لەتیف هەڵمەت لەنێوان دیدگەرایی وبابەتگەرایدا

   پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
    پ.د.نیان نەوشیروان مەستی

دەروازەیەك:
ئەم لێكۆڵینەوەیە,كەپشتی بەپشكنین وتوێكارییەكانی ڕەخنەی ڕەچەڵەكی(تكوینی) بەستووە,لەلایەكەوە هەوڵێكە بۆ نزیكبوونەوەی خوێنەری كورد لەم زانستە ڕەخنەییە لەڕووی تیۆرەوە,لەلایەكی تر دەرخستنی ئەزموونە شیعرییەكانی لەتیف هەڵمەت كەپەیوەندی بەفەلسەفەی خودگەرایی ودیدگەرایی جیهانی وبەبەتگەراییەوە هەیە بەتایبەتی ئەو بابەتانەی كەپەیوەندی ڕاستەوخۆیان هەیە لەگەڵ مەسەلەی یاخیبوون وبەرەنگاری وسۆسیۆڵۆژیای تاك وكۆمەڵ وكێشەكانیان.بەمانایەكی تر,لەكاتێكدا دەقەكانی لەتیف هەڵمەت دەخوێنینەوە,ئەوا هەر زوو  هەست بەدوو تەوەری كاركردنی سەرەكی دەكەین. یەكەمیان,گێڕانەوە وئاشكراكردنی ناخی ڕووداو وتاكەكانی.دوهەمیان,وەسفكردنی واقیعی بینراو ونەبینراوی كۆمەڵگا وجیهان.دیدگەرایی بەشێوەیەكی گشتی وجیهانییەكەی بەشێوەیەكی تایبەتی فاكتەرێكی ووزەبەخشە بۆ دەرخستنی زانیارییەكانی ئەو دوو تەوەرە.لەئەنجامیشدا خوێنەر خۆی لەنێو چەمكە بابەتییەكانی مرۆڤ ومەسەلە ومەبەستێتی وبنەما هونەری وواقیعی وخەیاڵی وشێوازییەكاندا دەبینێتەوە.لەهەمووشیاندا كارەكە بەهاوپەیمانێتی نێوان خود وبابەت دروست دەبێت.بەمەش,تاك ,یان خودێك,بەنموونەی لەتیف هەڵمەت,تواناكانی خۆی لەگەڵ بابەتە جیهانییەكاندا تاقی دەكاتەوە.كێڵگەی تاقیكردنەوەكەش,كەكۆمەڵگای كوردییە,زۆر لەبارە بۆ ئەم مەبەستە بەوپێیەی ئەم كۆمەڵگایە بەدرێژایی زەمەنی بیركردنەوەكانی خۆی لەنێو بازنەی داگیركردن وستەمەكانی فارس وعەرەب وتورك وئیمپریالیزمی ئینگلیزیدا دیوەتەوە.لەهەموو زەمەنەكانیشدا گرژی وڕووبەڕوبونەوە وبەرگری وململانێ سەریان هەڵداوە.ئەمەش بەو مانایە دێت كەكۆمەڵگاكە هەمیشە لەجووڵەیەكی بەردەوامدا بووە وئارامی بەخۆوە نەبینیوە.ئەمە بەپێی تێگكەیشتنی مرۆڤایەتی كارێكی سەرنجراكێش ونامۆیە بەڵام بەدیدە جیهانییە میتریاڵییەكان پڕۆسەیەكی سروشتییە چونكە تەنها هەر كورد نیە كەخۆی لەنێو بازنەی ئیمپریالیزم وداگیركردندا دیبێتەوە,بەڵكو چەندین نەتەوە وكۆمەڵگای تر بەهەمان شێوە,كەمتر یان زیاتر,مامەڵەیان لەگەڵدا كراوە كەئەمە بۆ خودێكی وەك لەتیف هەڵمەت دەبێتە سەرچاوە وسەرچاوەلێگرتن بۆ زانیارییەكان ,بەڵكو داهێنان وسەرخستنی دەقەكانی.لێرەشەوە ئامانجی لێكۆڵینەوەكەمان بۆ دەردەكەوێت كەبریتیە لەئاشكراكردنی هێزی خود بەرامبەر بەبابەت,یان هەماهەنگی نێوان دیدگەرایی وبابەتگەرایی.بەئاڕاستەیەكی تریش بریتیە لەداهێنانەكانی هەستی خودێكی بزوێنەر وبكەر كەتوانای گواستنەوەی جیهانە هەستییەكانی هەیە بۆ بابەتێكی ڕۆحی.لەم گۆشەیەوە دوو ئاستی سەرەكی ڕۆڵی سەرەكی دەبینن ئەوانیش,ئاستی ڕاڤەكردن وئاستی ڕوونكردنەوە ئەویش بەوەی یەكەمیان ئەركی لێكۆڵینەوە شاراوەكانی دەقی لەسەرە.دوهەمیشیان ئەركی ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی دەق لەگەڵ زانیارییە سیاقییەكان.
ڕێبازی لێكۆڵینەوەكە:
وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا كەلێكۆڵینەوەكە لەبنچینەدا پشتی بەڕەخنەی ڕەچەڵەكی (تكوینی) بەستووە.بەڵام لەنێو ئەم ڕەخنەیەدا دیدگەرایی جیهانی بۆتە كەرەستەی كاركردن,دواتریش ناوەڕۆكی ئەم جۆرە لەدیدگەرایی پێدەنێتە قۆناغی بابەتگەرایییەوە.دیدگەرایی جیهانیش,كەهەندێك جار دیدگەرایی گەردوونیشی پێدەوترێت,لەلایەن ڕەخنەگری فەڕەنسی, بەڕەچەڵەك ڕۆمانی,لۆسیان گۆڵدمان نەخشەی تەواوی بۆ دانراوە وبۆتە كردارێكی پسپۆڕی تایبەت بەخۆی.بەلای ئەم ڕەخنەگرەوە دیدگەرایی جیهانی بریتیە لەكۆمەڵێك هەست وفیكر كەلەڕێگەی چەند تاكێكی بەئەزموون وبزێوەوە وپشت بەست بەخەسڵەت ودیاردە سۆسیۆڵۆژییەكان لەدایك دەبن كەدواتر بۆچوونی ئەمان دژایەتی بەرامبەرەكان دەكەن (لوسیان غولدمان- ب-:28).هەروەها دیدگەرایی جیهانی دەرئەنجامی دیاردە سۆسیۆڵۆژی ومێژووییەكان دروست دەبێت, كەتاك بەتاقی تەنها ناتوانێت سەرجەم ئامانج وحەزەكانی خۆی بەدەست بهێنێت گەر واقیعی سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی یارمەتدەری نەبن (لوسیان غولدمان- ب-: 30).لەم ساتەدا ڕۆڵی تاك,بەهۆی پەیوەندییەكانییەوە بەجیهانی دەرەوە,كۆكردنەوەی ئەو زانیاریانەیە كەدەگونجێت لەگەڵ تێكڕای خەڵكیدا.بەمانایەكی جیاوازتر,گەر بمانەوێت لەمانا جیهانییەكان بگەین ئەوا تاك پێویستە كارلێكێك لەگەڵ دەوروبەری خۆیدا دروست بكات چونكە لەزۆر حاڵەتدا ماناكان,لەنێو كۆمەڵگاكاندا,دووبارە دەبنەوە.ئاستی بیركردنەوەی ئەم جۆرە تاكانە,كەبەلای لۆسیان گۆڵدامەنەوە بەخودێكی بكەر ناسراوە,لەهەموو تاكێكدا نابینرێت بەوپێیەی ڕێژەی هەستی بیركردنەوەكانی خودی بكەر لەپلەیەكی نموونەیدایە كەهەمیشە بەدوای پرسیار ووەڵامەكاندا دەگەڕێت,یان خۆی وەڵامی پرسیارە ئاڵۆزەكانی دەوروبەرو وجیهان دەداتەوە.لەگەڵ ئەمانەشدا, بنەماكانی دیدگەرایی جیهانی لەسەر بناغەی هەستێكی كرداری و هەستێكی ڕێ تێچوونی دروست دەبێت.مەبەستیش لەهەستێكی كرداری ئەوەیە كەتاك خاوەن هەستێكی فراوانی گەشەیی بێت وبەبەردەوامی چاودێری ڕووداوەكان بكات.یان ئەو هەستەیە كەتوانای گرێدانی دوو زەمەنی هەبێت,ڕابروو ولەگەڵ ئێستادا.بەڵام هەستی ڕێ تێچوونی بریتیە لەدیدی تاك بەرامبەر ئەو واقیعەی كەخۆی مەبەستێتی,یان باوەڕی پێی هەیە.ئەمەش بەمەستی گۆڕینی دۆخەكانە تا لەنزیكەوە باوەڕێك لای تێكڕای خەڵكی دروست دەكات.بەدیوێكی تریشدا,هەستی ڕێ تێچوونی بریتیە لەهەستی كاتی كەتاك وكۆمەڵگا خۆیان تێیدا دەژین بەتایبەتی لەو كاتانەی ئەم تاك وكۆمەڵگایە دەكەونە ژێر هەڕەشەی چەندین فاكتەری دەرەكی جیاواز لەڕووی سیاسی وفیكری وئابووری وسۆسیۆڵۆژیاوە.ڕەنگە ئەم جۆرە لەهەست لەئایندەدا پێ بنێتە قۆناغە ئایدیۆڵۆژیاییەكانەوە (محمد خرماش:7).هەموو ئەمانە لەئەنجامدا دەبنە بابەتی بابەتگەرایی.ئەم بابەتگەراییە بریتیە لەوەی كەڕاستییەكانی واقیع پێویستە هەستپێكراو وبینراو بێت نەك تەنها باوەڕێك بێت لەچوارچێوەیەكی سنوورداری داخراودا( سعید علوش: 12) .لەم ڕوانگەیەوە خودی بكەر هەمیشە بەدوای شتەكاندا دەگڕێت بەتایبەتی ئەو شتانەی كەجوانی بەخشن بۆ تێكڕای خەڵكی.جۆری گەڕانەكە دوورە لەحەزێكی تایبەت بەڵكو لەجیاتی ئەمە خۆی دەبێتە بەشێكی هەرە گرنگ بۆ مەسەلە وبابەتە هەستیارەكان.كەواتە بابەتگەرایی پەرچدانەوەی كاریگەرییە ویژادانی وبیركردنەوە میتافیزیكەكانە (فۆاد ابو منصور: 189).لێرەشەوە بابەتگەرایی پێدەنێتە ماناكان ( تیمە ) كەپشت بەبیرۆكە یەك لەدوای یەكەكان دەبەستێت كەبەهەموویان نامەیەك یان گوتارێك دەخوڵقێنن.  
