەگوتێت دەبێت قسە بكەیت؟دیارە پیاوی لاساری وەك تۆ شایستەی ئامۆژگاری ویارمەتیدان وئازادكردن نییە,لەبەر ئەوە لەمەودوا قسەكانیشت دادت نادات,ئینجا دەكەویتە بەردەم ئەشكەنجەی تەواوەتی" (مەحمود مەلا عززەت:226).لەوەڵامدا خودی بكەر دەڵێت ,كەلێرەوە بەئاشكرا هەست بەگرێدانی هەردوو جەمسەرەكەی كەمینە وزۆرینە دەكرێت "قسەی چیی بكەم؟دەتانەوێت درۆ بكەم وشتیش لەسەر خۆم هەڵبەستم؟دەتانەوێت بەخۆڕایی خەڵكی بێ تاوان ڕاپێچی ئێرە بكرێت...من ئەو بێ ویژدانییە ناكەم بەهیچ جۆرێك كەس توشی ئەم مەینەتییە ناكەم.ئەوە بێ مروەتییە كەخەڵكی بێ تاوان توش بكرێت!باشە ئەوانە لەبەردەم یاسا ئاسمانییەكاندا, لەبەردەم  یەزداندا چیی دەڵێن" ( مەحمود مەلا عززەت:226).ئەمە لەكاتێكدا مەحمودی مەلا عززەت چەندین تێكۆشەری هاوڕێی نزیك بەئایدیاكەیە ودەرەوەی ئایدیاكەی دەناسێت ولەنزیكەوە كاری سیاسیشیان پێكەوە كردووە.خۆ ئەگەر كارلێكەكە لەنێوان ئەو جەمسەرانە نەبوایە ئەوا گوریسی نێوانیان بەرەو پسان دەڕۆشت وخودی بكەر ئەوەی دەكرد كەبەرامبەرەكان داوایان لێكردبوو.واتە هێزی گرێدانەكە زۆر لەپسانەكە بەهێزتر بوو.ئەوەتا گێڕوەڕ لەشوێنێكی تردا ولەڕێگەی مەنەڵۆگی خودی بكەرەوە  دەڵێت" بەرەبەیانی ڕۆژی چوارەم لەسەرما وهەڵلەرزینی گیانم,دوای كورتە خەوێك ڕاپەڕیم,هەروەك خەو بەچارەنوسەكەمەوە ببینم,چونكە وا خاڵەكانی تاوانباركردن گەیشتۆتە لوتكە,بڕیارەكان لەبەردەم جێبەجێكردندان,سەرنجامەكانیش زۆر بوغرنج نین:
- بۆ ئەوان دوو ئەلتەرنەتیڤ ویەك سەرەنجامە.
- بۆ منیش یەك ئەلترنەتیڤ ودوو سەرەنجامە.
بۆ ئەوان یان گەیشتنە مەبەست وئیعتراف پێكردنە,یان بەردەوامبونە لەسەر ئەشكەنجە كەسەرەنجامی هەردووكیان هەر كوشتنە.بۆ منیش خۆگری وبەربەرەكانی وگوێ نەگرتن لەهیچ قسە وهەڕەشە وبەڵێنێكیانە كەسەرەنجام یان سەرفرازبوونە,یان كوشتنە لەژێر ئەشكەنجەدا " (مەحمود مەلا عززەت: 242).
ئەنجامەكان:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- تۆپۆڵۆژیا جەخت لەسەر ئەو فەزایە دەكات كەدەكەوێتە نێو پڕۆسەی وەسفە ئەكتیڤەكانی جێگەوە كەبەرجەستەی زەمەنێكی مێژووی لەچالاكییەكانی فیكری مرۆڤایەتی دەكات ودواتر ڕاڤەكردنی لەڕێگەی خودێكی بكەری بەئەزموون كەتوانای گرێدانی جەمسەرە جیاوازەكانی هەبێت ,بەڵكو هەموویان لەنێو یەك ڕووبەری فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژیدا كۆ بكاتەوە.مەحمودی مەلا عززەت بەر لەوەی بچێتە نێو زیندان ئەوا كەسێكی ڕۆشنبیر وخاوەن هەڵوێست بوو,دەیزانی چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆخە جیاوازە سەختەكاندا بكات وتوانای بەرگریشی لەچەقی مەسەلەكان هەبوو بەبێ پسانەوە.ئەمەش بەو مانایە دێت كەگێڕانەوەكانی ئەم نووسەرە لەئێستا وئایندەدا دەبنە سەرچاوەیەكی فیكری وسیاسی وئەخلاقی بۆ كۆمەڵگای كورد.لەهەمان كاتیشدا تۆمارێكی ووزەبەخشیە بۆ چالاكییەكانی زەمەنی ڕابردوو كەتاكەكانی ئەمڕۆ پێویستە ڕێزی لێ بگرێت چونكە بەشێكە لەدەسەڵاتی بەرگری لەخاك ونیشتمان ونەتەوە.