پلانی لێكۆڵینەوەكە:
بەوپێیەی ناونیشانی لێكۆڵینەوەكە بەنێوی"لەتیف هەڵمەت لەنێوان دیدگەرایی وبابەتگەرایی"یە,ئەوا ناوەڕۆكی لێكۆڵینەوەكە,بەشێوەیەكی هاوبەش, دابەش دەبێت بەسەر ئەم دوو جەمسەرە زاراوەییەدا:
جەمسەری یەكەم/دیدگەرایی.گەر بەپێی زانیارییە ئاماژەپێكراوەكان كار بكەین ئەوا ئەم بەشە باشتر وایە دابەش بێت بەسەر ئەم تەوەرانەی لای خوارەوەدا:
تەوەری یەكەم / لەڕوانگەی فۆڕمەوە.ئەو شاعیرانەی كەدەچنە خانەی دیدگەرایی,بەتایبەتی لەجۆری جیهانییەكەی,یان ئەوانەی كەمامەڵە لەگەڵ ئەزموون وشێوازە قورس وقوڵەكانی جیهانی دەرەوەدا دەكەن ئەوا خۆیان نابەستنەوە بەنموونەیەكی فۆڕمی دیاریكراو بەڵكو بەهۆی پەرۆشیانەوە بۆ بابەتەكانیان لەهەوڵی گەورەكردن وفراوانكردنی فۆڕمەكاندان بەتایبەتی ئەو فۆڕمانەی كەزیاتر دەگونجێن لەگەڵ واقیعی سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی سەردەمدا.ئەمەش ئەوە ناگەنێت كەدیدگەرایی تەنها لەنێو ڕێبازی ڕیالیزمدا جێگەی دەبێتەوە بەڵكو پڕۆسەكە خۆی لەسەرجەم ڕێبازە فەلسەفی وئەدەبی وشیعرییەكاندا دەبینێتەوە بەنموونەی ڕۆمانسیزم وسوریالیزم ودادایزم وڕیالیزم...هتد.لەتیف هەڵمەت یەكێكە لەو شاعیرانەی كەدەچێتە نێو ئەم چوارچێوەیەوە.هەر زەمەنە وبەپێی خواستەكانی سەردەم مامەڵە لەگەڵ فۆڕمەكاندا دەكات.بەڵام لەهەمووشیاندا پارێزگاری لەكەسێتی فۆڕمەكان كردووە,بەڵكو هیچ لادانێكی ناسروشتی بەسەر ئەو فۆڕمانەدا ئەنجام نەداوە چونكە فۆڕمەكانی پێشتر لەلایەن شاعیرە جیهانییەكانەوە,بەنموونەی ت.س.ئیلۆت وئێزرا پاوەند ولۆركا..,سەركەوتوانە, تاقیكراونەتەوە بەبێ هیچ گرفتێكی هونەری یان بابەتی, وەك شێوازی گێڕانەوە وپۆستەری وكاریكاتێری وگاڵتەجاڕی وهێمایی وئەفسانەیی ودادایی (گەڕانەوە بۆ زەمەنی پاكیزەی منداڵی) ومەنەڵۆگی ودایەڵۆگی ...هتد. هەموو ئەم شێوازانە,لەلایەكەوە بەمانای لاسیكردنەوە نایەن بەڵكو بریتین لەبەئاگابوونی خودی بكەر بەشتەكانی دەوروبەر.لەلایەكی تریشەوە دەچنە خانەی بەرهەمە هونەرییەكانەوە,بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا بابەتەكان,بەتایبەتی گشتییە هەستیارەكان كەچارەنووسی تاك وكۆمەڵگای پێوە بەندە,بزوێنەری ئەم شێوازانەیە.بۆنموونە,هەڵمەت لەشیعری "پرسیار"كەبۆ گیانی قازی محەمەدی نووسیوە,دەڵێت:
لەو وڵاتەی كە (قازی)یان تیا دا لەدار
شەوێ لەگوندێ دوورە شار
مناڵێك بوو بەمامۆستای هاوڕێكانی و
كەوتە پرسیار:
- دەنكە بەڕوو لەكوێ دێنن...؟
- لەچیاوە...
- شەستە باران لەكوێوە دێ ؟
- لەدەریاوە...
ئێ... ئەی ماسی...؟
- لەدەریاوە...
- ئەی (قازی )یان بۆ هەڵواسی ؟
" لەوكاتەدا تارماییەك دەركەوت كەم كەم 
مناڵەكان وا بێ دەنگ بوون...
دەتگووت كەسیان نەزمانیان هەیە نەدەم " (دیوان :498 -499 )
لەم تابلۆیە,یان دیمەنەدا, شاعیر,لەڕێگەی گێڕانەوەیەكی خێرا,هاوشێوەی پێشەكییەك بۆ گێڕانەوە ڕووداوییەكان, دوو زەمەنی تێكەڵ بەیەك كردووە (ڕابردوو وئێستا)كەهەردووكیان خۆیان لەیەك مەسەلەدا دەبینێتەوە ئەویش خاك وترس.واتە,هەڵمەت لەیەك كاتدا دەیەوێت مناڵانی سەردەم بەزانیارییە مێژووییەكان ئاشنا بكات تا ئەم مێژووە بەشێوازێكی داینامیك بەردەوام بێت ولەهەمان كاتیشدا لەهزر وهۆشی نەوەكانیشدا پارێزراو بێت.بەڵام ,وەك لەكۆتا دیمەنەكەدا دەردەكەوێت,ترسەكان كەبەشێوازێكی فانتۆمی هاتووە,ڕێگر دەبێت لەگەیاندنەكان.بێدەنگی مناڵەكان وڵاڵبوونیان لەبەردەم گێڕانەوەكە نیشانەی ڕێگرییەكەیە.هەروەها,دیمەنەكە ئەوەشمان پێدەڵێت كەڕاهێنانە زانیارییەكان بۆ زەمەنی ئێستا پێویستیان بەنەوەی نوێیە وەك هێزێكی ئایندەیی كەدەشێت بەمە بووترێت "فیكر دروستكردن" یان "هەستە كەڵەكەبووەكان".لەم كاتەدا هەڵمەت مەبەستێتی ئەو مێژوویەی كەچەندینی وەك قازی كاریان لەسەری كردووە وفیداكاریشیان بۆ داوە بپارێزێت چونكە بەتاقی تەنها كاری پاراستنەكەی پێ ئەنجام نادرێت وپێویستی بەهەماهەنگی ئەوانی هاوشێوەی خۆی هەیە تەنانەت گەر بەرامبەرەكانیش مناڵان بن.
لەشیعرێكی تریدا بەنێوی" هێز" دەڵێت:
گشت وشەكان كۆبوونەوە
بوون بەدرێژتریت هۆنراو
گشت چراكان كۆبوونەوە
بوون بەڕووناكترین هەتاو
هەموو ئاوەكان یەكیان گرت
بوون بەمەزنترین لافاو
بوون بەدارێك... گشت دارەكانی دارستان
بەهێزترین تەوریان شكان...! (دیوان: 514 ).
ئەم دەقە,پێچەوانەی دەقە ڕۆمانسیزمەكەی شێللی (1792- 1822 ) بەنێوی"فەلسەفەی خۆشەویستی"كار دەكات.گەر لەدەقەكەی شێللی دا وبەهۆی فەلسەفەی ڕێبازەكەیەوە سروشت  ئامڕازێك بێت بۆ خودی شاعیر,ئەوا لەدەقەكەی هەڵمەتدا ئەو سروشتە دەبێتە ئامانجێك بۆ سەرخستنی پڕۆسە بابەتییەكە كەیەكگرتن ودژایەتیكردنی ستەمكارانە.واتە,شاعیر,لەڕێگەی ئەم كورتە وێنەیەوە,ئامانجە سەرەكییەكەی خۆی بۆ بەرامبەرانی ستەمكاران دەخاتە ڕوو.ئەمەش بەو مانایە دێت كەووشەیەك یان دەستەواژەیەكی كوورتی كاریگەر ڕۆڵی چیرۆك وڕۆمانێك دەبینێت وخوێنەری نموونەیش,لەڕێگەی سیاقە مێژووییەكانەوە, خۆیان دەتوانن ئەم كورتە وێنەیە گەورە وفراوانتر بكەن.لەلایەكی تریشەوە بەكارهێنانی شێوازی خاڵبەندی,كەشێوازێكی جیهانییە وبەمەبەستی مانا شاراوەكان دێت,لە دوو شوێنی گرنگی دەقەكەدا هاتووە ,یەكەمیان, لەدوای دەستەواژەی"بوون بەدارێك...".دوهەمیان,لەدوای دەستەواژەی " بەهێزترین تەوریان شكان...".ئەم بەكارهاتنە لەجۆری ڕێكەوتی یان هەڕەمەكی نیە,بەڵكو شاعیر بەشێك لەڕێژە كردارییە ڕاڤەییەكە دەخاتە ئەستۆی خوێنەرەوە وهەر یەكەیان بەپێی گریمانەكان ڕاڤەی خۆی بۆ ئەو خاڵانە دەكات وەك ئەوەی بلێن " بوون بەدار ئەرك وماندووبونی دەوێت ودارەكان,یان هێزەكان هەروا لەخۆڕا دروست نابن",چونكە بەپێی لۆژیكەكان گەر دارەكە لەئاستە بەهێزەدا نەبێت ئەوا تەورەكان ناشكێنن ئەمە لەكاتێكدا هەمیشە تەورەكان جێگەی مەترسی دارەكان بوون .دواتر, وەك ئەوە وایە كەبڵێن" دارەكان كێن وبۆچیش تەورەكان تێك دەشكێنن".بەكارهێنانی نیشانەی سەرسوڕمان لەكۆتایی دەقەكە نیشانەی سۆزێكی ڕاستەقینەیە بۆ بابەت وڕووداوەكە,یان نیشانەی چالاكییەكی فیكرییە كەخودی بكەر پێویستی بەسەرنجڕاكێشانی كەسانی هاوشێوە هەیە تا پەلكێشیان بكات بۆ ناوەڕۆكی بابەت وڕووداوەكە.
تەوەری دوهەم /لەڕوانگەی ناوەڕۆكەوە.بەلای شاعیرەوە تەنها شت كەتەواو لەناخیەوە جێگەی دەبێتەوە ئەو ناوەڕۆكانەیە كەخۆی وهاوشێوەكانی خۆی تێدا دەبینێتەوە.ناوەڕۆكەكانیش جۆراوجۆرن بەڵام ئەوانەی كەدەچنە نێو خانەی دیدگەرایی جیهانییەوە ئەوانەن كەپەیوەندی بەهەمووانەوە هەبێت بەجیاوازی جێگە وئایدیا وفیكرەوە وەك مەسەلە مرۆڤایەتی وسۆسیۆڵۆژی وخودییەكانەوە. ئەركی شاعیر,لێرەدا, تەنها گواستنەوەی وێنە هەستییەكان نیە بەڵكو لەپاڵ ئەمەدا لەهەوڵی ئەوەدایە كەمەسەلە وپرسیارە ئاڵۆز وووردەكان بۆ تێكڕای خەڵكی ئاشكرا بكات.دیارە ئەمەش لەڕێگەی پرنسپ وپێوەرە جیهانییەكانەوە نەك تەنها ئەزموونێكی تاكی.ناوەڕۆكی شیعرەكانی لەتیف هەڵمەت هەڵقوڵاوی ڕەهەندە بابەتییەكانە كەخۆی كارێكتەری نواندنی ئەو بابەتانەیە. ئەمەش بەیارمەتی هێزی ئەزموونە ئەپستیمۆڵۆژییەكانی خۆی بەتایبەتی لەبواری نیشتمان ومرۆڤ ونەتەوە ومەسەلە هەستیارەكان.بەئاڕاستەیەكی تر,بابەتە ژیانییەكان,لەهەچ شوێن وجێگەیەك بن, بەدۆخێكی گۆڕانكاریدا تێپەڕ دەبن وبۆ هەر گۆڕانكارییەك شاعیر,بەنموونەی هەڵمەت,چاودێری ووردی ناوەڕۆكی گۆرانكارییەكان دەكات ولەهەمان كاتیشدا وەك كەسێكی تەماشاكەر ناڕوانێتە مەسەلەكان بەڵكو دەبێتە خودێكی خەمخۆری مەسەلەكان ولەپێناویدا زەمەنەكان بەزانیارییەكان پڕ دەكاتەوە.بۆ نموونە,گەر سەیری دەقی"هێڵ  "بكەین, كەدەڵێت:
هەمیشە وهەمیشە
هێڵی ڕاست بكێشە
دەتوانی هێڵی ڕاست
بكەی بەڕێگایەك
هەر بڕۆی
هەر بڕۆی
نەگەی بەهیچ شوێن وجێگایەك
هەمیشە و
هەمیشە
هێڵی ڕاست بكێشە
دەتوانی هێڵی ڕاست
وەك شمشێر هەڵبگری
ڕێ ی خوار وخێچی پێ ببڕی (دیوان :1342 )
ئەوا دەبینین ئەم وێنەیە دەگڕێتەوە بۆ هەڵمەت خۆی ولەلایەكەوە دەیەوێت وەك مامۆستایەكی پەروەردە ئامۆژگاری تێكڕای خەڵكی بكات بەرەو شتە جوانەكان.لەلایەكی تریشەوە مەبەستێتی كەئەم تێكڕایە لەخەڵكی لەسەر ڕەوشتە بەرزەكان ڕابهێنێت بەتایبەتی لەڕووی باوەڕهێنان بەخاك ونیشتمان ومەسەلە سۆسیۆڵۆژییەكان وپێداگری لەمافەكان وهەڵوێستە وەرگرتن بەرامبەر بەها ئایدیاڵیزمەكان ودووركەوتنەوە لەنیفاق ودووڕوویی وململانێ بێ ماناكان,بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا سەرچاوەكەی بریتیە لەدیدگەراییەكی جیهانی بەنموونەی دەقە ئاینی وشیعرییەكان.پێِشتر لەقورئانی پیرۆزدا خودا زۆر ڕاشكاوانە باس لەڕاستییەكان دەكات ,وەك ڕاستییەكانی نامە وگوتاری ئیسلامی وباوەڕ ومامەڵە سۆسیۆڵۆژییەكان"وانك لتهدی الی صراگ مستقیم"(الشوری:52 ).یان "اهدنا الی الصراگ المستقیم" (الفاتحە:6).یان وەك ئەوەی أبو تمام دەڵێت:
الحق ابلج والسیوف عوار           فحژار من اسد العرین حژار
یان دەڵێت:
السیف اصدق انبا‌و من الكتب        فی حده الحد بین الجد واللعب
لەدەقێكی تریدا بەنێوی "زەبر وزەنگ" دەڵێت:
زەبر وزەنگ
ڵاڵ فێر دەكا چۆن بێتە دەنگ
زەبر وزەنگ
پێ دەبەخشێ بەبەرد وسەنگ
مناڵی بێشكەش فێر دەكا
چۆن دەس بداتە تفەنگ (دیوان :451 )
لەئەدەبیاتی جیهانی وزانستە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وتەنانەت دەقە ئاینییەكانیشدا,ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆ دراوە بەچەمكی زەبر وزەنگ ودەرئەنجامەكانی لەسەر تاك وكۆمەڵ.ئەم دیاردەی زەبر وزەنگە دیاردەیەكی نوێ وسەردەمیانە نیە ومێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای تاوانەكان بەنموونەی هابیل وقابیل.لێرەداهارمۆر دەڵێت "زەبر وزەنگ پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەچالاكییە ئەزموونییەكانی تاكەوە هەیە لەكاتێكدا ئەم تاكە دەكەوێتە ژێر هەڕەشە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژییەكانەوە,دەرئەنجامیش بەرلێكەوتن وتاوانی لێ دەكەوێتەوە,بەڵكو ئەو تاوانە تاوانی تریشی لێدەكەوێتەوە" (سهیر عادل:196 ).هەندێكیش وای بۆ دەچن كەزەبر وزەنگ كردارێكی مەبەستییە وپەیوەندی بەچركە ساتە هەڵچوونی وعەفەوییەتەكانەوە نیە ( سامیە مصگفی:54 ) وەك ئەوەی لەسیاسەت وفیكردا بەرجەستە دەكرێت لەكاتێكدا ڕژێمێكی سیاسی یان دەسەڵاتی دەكەوێتە بەكارهێنانی زەبر وزەنگ  ئەویش بەمەبەستی لەناوچوونی نەیارانی لەبەرامبەرەكان وەك ئەوەی كەلەئەنفالكردنی كوردەكاندا بەدی دەكرێت.لەگەڵ ئەمانەشدا ولەبەرامبەر زەبر وزەنگ كاردانەوەكان ڕوو دەدەن لەو جۆرەی كەنیوتن باسی لێوە دەكات لەكاتێكدا دەڵێت"بۆ هەر كردارێك,كاردانەوەیەك بوونی هەیە كەیەكسانە لەڕووی بڕەوە وپێچەوانەیە لەڕووی ئاڕاستەوە".هەموو ئەمانە ئەوە دەگەیەنن كەلەتیف هەڵمەت,وەك شاعیرێكی كورد,لەنزیكەوە ئاگاداری سروشتی سایكۆڵۆژیا وسۆسیۆڵۆژیای تاك وكۆمەڵە وهەروەها,وەك بیرمەندێكی سایكۆڵۆژیا وسۆسیۆڵۆژیا,بیردەكاتەوە ولەلایەكەوە بەخاوەن زەبر وزەنگەكان دەڵێت كردارەكانتان,هەتا قورستر بێت, تا سەر ناچێتە سەر ونەیارانتان بەمنداڵانیشەوە,وەك كاردانەوەیەك,ئەو كردارانە ڕەتدەكەنەوە.ئەم دیدە لەبۆچوون دیدێكی تایبەتی هەڵمەت نیە وپێشتر تاك وكۆمەڵگاكان خۆیان لەو جۆرە دیدە تاقی كردۆتەوە وبۆتە دیاردە وپرنسپ بۆ تاك وكۆمەڵگاكانی تر بەنموونەی كۆمەڵگای كوردی كەبەدرێژایی زەمەنی سیاسی وفیكری گورزی زەبر وزەنگی قورسی,لەلایەن داگیركەران ودوژمنانەوە بەركەوتووە.