- تۆپۆڵۆژیا لەخاڵێكەوە دەست پێدەكات ودواتر  بەبەردەوامی جەخت لەسەر ئەو خاڵە دەكات بەمەبەستی گەورەكردن وفراوانكردن ودامەزراندنی شێوەیەكی نوێ كەپێشتر لەوشێوانە نەبینراوە یان نەبیستراوە.بەمەش ئەم خاڵە نوێیە دووردەكەوێتەوە لەفەزایەكی سروشتی كەپێشتر لەهزر وهۆشماندا بوونی هەبووە. دیدەكان بۆ ئەم جۆرە خاڵە خۆی لەدوو ئاستدا دەبینێتەوە ,یەكەمیان دیدێكی گشتی كەسەرجەم خودەكان یان تاكەكان بەشدار دەبن لەبونیادی.دوهەمیان دیدێكی تایبەت كەئەركی گواستنەوەكان دەكەوێتە ئەستۆی خودێكی دیاریكراو بەنموونەی مەحمودی مەلا عززەت.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەلەگێڕانەوەكەدا جگە لەكارێكتەری سەرەكی (خودی بكەر) چەند كارێكتەرێكی تر بەشێوەی جیاواز بوونیان هەیە وەك فیكر وئایدیا وكەسە بەهەڵوێستەكان كەسەرجەمیان لەپێناو یەك گوتاریدا كار دەكەن بەبێ دابڕان.بەمانایەكی جیاوازتر,زۆرێك لەتێكۆشەران وبەهۆی هەڵوێستە نیشتمانی وفیكرییەكانیانەوە بەرەو زیندان ڕۆشتوون بەڵام ئەركی گێڕانەوەكانیان ,وەك خاوەنی "كاروانی بێ كۆتایی" نییە كەلەنێو ماوەی نزیكەی هەشت مانگێكدا لەزیندان ڕۆمانێكی بۆ نووسین ولەو ڕۆمانەدا كەسەر بەئەدەبیاتی زیندانە چەندین زانیاری وورد ودرشت وگرنگ بەدی دەكرێت كەدەشێت مێژوونوسان ودەرهێنەری دراما وسینەماییەكان پشتی تەواوی پێ ببەستن.هەر ئەم زانیارییانەیە كەدواتر دەچێتە نێو ڕاگەیاندە ناوخۆیی ونێو دەوڵەتییەكانەوە لەوێشەوە وبەپێی گریمانەكان ڕەنگە كاری جدیشی لەسەر بكرێت.
- لەڕێگەی تۆپۆڵۆژیاوە خودی بكەر دەتوانێت چەندین نهێنی بخاتە بەردەست خوێنەرەوە.خۆ ئەگەر خوێنەرەكە لەجۆری زیتەڵ وبەئەزموون بێت ئەوا دەتوانێت ڕووبەری بازنە زانیارییەكان فراوانتر بكات ئەویش لەپێناو دۆزینەوەی بەها گرنگەكانی مەبەستێتی. گێڕانەوەكان تەنها پشت بەزانیارییەكانی خودی بكەر نابەستێت بەڵكو ئەو جۆرە خوێنەرەش بەشدارە لەدروستكردن وفراوانكردنی ماناكان یان زانیارییەكان.لێرەدا گرنگی تۆپۆڵۆژیا بەدەردەكەوێت ئەویش بەوەی دەتوانێت پارێزگاری لەگوتارە سەرەكییە بكات بەبێ زیادەڕۆیی وەك ئەوەی هەر یەك لەخودی بكەر وخوێنەر لەهەوڵی دامەزراندنی هێڵە نوێیەكاندان كەسەرجەمیان كۆدەبنەوە لەدریّژكۆلەیەكی بەردەوام .بەئاڕاستەیەكی تر,تۆپۆڵۆژیا لەیەك كاتدا گرنگی دەدات بەگۆشە جیاوازەكان بەمەرجێك درێژكۆلەكان بەبەردەوامی كاری خۆیان بكەن ونەپسێن.
- تۆپۆڵۆژیا ئەو پردەیە كەدەتوانێت سەرجەم گۆشەكان لەبازنەیەكی بابەتی دیاریكراودا كۆ بكاتەوە,لێرەشەوە بەهای منێكی باڵا وئەوێكی بەرامبەر بەدەردەكەوێت.بەرامبەرەكانیش بەشێوەی جوراوجۆر دەردەكەون,هەندێ جار بەمانا نێگەتیڤەكەی وهەندێك جاریش بەمانا پۆزەتیڤەكەی.بۆ نموونە لە"كاروانی بێ كۆتایی "دا دوو جۆری سەرەكی بەرامبەر بوونیان هەیە,یەكێكیان نەتەوە وخاك ونیشتمان وتێكۆشەران.ئەوی تریان جاسووس وداگیركەر ودوژمنان.هەمووشیان بەپێی تۆپۆڵۆژیا لەیەك ڕووبەردا كۆدەبنەوە ولەوێشەوە ململانێكان دەست پێدەكات.
پەراوێز سەرچاوەكان:
- بدري عثمان .بناء الشخصية الرئيسية في روايات نجيب محفوظ,دار الحداثة للطباعة والنشر والتوزيع,بيروت ,1986.
- توين فان دايك,الخطاب والسلطة,ترجمة غيداء العلي,المركز القومي للترجمة,القاهرة,2014.
- جميل عبدالمجيد,البديع بين البلاغة واللسانيات النصية,سلسلة دراسات ادبية,الهيئة المصرية العامة للكتاب,1998.
- محمد خطابي,لسانيات النص- مدخل الى انسجام الخطاب -,المركز الثقافي العربي,بيروت,1991.
- مةحمود مةلا عززةت,كارواني بيَ كوَتايي,طوَشةيةك لةياداشت وبيرةوةرييةكان,ضاثي سيَيةم,ضاثخانةي تيشك ,سليَماني,2008.
- مصطفى الضبع,استراتيجية المكان,الهيئة العامة لقصور الثقافة,القاهرة,1998.
- يمنى طريف الخولي,اشكالية الزمان في الفلسفة والعلم,مجلة البلاغة المقارنة,القاهرة,الجامعة الامريكية,العدد 9 , 1989.
-Stephen barr , experiments in Topology ,Dover publications , 1964  .