تەوەری سێهەم/لەڕوانگەی زمانەوە.زمان لەدەقی ئەدەبی وشیعری,تەنانەت ئاینیشدا,تەنها بەمەبەستی نمایشكردن ودەرخستنی توانا زمانی وڕەوانبێژی وشێوازییەكانی دەق وخاوەنەكانیان نایەت,تەنانەت خۆی لەكارنامە دەربڕینی وستاتستیكی وئیستاتیكییەكانیشدا نابینێتەوە ئەویش بەوەسفكردنی وێنەیەكی دەرەكی یان گرتنی دیمەنێكی كاریگەری سروشتی,بەڵكو زمان بەدیوە شاراوە وبونیادگەرییەكەی پێدەنێتە قۆناغی ئامانجە ماناییەكان ئەویش بەمەبەستی دەرخستنی مانا شاراوە ونەبینراوەكانی دەق.لەمەش زیاتر,زمان ڕۆڵی گەیاندن وپەیوەندییە ئۆرگانییەكانی ناوەوەی دەق دەبینێت وبەبەردەوامی لەهەوڵی خوڵقاندنی پەیوەندی ومانای نوێدایە.هەڵمەت لەم ڕوەوە زۆر دەوڵەمەندە وبەشێوەیەكی گشتی دەقەكانی بریتین لەپێكهاتەیەكی زمانی كەلەپشت ئەو بەكارهێنانە زمانییەوە چەندین ووردە مانای پێویست بەدی دەكرێت كەپەیوەندی بەچارەنووسی تاك وكۆمەڵگاوە هەیە نەك تەنها بیركردنەوەیەكی تاكڕەوی پەیوەست بەخۆی.بۆنموونە لەدەقی "گۆیژە"دا دەڵێت :
لەوەتی دونیا... دونیایە
گۆیژە بەپێوە وەستاوە...
هەزار پیاوی مەچەك ئەستوور
بە باڕەشێك شكایەوە...
بەفر باری 
ئاگر باری...
هێلانەیان چۆڵ كرد دڕندە وپاساری
لافاو هەڵسا
چاوی شیعر وشەش ترسا
زۆر شاعیریش نوشتایەوە
بەڵام گۆیژە...
تاجی شكۆی خۆی نەشكاند و
هەر بەسەربەرزی مایەوە (دیوان :591)
 ناونیشانەكە (گۆیژە),گەرچی,ئاماژەیەكە بۆ جێگەیەكی فیزیكی وجوگرافی دیاریكراو,بەڵام هەڵگری پێناسەیەكی بابەتییە وچەمكی پەیوەستێتی بونیادێكی سەرەكی كاریگەرە بۆ تێكڕای تاكەكان.پیرۆز ڕاگرتنی جێگەش بەلای نووسەران وشاعیرانەوە بۆتە دیاردەیەكی نیشتمانی ونەتەوەیی وشوناسی وسەرجەمیشیان هەستەكانی خۆیان بەرجەستە كردووە لەنێو جێگەدا بەتایبەتی ئەو جێگەیانەی كەدەچنە نێو بازنەی كارنامە كاریگەرێتی وپەیوەندێتی وئلیدیۆڵوژیەتی وكاریزماییەكانەوە.بەمەش گۆیژەكەی هەڵمەت چەند ڕەهەندێك لەخۆ دەگرێت لەوانە هەستكردن بەبوون وچالاكییە هزری ومەعریفی وفیكرییەكانی تاك وكۆمەڵگای كوردییەوە.هەروەها ئەم جێگەیە بزوێنەری هەستی تاك وكۆمەڵە بەرەو مەسەلە گەورە وپیرۆزەكان بەنموونەی دامەزراندن وگەیاندن وتێگەیشتن وهەستكردن وپاراستن. جگە لەمانەش,گۆیژە دەبێتە مێژوو وبەردەوامی بیركردنەوەكان بەرامبەر بەخاك ونیشتمان.لەپاڵ ئەم جێگەیەدا هەڵمەت,وەك خاوەن ئەزموون وهەڵوێستەیەكی خودی خۆی,وبەشێوەیەكی گشتی وتایبەت,ئاگاداری ڕووداوە گێڕانەوەییەكانە بەوەی ستەمكاران دێن ودەچن وبەشێك لەخاوەن قەڵەمەكان, بەنموونەی شاعیران,بەهۆی بەرژەوەندییە میتریالییەكانەوە بەهاكانی خۆیان لەدەست دەدەن بەڵام شوناسی جێگە, كەگۆیژە نوێنەرایەتی دەكات,قەبارە وتەنێكی جێگیر وستاتیك ونەگۆڕە.شاعیر لەدەقەكەیدا بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ ئاماژەی بەوە نەكردووە كەچۆن گۆیژە  بەسەربەرزی دەمێنێتەوە,بەڵام بەپێی گریمانە پێش وەختەكان خاوەن هەڵوێستە نیشتمانی ونەتەوەییەكان كردارێكی یارمەتدەرە بۆ پیرۆز ڕاگرتنی ئەم مانەوەیە.
لەدەقێكی تریدا بەنێوی"كچێكی قژ سەوز" دەڵێت:
كێ ئەڵێ...كێ ...كێ
ئەڵێ پیرەژن:
هەرگیز سك ناكات...!
ئەی ئەوە نیە
ئەم پیرە چیا پەرچەم سپییە
گشت ساڵێكی نوێ
كچێكی دەبێ
قژ سەوز ونازدار
ناو دەنرێ  - بەهار- (دیوان :664 )
 لەم دەقەیدا سوودی لەسەرچاوە ئەفسانەیی وئاینی وئەدەبییەكان بینیوە كەباس لەزیندووبونەوە دەكات.بەشێكی زۆر لەشاعیرە جیهانی وعەرەبییەكان بەنموونەی ت.س,ئیلوێت وئیدیس سیتوێڵ ولۆركا والسیاب وهاوڕیكانی لەشاعیرە تەموزییەكان وەك خلیل حاوی ویوسف الخال وادونیس وجبرا ابراهیم جبرا ئەم زیندووبونەوەیان كردۆتە چەقی بابەتەكانیان ئەمەش دوای ئەوەی سەرجەمیان,بەهۆی كۆنتڕۆڵی جیهانی میتریاڵ, هەستیان بەڕووخانی بەها ڕەوشتی ومرۆڤایەتییەكان كردووە ولەبەرامبەریشدا پەنایان بۆ دەقە ئەفسانەیی وئاینییەكان بردووە بەتایبەتی ئەو بابەتانەی كەشتە مردووەكان زیندوو دەكەنەوە.نموونە گەلێك زۆرە ولێرەدا جێگەیان نابێتەوە بەڵكو پێویستیان بەلێكۆڵینەوە تایبەتەكان هەیە.ناونیشانی دەقەكەی هەڵمەت بەڕستەیەكی ناوی دەستی پێكردووە كەلەڕووی ماناییەوە ئاماژەیە بۆ بەردەوامی و جەختكردنەوە وجێگیركردنی مانای مەبەست (بڕوانە سەرچاوە گرامەری وزمانەوانییەكان) . لەدەقی شیعریدا, بەنموونەی شیعرەكانی گۆران,زیاتر جەخت لەسەر قژی ڕەش وزەرد كراوە,بەڵام سەوزەكەی هەڵمەت ,كەڕۆڵە ماناییەكان دەبێنێت ,پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەمانا-بەخشەكانەوە هەیە وەك ئەوەی "بەهار" پێویستە سەوز بێت نەك زەرد یان ڕەش.لێرەدا ئەوەی كەشاعیر مەبەستێتی هەمان شتە كەشاعیرە جیهانییەكان, بەنموونەی ئەو شاعیرانەی كەئاماژەمان پێدا,كاریان لەسەری كردووە.نەتەوە وخاك ونیشتمانەكەی هەڵمەت یش,وەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە, بەدرێژای زەمەنە سیاسییەكان لەژێر هەڕەشەی بێبەشبوون وستەم وزۆرداری ستەمكاراندا بووە.بەڵام ,بەهەست بێت یان لەدەرەوەی هەستەكان,هەڵمەت خاوەن هەڵوێستەیەكی نەتەوەییە وكۆڵیش نادات وهەمیشەش گەشبینە لەئایندەكان وهەرەس وڕووخاوەكان كاریان تێ ناكات چونكە ئەو ڕاستییەی لا دروست بووە كەمردووەكان بۆ جارێكی تر زیندوو دەبنەوە وبەمەش تەوژمێك بەبەردەوامی هەڵوێستە بەرگرییەكان دەدات.
هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن كەمانا سەرەكییەكانی لەتیف هەڵمەت بریتین لەمەسەلە هەستیارەكان بەنموونەی خاك ونیشتمان ونەتەوە.واتە ناوەڕۆكی ئەم مەسەلانە وماناكانیان ڕۆڵێكی كاریگەر دەبینن لەدەستنیشانكردن وخوڵقاندنی فەرهەنگی شیعری شاعیر.ئاوڕدانەوە لەم مەسەلانە,لەڕێگەی پێكهاتە زمانی وفەرهەنگییەكان,بابەتێكی دیدگەرایی جیهانییە وە ئەو شاعیرانەی كەزیاتر بەلای چەمكە شۆڕشگێڕی وسۆسیۆڵۆژی وسیاسی وفیكرییەكاندا دەڕۆن ئەوا لەهەمان كاتدا بانگەوازی گوتار ونامەكانیان پێك دێت لەو فەرهەنگە شیعرییانەی كەپەیوەستە بەناوەڕۆكی ئەو چەمكانەی كەئاماژەمان پێدا.گەڕانێكی خێرا بەدیوانە شیعرییەكەی شاعیر ئەم ڕاستییەمان بۆ دەسەلمێنێت .
تەوەری چوارهەم /لەڕوانگەی وێنەوە.وێنە لەدەقی شیعریدا لەڕێگەی ئەم ئاستانەوە بەرجەستە دەبێت:
أ –ئاستی هەستە ڕاستەوخۆكان وەك وێنەگرتنی شتەكان كەبوونیان هەیە لەواقیعدا ودوورن لەگریمانە وبابەتە دەستكردەكان.هەڵمەت,بەوپێیەی توانا شیعرییەكانی خۆی لەزۆر بواری ڕێبازیدا تاقی كردۆتەوە بەتایبەتی لەبواری ڕەهەندە ڕۆمانسیزم وڕیالیزم وسوریالیزم ودادایزمییەكاندا,ئەوا لەهەندێك لەشیعرەكانیدا بەئاشكرا هەست بەجووڵە وپێگەی واقیع دەكرێت,نەك گواستنەوەی ئەو واقیعەی كەكلاسیزمەكان كاریان لەسەری كردووە.بۆنموونە,لەدەقی "كتێب" دەڵێت:
دایكم دەیووت:بەمناڵیش
كتێبێك و
شەقشەقەیە زێڕمان دایتێ
شەقشەقەكەت
بەپێ شكان
كتێبەكەت:
توند.توند.توند.توند
بەسینگی خۆتەوە.نووسان! (دیوان :385)
گەر سەیرێكی ئەرشیفی هەڵمەت بكەین یان بەدوای سیاقە مێژووییەكانی ژیانی خۆی ودەقەكانیدا بگەڕێین ئەوا هەر زوو ئەو هەستەمان لا دروست دەبێت كەئەم كەس وشاعیرە هەمیشە بەدوای شتە جوانە ئایدیاڵیزمەكاندا دەگەڕێت ونەفرەت لەشتە میتریاڵەكان دەكات وەك پلە وپایە وخۆبەستنەوەی بەبازنەیەك كەزۆر دوور بێت لەڕۆحیانەتییەوە.ئەمە تەنها لەهەڵمەتدا نابینرێت بەڵكو شاعیرە ڕەسەن وبەهەڵوێستەكان,بەنموونەی ئاراگۆن ولۆركا وستیفن سبندر..هتد هەمیشە هەڵگری هەمان بۆچوون وڕۆحیانەتن.بەمەش هەڵمەت,وەك شاعیر وڕۆشنبیر,سوودی لەدیدگەرایی جیهانی بینیوە كەبۆتە سەرچاوەیەكی هەڵوێستی وپەیوەستی بەهێز بۆ خۆی ودەقەكانی.
2 –ئاستی میتافۆڕی.هەڵمەت,لەبەشێك لەدەقەكانیدا وپشت بەست بەچەمكە میتافۆڕییەكان, توانیوێتی كارلێكێك دروست بكات لەنێوان هەستی خۆی وواقیعی دەرەكیدا.ئەمە بەلای ت.س.ئیلیۆت ەوە پێی دەوترێت "هاوسەنگی بابەتی". بۆنموونە,لەدەقی"ئەی دایە گیان" دا دەڵێت:
ئەی دایە گیان..من دوات دەكەوم
وەك ئەو سەگانەی
دوای بۆنی نانی گەرم و
گۆشت...
دەكەون...
وەك چۆن شیعر...
دوای دڵم...
دەكەوێ...
وەك چۆن سیخوڕەكان
دوای شاعیر دەكەون (دیوان :127)
 دایك,كەفۆڕمێكی میتافۆڕی لەبەركردووە وهێمایە بۆ خاك ونیشتمان وزمان وكلتوور وبەها جوانەكان, هاوسەنگییەكی بابەتی لەگەڵ هەستی خودی بكەری شاعیردا دروست كردووە ولەڕێگەی ئەم هاوكێشە فۆڕمی وهاوسەنگییەوە,خودی بكەری شاعیر توانیوێتی ناخی خۆی وستراتیژییەتی بیركردنەوەكانی خۆیمان,وەك مانیفێستێك,بۆ ئاشكرا بكات.ئەم جۆرە لەپەیوەستێتی وهەڵوێستێتییە لەخۆڕا نەهاتووە وپێشتر چەندین شاعیری وەك لۆركا وكەنەفانی وگۆرگی ونازم حیكمەت وكەمال ناسر,خۆیان لەهەمان هاوكێشەدا تاقیكردۆتەوە وبونەتە هێما وسەرچاوەلێگرتن بۆ چەندینی وەك هەڵمەت.
3 –ئاستی هێمایی.هەندێك جار لۆژیكەكان سنوورە سروشتییەكانی هەست وعەقڵ تێدەپەڕێنن ودەچنە نێو فەزا نەبینراوەكانەوە كەئاستە هێمایی ونیشانەییەكان كەرەستەیەكی ووزەبەخشن بۆ ڕاگكرتنی باڵانسەكان لەنێوان هەستی خودی بكەری شاعیر وبابەتەكەیدا.ئەم شێوازە لەبەكارهێنان پانتاییەكی فراوانی لای كەڵە شاعیرە جیهانییەكان داگیر كردووە وهێما بۆتە تەكنیك وئەتەكێتێكی شیعری بۆ دەقەكانیان.ئەمە لەلایەكەوە پێویستییەكی هونەری سەردەم بوو.لەلایەكی تریشەوە دەربڕینەكان هەندێك جار پێویستیان بەشێوازە تەم ومژییەكانە.هەڵمەت لەم ئاستەدا شارەزانیانە مامەڵە لەگەڵ جیهانە نەبینراوەكانی بابەتدا دەكات كەهێماكان كردارێكی یارمەتدەرن بۆ ئەنجامدانی ئەم جیهانە نەبینراوانە.بۆنموونە,لەدەقی"ڕاو"دا دەڵێت: 
چ بكەم من لێرەدا
چبكەم
وابانگ دەدات
نازانم
لەنووری خوادا
خۆم بشۆم
یالەگەڵ
شەیتاندا
بۆ ڕاوە ماسیی
بڕۆم (دیوان:1012)
ئەمە تەنها هەر هەڵمەت نیە كەكەوتۆتە نێو ململانێی دوالیزمە دژایەتییەكان بەتایبەتی لەنێوان دوو هێزی سەرەكی,هێزی چاكە ,كەبەپێی ئایین,خودا سەرچاوەیەتی,لەگەڵ هێزی خراپە,كەشەیتان سەرچاوەیەتی.واتە بابەتی ئەم دوو هێزە,هەر لەزەمەنی ئەفسانەكانەوە تا دەگاتە ئاینی وئەدەبی وفەلسەفییەكان زۆرترین ڕووبەری ئارگیومێنتەكانی داگیر كردووە.لێرەدا ئەمە ئەركی ئێمە نیە كەبڕیار لەسەر كۆتا ئەنجامی ئەم ململانێیە بدەین وبڵێین ئایا مرۆڤ,هەر لەسەرەتای دروست بوونییەوە بەچاكە لەدایك بووە یان پێچەوانەكەی ولەهەمان كاتدا كێ خاوەن بڕیارە لەسەر ئەم بابەتە؟بەڵام ئەوەی گرنگ بێت ئەوەیە كەئەم بابەتە هەمیشە دووبارە دەبێتەوە وبەڵكو بەردەوامە بەشێوەیەكی داینامیكی وتەواو بەرۆكی فەیلەسوف وبیرمەند وزانایانی ئاینی وئەدیب وشاعیرانی گرتووە.هەر بۆنموونە,جبران خلیل جبران لە"المواكب" والیا ابو ماچی لە"الگلاسم"كەوتونەتە نێو بەردەئاشی ئەم ململانێ وبابەتە ودەرئەنجامیش,وەك هەڵمەت,خۆیان داوەتە دەست قەدەرێكی نادیار وگومانەكان بوونەتە پێوەرێكی بنەڕەتی بابەتەكە.ناونیشانی دەقەكەی هەڵمەت"ڕاو",بەتایبەتی ڕاوی ماسی هەمیشە ئەگەری ئەوەی لێ دەكرێت كەشتەكان,یان ڕاوەكان مسۆگەر نین وڕاوەكە خۆی لەگرتن وفریودان وفەوتان ودەست بەتاڵیدا دەبینێتەوە وەك ئەوەی كەبەسەر هیمنگوای دا هات لە"پیاوە پیرەكە ودەریا".سەرەتای دەقەكەش بەگومان وسەرسوڕمان دەست پێدەكات وەخودی شاعیر نازانێت بەرەو كام جەمسەر بڕوات,نووری خودا یان ڕاوكردن,یان وەك خۆ تاقیكردنەوە لەگەڵ ئەگەر وبەختەكانی شەیتاندا.لەهەردوو حاڵەتەكەشدا هێشتا كۆتا بڕیار نەدراوە.بەمەش دەقەكە پێدەنێتە ئاستی "دەقێكی كراوە".
هەموو ئەمانەی كەئاماژەمان پێدا ئەوە دەگەیەنن كەڕەهەندە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابوورییەكان دەتوانن بۆچوونە گشتی ونامە چاودێرەكان بخوڵقێن وببن بەبنەمایەكی سەرەكی كاركردن لەسەرجەم خود وكۆمەڵگاكاندا بەجیاوازی ڕەگەز وئایین وزمان وكلتوور.لەڕوویەكی تریشەوە,ئەم بۆچوونە گشتی ونامە چاودێریانە بەلای هەمووانەوە هەڵگری مەبەستێتییەكی گشتگیرییە وپەیوەندی تەنها بەخودێك وكۆمەڵگایەكەوە نیە,بەڵكو سەرجەم خود وكۆمەڵگاكان بەیەك دید وچاوەوە سەیری ئەو بۆچوون ونامە چاودێریانە دەكەن. ئەوەی گرنگ بێتبۆ بابەتەكە ئەوەیە كەپێویستە سەرجەم خود وكۆمەڵگاكان باڵانسێك ڕابگرن لەنێوان كەسێتی بۆچوونە تایبەتەكان وگشتییەكاندا,ئەمەش لەپێناو پاراستنی ناسنامەی بۆچوونە گشتی ونامە چاودێرەكانە,هەر وەك لۆسیان گۆڵدمان ئاماژەی پێكردووە (لوسیان غولدمان- ب-:18).
جەمسەری دوهەم / بابەتگەرایی .دەرئەنجامی پەیوەندی نێوان خودی بكەر وبابەت, بنەما سەرەكییەكانی بابەتگەرایی لەدایك دەبن كەبریتین: 
1- بابەت.بابەت بناغەیەكی پتەوی دیدگەرایی-بابەتگەراییە چونكە ماناكان هەڵقوڵاوی بابەتەكانە.لەدیوانە شیعرییەكانی لەتیف هەڵمەت دا چەندین بابەتی گشتی بەدی دەكرێن وەك نیشتمان وخۆشەویستی وڕەوشتە باڵاكان ودیاردە ناشیرین وقێزەونەكان ودادپەروەری سۆسیۆڵۆژی وبرایەتی ویەكسانی وبەرگری وبێبەشبوون وستەم ...هتد.هەموو ئەم بابەتانە بابەتی گشتین وپەیوەندی تەواوی بەسەرجەم تاك وكۆمەڵگاكانەوە هەیە وشتێكی نامۆ نیە بەكۆمەڵگاكەی هەڵمەت.ئەم جۆرە لەدید,گەر وەرگێڕێتە سەر زمانەكانی تر, هۆكارێكی كاریگەر دەبێت بۆ نزیكبوونەوەی كۆمەڵگاكان وبەزاندنی سنوورەكان وناساندنی شوناسی كوردی بەدەرەوەی خۆی.هەڵمەت لەدەقی"ڕەگ وخاك" دا دەڵێت:
من دەتوانم 
هەموو شینایی  ئاسمان
دڵۆپ دڵۆپ بلێسمە بەزمانم
درێژترین هۆنراوەی پێ بنوسم بۆ:
نیشتمانم
من دەتوانم
ڕووناكی گشت خۆرەكان
بدزم وبیكەم بەقژێ درێژ بۆ:
دەزگیرانم
_ _ _ _    _ _ _ _
بەڵام هەرگیز ناتوانم
ئەلەم خاكە بەولاوە
هیچ خاكێكی تر بكەمە نیشتمانم (دیوان:383)
لەزۆرێك لەڕێبازە ئەدەبییەكاندا,بەتایبەتی كڵاسیزم وڕۆمانسیزم وڕیالیزم,خۆشەویستی نیشتمان بۆتە بەشێك لەدایكایەتی وئەم نیشتمانە ڕۆڵێكی كاریگەر دەبینێت لەبونیادنانی كەسێتی ڕێبازەكان,هەر یەكەیان بەپێی جۆری بیركردنەوە وكارنامەكانی.هەڵمەت لەم دەقەیدا,لەلایەكەوە وەك شاعیرێكی ڕۆمانسیزم بەدەردەكەوێت وسۆزێكی بێ وێنەی تەرخانكردووە بۆ ئەم نیشتمانە,بەڵكو هاوسەنگییەكان یان بەراووردەكان دەرهەق بەم سۆزە وون دەبن.لەلایەكی تریشەوە وەك شاعیرێكی ڕیالیزمیش بەدەردەكەوێت وپەیوەندی نێوان خودی بكەر ونیشتمان لەجۆری پەیوەستێتی وئایدیۆڵۆژیاییە وەك ئەوەی هیچ نیشتماێك ئەوەندەی نیشتمانەكەی شاعیر جوان وپیرۆز نین.دیارە هەر شاعیرە وبەپێی ژینگەی جێگەیی كاریگەرە بەجێگە ستاتیكەكەیەوە كەنیشتمانە.ئەوەتا محمود درویش,لەشیعری"الوگن" بەم شێوەیە باس لەخاك ونیشتمانەی خۆی دەكات ودەڵێت:
علقونی علی جدائل نخلە
واشنقونی..فلن أخون النخلە
هژه اڵارچ لی
_ _ _ _
هژه اڵارچ جلد عڤمی
وقلبی (الدیوان:
2- ماناكان.گەر بمانەوێت لەماناكان بگەین یان دراوسێیەتییەك دروست بكەین لەنێوان خود وكۆمەڵگاكاندا ئەوا شاعیرەكان پێویستە زۆر هۆشیارانە مامەڵە لەگەڵ ووردەكاری ماناكاندا بكەن.ئەمەش لەپێناو خوڵقاندنی یەك گوتاری یان یەك نامەیی هەر وەك چۆن لەڕێبازە ئەدەبییەكاندا بەدی دەكرێت لەكاتێكدا شاعیرەكان بەشێوەیەكی گشتی  پابەندی خۆیان بۆ بابەتی ڕێبازەكان ڕاگەیاندووە.بۆنموونە,گەر سەیرێكی خەسڵەتەكانی ڕۆمانسیزم بكەین ئەوا دەبینین مانای خەسڵەتەكان لەنێو ئەدەبە جیاوازەكاندا دووبارە دەبێتەوە وەك خەیاڵ وسروشت وئافرەت وسۆز ویۆتۆبیا وجیهانی ئایدیاڵیزم ونموونەیی ...هتد.ئەمە پێمان دەڵێت كەشتێك نیە بڵێت ڕۆمانسیزمی كوردی یان عەرەبی وەهەروەها.هەڵمەت لەدەقی" جووتە ناكۆكەكان "دا دەڵێت:
هەموو شتێك لەجێ ی خۆی بێزارە
وێنە لەئەلبووم
ڕووبار لەزەوی
خۆم لە من
ئاوێنە لەخۆی مرۆڤ لە ئاوێنە
برین لە ژان
تەور لەدارستان
خوا لەنیشتمان (دیوان:1353)
گەر بڕوانینە ئەم دەقە,ئەوا چەند شتێكمان بۆ دەردەكەوێت,وەك مەسەلەی دوالیزمە دژایەتییەكان كەتەنها  مەملەكەتەكەی هەڵمەتی نەگرتۆتەوە,بەڵكو سەرتاپای زەمینی گرتووە وتێكڕای تاك وكۆمەڵگاكان هەر لەكۆنەوە تا ئەمڕۆكە دەناڵێن بەدەست گەندەڵییەكانی ژیان وبێزاربوونی كەسەكان لەهەموو شتەكان.ت.س.ئیلیۆت,لە"وێرانە خاك"ەكەیدا هەموو زەوی شوبهانووە بەشتە پیسەكان چونكە كامێرای هاوێنەكانی زۆر شتی ووردی پێگرتووە كەكامیرای تێكڕای خەڵكی توانای ئەو هێزەی نەبووە.هەڵمەت یش لەدەقەكەیدا بەووریاییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخەكاندا دەكات ولەنزیكەوە دەزانێت شتەكان,بەتایبەتی پیرۆزەكان لەجێگەی خۆیان نەماوون.ئەوەتا وێنە لەئەلبوومەكان بێزارە وڕووبارەكان لەزەوی وخۆی لەخۆی ومرۆڤ لەئاوێنە...!تەنانەت خواش بەهەموو هێز ولێبووردەییەوە لەخاك ونیشتمانەكان بێزار بووە.هەڵمەت لەم چركە ساتەدا زۆر توڕەیە لەهۆكارەكانی بێزاربوون وبەئاشكرا وێنە هەڵچوونییەكانی پێوە دیارە .كەواتە,ئەوە هەر هەڵمەت نیە كەبێزارە بەڵكو سروشت وخوا وشاعیرانیش هەموویان بێزارن.گومانیش لەوەدا نەماوە كەسەرچاوەی ئەم بێزاربوونە تەنا مرۆڤەكان خۆیانن كەهەمیشە ولەسەر ئەركی ئایدیالیزم بەدوای شتە میتریالییەكاندا دەگەڕێن ولەبەرامبەردا شتەكانیان ناشیرین كردووە.لەتیف هەڵمەت هەر خۆی لەدەقی"پێزان"دا دەڵێت:
زۆر سەیرە سێركەوانێك
دەتوانێ شێرێك كەوی كات
من ناتوانم
دڵی خۆم بكەم بەهاوڕێ (دیوان:1355)
بەمەش,هەڵمەت نەك تەنها گلەیی لەتێكڕای مرۆڤەكان دەكات,بەڵكو گومانی لەخۆشی هەیە كە,بەهەموو هێزێكی بیركردنەوە وشیعرییەتیەوە,ناتوانێت دڵی خۆی بكات بەهاوڕێی خۆی.دیارە ڕێژەی شتە ناشیرینەكان گەلێك زیاترە لەڕێژەی هێزی بیركردنەوەكان.هەر هەڵمەت خۆی ولەشوێنێكی تردا بەنێوی"خۆم وخۆم" درێژە بەچیرۆكی گێرانەوەی ئەم بێزارییە دەدات وشتێك دەدركێنێت ودەڵێت:
خۆمم لێ ون بووە... خۆم
من لەم ڕێگا تاریكەدا
چۆن خۆم بدۆزمەوە چۆن
بەبێ چراو بەبێ مۆم
من لەم بیابانەدا چیبكەم
من بەبێ خۆم
بۆ كوێ بڕۆم...
جا چاومان بۆچی یە
بۆ شتی جوان ماوە بیبینین
ئەی زارمان بۆچی یە
بۆ قسەی خۆش ماوە بپەیڤین (دیوان :1363)
تاریكبوونی ڕێگا وكوژانەوەی مۆمەكان ودوورخستنەوەی تاكەكان بۆ بیابانەكان وكوێركردنی چاوەكان وبارینی غەمەكان ,هەموو ئەمانە لەجیگەی هەڵمەت وچەندین جێگەی تر ڕوویان داوە.لێرەشەوە ئەوەی تێگەیشتین لەدەقەكە ئەوەیە كەسیاسەتی چەوتی داگیركەر ودوژمنان هۆكاری سەرەكی تێكشاندنی تاكی كوردی بووە كەهەڵمەت یەكێكە لەقوربانییەكانی ئەم سیاسەتە چەوتە.
3- هەستەكان.هەستی خودەكان,هەر وەك دەیفد هیوم ئاماژەی پێكردووە,لەدەرئەنجامی بیركردنەوە هەستییەكانەوە دروست دەبێت (دایفد هیوم:76- 83- 84  ).واتە هەستی خود دەبێتە بەشێك لەبیركردنەوە عەقڵییەكان .هەستەكانیش چەند جۆرێكە وەك هەستی خۆڕسكی كەپێویستی بەكردارە عەقڵییەكان نیە.هەستی بیركردنەوەیی كەپێویستی بەڕەهەندە عەقڵییەكانە.هەستی مەزندەیی كەپێویستی بەبەڵگەكان نیە.هەستی ڕەوشتی كەخاوەن بڕیارە لەسەر شتەكان. بۆنموونە,وەرگر بەهەموو تواناكانییەوە ناتوانێت بەتەواوی ناخی ڕاستەقینەی هەستە داخراوەكانی شاعیرمان بۆ دەربخات یان ئاشكرای بكات.ئەمەش بەو مانایە دێت كەهەستەكان,گەرچی وەرگر وڕاڤەكەر ڕۆڵێكی باشی گواستنەوەكان دەبینن, بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا پڕۆسەیەكی هزری وعەفەویی وعەقڵی وبیركردنەوەییە وكاری تێگەیشتنەكان هەروا بەئاسانی تێپەڕ نابن.لەڕوانگەیەكی ترەوە,دەقەكانی لەتیف هەڵمەت پڕن لەم جۆرە هەستانە كەلەدەرەوەی خۆی بۆی هاتووە وخۆشی ڕۆڵێكی بزوێنەر دەبینێت لەبەرجەستەكردنیان هاوشێوەی ئەو شاعیرانەی كەلەدەرەوەی خۆی كاریان لەسەری كردووە.بۆنموونە,لەدەقی"باخ"دا دەڵێت:
(مەجنون) م دی لەكەعبەیا
هەردەیناڵاند ودەگریا
دەیوت:خوایە
لەباتی ئەوینی لەیلا
تۆوی ئەشقی نیشتمانم
بچێنە ئالەم دڵەیا
_ _ _ _
(مەجوون) مدی لەكەعبەیا
لەباتی وێنەی لەیلاكەی
وێنەی دارەبەنێكی قژ هەڵقرچاوی ئەم زەوییەی
هەڵواسی بو بەیەخەیا (دیوان :513)
لەڕێگەی ئەو جۆرە هەستانەی كەپێشتر ئاماژەمان پێدا,هەستێكی تایبەت بەخۆی دەخوڵقێنێت كەجیاوازە لەهەستە بیستراوەكانی پێشوو.لەڕووی سیاقی مێژوییەوە هەموو ئاگاداری ئەو ڕاستییەن كەمەجنوون لەپێناو لەیلادا مەجنوون بوو.سەرەتا خوێنەر پێشبینی ئەوەی لەهەڵمەت دەكرد كەچیرۆكەكە وەك خۆی بگێڕێتەوە,بەڵام هەر زوو ئەم خوێنەرە تووشی سەرسوڕمان دەبێت وچیرۆكەكە ڕێڕەوێكی تر لەخۆ دەگرێت, كەلەڕووی كێش وقەبارەوە گەورەترە لەچیرۆكەكەی مەجنوون ولەیلا, ئەویش خۆشەویستی خاك ونیشتمانە.ئەم بابەتە تەنها لای هەڵمەت ڕووی نەداوە,ئەوەتا دانتی (1265- 1321 ) لەكۆمیدیایی یەزدانیدا تووشی هەمان بابەت بووە لەكاتێكدا وپێش گەشتەكەی بۆ ئاسمان وجیهانەكەی تر,بیاتریس تەنها خۆشەویستی بوو كەبەگەنجێتی كۆچی كرد.بەر لەوەی بڵێین دانتی كاریگەرە بەچیرۆكی "میعراجی ئیسلامی",ئەوا مەبەستی سەرەكی گەشتەكەی بینینی بیاتریسی خۆشەویستی بوو لەجیهانەكەی تردا.بەڵام هەر لەسەرەتای گەشتەكە بیرۆكەیەكی بەهێزتر دروست دەبێت ئەویش گەڕان بوو بەنێو فەزاكانی بەهەشت ودۆزەخدا وبینینی ئەو كەسانەی كەكەوتبوونە نێو ئەو دوو جێگە دژ بەیەكە.بەمەش بابەتی بیاتریس بیرچۆوە ولەجیاتی ئەو گرنگتری دەست كەوت كەئایین وڕەوشتەكان بوو.لەم كاتەدا ئێمە ناڵێین هەڵمەت كاریگەر بووە بەدانتی بەڵام ئەو هەستەی كەلەلای دانتی هەبوو دووبارە دەبێتە لەهەڵمەتدا.
4- خەیاڵ.مەبەست لەم خەیاڵە پەیوەندییە خەیاڵیەكانە وەك پەیوەندی خەیاڵ بەهەستەكان وهەستەكان بەماناكان وماناكانیش بەبابەتەكان.خەیاڵیش,كەدیاردەیەكی خۆڕسكی وسروشتیە,دروست نابێت گەر هەستەكان یارمەتدەری نەبن.واتە,لەكاتێكدا كەدەڵێین فڵان كەس خاوەن هەستە ئەوا ئەو كەسە, لەهەمان كاتدا,خاوەن خەیاڵیشە. خەیاڵەكانیش لەوكاتانەدا بەدەردەكەون كەعەقڵ وون دەبێت یان لەكار دەكەوێت.دواتر لەپێناو پڕكردنەوەی زانیارییەكان خەیاڵەكان ڕۆڵی عەقڵ دەبینن.هەڵمەت لەدەقی"گوڵی سەر گڵكۆ" دا, گەرچی هەستێكی ئایدیالیزمی ویۆتۆبیایی سەرچاوەكەیەتی, بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ولەپێناو پاراستنی سۆزە ڕاستەقینەكەی پەنا بۆ خەیاڵ دەبات  وئەم خەیاڵە دەكاتە دیدێكی ڕاستەقینە بۆ ئایندەییەكان.ئەمەش لەوكاتانەدا ڕوودەدەن كەواقیع تەواو كۆنتڕۆڵی پێكهاتەكانی ژیان دەكات ولەبەرامبەردا ئەم واقیعە هیچ شتێك بۆ سۆزەكان ناهێڵێتەوە.بۆیە,هەڵمەت ناچارە ,بەڵكو پێویستی بەڕەهەندە خەیاَلییە ئایندەییەكانە تا بتوانتێت خۆی وئەوی بەرامبەر ئاسوودە بكات.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەواقیعەكان خۆیان دروستكەری خەیاڵەكانە وەك ئەوەی گەر واقیع نەبێت ئەوا خەیاڵەكانیش نابێت.هەر لەبەر ئەمەشە خەیاڵەكەی هەڵمەت پێشبینی ئایندەكان دەكات چونكە لەنزیكەوە دەزانێت كەواقیع گەمەیەكی ترسناكە ومرۆڤەكان پێشتر دەبێت ئامادەباشی خۆیان بۆ ئەو واقیعە ڕابگەیەنن.ئەوەتا لەخەیاڵەكەشیدا دژ بەجەنگ دەوەستێت,چونكە جەنگ بەلایەوە جگەلەماڵ وێرانی وداڕمانی مرۆڤایەتی و چەمكە خۆشەویستییەكان هیچی تر بەرهەم ناهێنێت:
بۆیە حەزناكەم سێیەم جەنگ
هەڵبگیرسێ
دەترسم خەرمانی پرچت
درەو بكات
داسی گڕ وكڵپەی ئۆتۆم
بەڵاشت بسوتێ وەك مۆم
_ _ _ _
دەترسم هەرچی گوڵ هەیە
لەكوانوی شەڕدا هەڵقرچێ
جا ئەو ساتە...گوڵ نامێنێ
نەك بۆ شایی... بەڵكو بۆ سەر
سوتووی گڵكۆی تۆ وهیچ كچێ (دیوان: 592)
5- چوونیەكی, كەهاوتوخمیش دەگرێتەوە.بابەتەكان لەپێناو پشتگیری چەمكی چوونیەكیدا دروست دەبن.دواتر خۆینەر دەتوانێت پۆڵینی مانا لاوەكی وسەرەكییەكان بكات.یان جودایان بكاتەوە ولێشیان تێ بگات.بابەتەكانیش بەدەرناكەون گەر یارمەتییەكانی پەیوەندییەكان نەبێت,لێرەدا مەرج نیە پەیوەندییەكان هەمیشە لەجۆری تەواوكاری بن بەڵكو هەندێك جار پەیوەندییەكان لەجۆری دژایەتی وپڕۆتۆكۆلی وپلەییە.ئەم چوونیەكییە چەمكی مەبەستێتی بەرهەم دەهێنێت وەك ئەوەی خاڵێكی دیاریكراو سەرجەم پێكهاتەكان لەبازنەیەكی فیكریدا كۆ بكاتەوە.بەمەش گەر شاعیرێك,بەنموونەی هەڵمەت,باس لەخۆشەویستی بكات ئەوا مەرج نیە ئەم خۆشەویستییە تەنها بۆ ئافرەت بێت,بەڵكو جێگەی مرۆڤ وخاك ونیشتمان وبەها پیرۆز جوانەكانیشی تێدا دەبێتەوە.تەنانەت گەر بۆ ئافرەتیش بێت ئەوا بابەت وماناكانی ئەو ئافرەتە جودا نابێتەوە لەچەمكە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكان. بۆنموونە دابڕانی پردی خۆشەویستی نێوان شاعیر وئافرەتێك لەبنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ داب ونەریت وئاڵۆزییەكانی سۆسیۆڵۆژیا وفیكر.بەمانایەكی تر,بابەتە شیعرییەكان,گەرچی چەندین مانای جیاواز لەخۆ دەگرن,بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەوێنێك هەیە كەهەموویان بەیەكەوە گرێ دەدات.ئەو هەوێنە لەڕەخنەدا پێی دەوترێت "گوتار", یان "مەبەستێتی", یان"ستراتیژییەت".هەڵمەت لەدەقی "ئاگردان"دا دەڵێت:
كەشاعیرێك لەزستانی گەردووندا شیعری خۆی
وشە وشە هەمووی دەكات بەئاگردان
هەژارانی هەموو زەوی لەلای دەبن بەمیوان
كەشاعیرێك لەخەزانی گەردووندا شیعری خۆی 
پەیڤ پەیڤ دەكات بەباخ وگوڵستان
دڵدارانی هەموو زەوی دەچنە لای بۆ ژوان...
بەهێزترین دەست دەستێكە گوڵ دەچێنێ
گەورەترین دڵ... دڵێكە
شوورەی زیندان بەگۆرانی دەڕوخێنێ (دیوان :566)
لەم دەقەدا چەند بابەتێك یەكدەگرنەوە وەك:
-  پەیوەندی شیعر وچینە سۆسیۆڵۆژییەكان بەنموونەی هەژاران چونكە بەلای زۆرێك لەشاعیران,بەتایبەتی خاوەن هەڵوێستە مرۆڤایەتی وئلیدیۆڵۆژییەكان,هەژار نزیكترین چینە لەناوەڕۆكی دەقە شیعریی ودۆخە فیكری وسایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژییەكانەوە.
-پەیوەندی شیعر وخۆشەویستی چونكە شیعر لەبنەڕەتدا پێكهاتەیەكی ویژدانی وسۆزدارییە وبەشێكی زۆری بۆ ئەم پێكهاتەیە تەرخان كردووە.
- پەیوەندی شیعر وئایدیا فیكری وشۆڕشگێرییەكان چونكە شیعر ناتوانێت خۆی بدزێتەوە لەم ئایدیا وفیكرانە بەڵكو خاوەنەكانیان, بەنموونەی هەڵمەت,فیداكارییەكی زۆریان بۆ داوە ودەرئەنجامیش كەوتونەتە ژێر هەڕەشەی بەرامبەرە داگیركەر ودوژمنانەوە.بەمەش شیعر دەبێتە فەرهەنگی فرە بابەتی وچەندێتی ناوەڕۆكی.
لەڕێگەی ئەو سێ پەیوەندییەی كەئاماژەمان پێدا خوێنەر دەتوانێت دەستنیشانی بابەتە سەرەكی وناوەكییەكان بكات,یان دەتوانێت دەستنیشانی جێگەی قورساییەكان بكات وەك ئەوەی كام لەو پەیوەندییانە دەبنە تەوەری سەرەكی دەقەكە.لەدەقەكەی هەڵمەتدا, هەر یەكەیان گرنگی خۆی هەیە,بەڵام دوا پەیوەندی ,بەپێی گریمانەكانی خوێنەر,لەهەموویان كاریگەرترە.بەمەش دەشێت دەستنیشانی مەبەستێتی دەق بكرێت بەوەی شاعیر خەمخۆری سەرجەم پەیوەندییەكانە بەڵام لەهەموویان خۆشەویستر نیشتمان وخاك وتێكۆشانە.
ئەنجامەكان:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
-هەروەك لەپێشەكییەكەدا ئاماژەمان پێداوە,بابەتی دیدگەرایی جیهانی وبابەتگەرایی,كەدوو بابەتی هاوپەیمانین بۆ كارنامە شیعری وئەدەبییەكان,دەبنە سەرچاوەیەكی ئەبیستیمۆڵۆژی وڕەخنەیی بۆ خوێنەری كورد لەڕووی تیۆر وپراكتیكەوە,بەوپێیەی,پێشتر,وەك پێویست كاری لەسەر نەكراوە.ئەم دوو زاراوەیە دەتوانن هێز وتوانا وداهێنانەكانی شاعیر ئاشكرا بكەن.دواتر,ئەم خوێنەرە پێویستە جیاوازی نێوان بابەت وبابەتگەرایی پۆڵین بكات چونكە بابەت بەمانای بابەتگەرایی نایەت.بابەت پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەبوارە بەرفراوانەكانەوە هەیە وەك ئایین وفەلسەفە وسیاسەت وئابووری...هتد.بەڵام بابەتگەرایی تێڕوانینی خودێكە بۆ مەسەلە ووردەكان كەواقیع بەشێوەیەكی نهێنی كاری لەسەر دەكات ودواتر شاعیر بەپێی دەسەڵات وتواناكانی هەوڵی كردنەوەی كۆدی ئەو ووردەكارییانە دەدات,بەڵكو هەوڵدەدات بۆشاییەكانی واقیع پڕ بكاتەوە,یان هەڵەكانی واقیع پشت ڕاست بكاتەوە.بەمەش بابەتگەرایی دەبێتە بابەتی بیركردنەوە وڕاڤەكردن ووێناگرتن كەدەشێت بەمە بووترێت "ئاشكراكردنی ماناكان".ئەمەش لەڕێگەی پەیوەندی وئارگیومێنتەكانی نێوان خودێكی بكەر وبابەتەوە ئەنجام دەدرێت.ئەو جۆرە خودە,كەلەتیف هەڵمەت دەتوانێت نوێنەرایەتی بكات,گرنگییەكی تەواو بەدیدگەرایی جیهانی دەدات,بەڵكو بەشدار دەبێت لەپڕۆسەی ئەو دیدگەراییە بەبێ ئەوەی هیچ بەرژەوەندییەكی تایبەتی بۆ خۆی تێدا بێت.
- بنەمای كاركردن لەسەر دەقەكانی لەتیف هەڵمەت ,سەرەتا,بریتیە لەبۆچوونەكانی ڕەخنەگری فەڕەنسی وجیهانی لۆسیان گۆڵدمان,بەتایبەتی لەڕوانگەی دیدگەرایی جیهانییەوە.بیرۆكەكەشی لەسەر تیۆرە ڕەچەڵەكییەكان دروست كردووە كەهەر خۆی پێشەنگێتی.بەوپێیەی گۆڵدمان لەبنەڕەتدا كەسێكی سەر بەبلۆكی سۆسیالیستی وماركسی بوو ئەوا ناوەڕۆك ومانای نامە ودەقەكانیش دەخاتە نێو چوارچێوەی ئەو بۆچوونانە كەهەرە گرنگەكەیان مەسەلەی بایەخدانە بەئارگیوكێنتەكانی نێوان واقیعی سۆسیۆڵۆژی وڕژێمە سیاسی وئابووری وفیكرییەكان.ئەوەتا گۆڵدمان خۆی لەكتێبەكەیدا بەنێوی"خودای شاراوە"دەڵێت,ژیانی ئایدیۆڵۆژی لەسەر بنەماكانی ئابووری دروست بووە ودەبێت وخاوەنەكانیشیان ناچارن كەزۆرترین بایەخ بەو چەمكە ئابوورییە بدەن (لوسیان غولدمان-أ- : 40).لەشوێنێكی تریشدا دەڵێت"بەها فیكرییە ڕاستەقینەكان جودا نابنەوە لەواقیعی ئابووری وسۆسیۆڵۆژی" (لوسیان  غولدمان- ب-:50).لێرەدا بەشێكی هەرە زۆری دەقەكانی  هەڵمەت, كەوەك نموونە وەرگیراون,ڕەنگدانەوەی ئەو دوو واقیعەن.ئەم دوو واقیعەشی لەڕێگەی بەسیاسەتكردنی بابەتەكانەوە گرێداوە.بەمەش دەقەكانی لەبنچینەدا,دەرئەنجامی دیدگەرایی جیهانی خوڵقاوە كەدواتر ناوەڕۆكی ئەو دیدگەراییە پێدەنێتە بازنەی بابەتگەراییەوە.ئاوڕدانەوە یان كاركردن بەپێی سستم وڕێنماییەكانی دیدگەرایی جیهانی بەمانای لاسایكردنەوە یان كۆپیكردن نایەت بەڵكو ناوەڕۆكی دەقەكان,یان دۆخە گشتگیرییەكان,خۆیان بەشێوەیەكی سروشتی بابەتی دیدگەرایی جیهانی دەخوڵقێن. ئەمەش,لەلایەكەوە بەهۆی هێزی خودێكی بكەر كەهەمیشە بەدوای مەسەلە گرنگ وهەستیارەكاندا دەگەڕێت .لەلایەكی تریشەوە بەهۆی جووڵەی ناوەڕۆكە بابەتگەرییەكان كەئەمیش مەسەلە گرنگەكان دەخاتە نێو چەقی بیركردنەوەكان وڕێگە نادات شتەكان بەدووری بمێننەوە.واتە,هەڵمەت لەنزیكەوە ئاگاداری سروشتی سۆسیۆڵۆژیا وفیكر وسیاسەتی تاك وكۆمەڵگایە ودەیەوێت هاوشێوەی كەڵە نووسەر وشاعیرە جیهانییەكان ڕۆڵێك بۆ كۆمەڵگاكەی خۆی ببینێت,بەڵكو نایەوێت لەدوورەوە وێنە هەستیارەكانمان بۆ بگرێت.جگە لەمەش, تەنها بەگرتنی وێنەكان وگواستنەوەیان قایل نابێت ودەچێتە نێو ووردەكارییەكان وڕاڤەكردن وئاشكراكردنیان بۆ تێكڕای خەڵكی دەكاتە ئەركێكی هەرە سەرەكی شیعرییەتی.ئەمە,بەئاڕاستەیەكی تر, جۆرێكە لەئەركی بەدواداچوون بەدوای ئەو مەسەلانەی كەگرنگی تایبەتی خۆیان هەیە بۆ خودی شاعیر وهاوشێوەكانی.لێرەدا كەسێتی هەڵمەت لەهەموو ڕوویەكەوە زۆر گونجاوە چونكە لەبنەڕەتدا,وەك بابەتێكی پراكتیكی, خۆی لەنێو ژیانە سەختەكانی ژیاندا دیوەتەوە كەئەمە بەدیوێكی تردا هۆكارێكی هەرە سەرەكییە بۆ خوڵقاندنی بابەتە هەستییەكان.
      پەراوێز وسەرچاوەكان:
- القرآن الكريم.
-دايفد هيوم,تحقيق في الذهن البشري,ترجمة محمد محجوب,المنظمة العربية للترجمة,بيروت,ط 1 ,2008.
- سامية مصطفى الخشاب,النظرية الاجتماعية,دار المعارف,القاهرة,1993.
- سعيد علوش,النقد الموضوعاتي,شركة بابل للطباعة والنشر والتوزيع,الرباط ,1989.
- سهير عادل العطار,المدخل الاجتماعي لدراسة الأزمات بين التصورات النظرية والتطبيقاتالعلمية,مطبعة جامعة عين شمس ,القاهرة,2005.
- فؤاد ابو منصور,,النقد البنيوي الحديث بين لبنان واوربا,دار الجيل,بيروت,لبنان, ط 1,1985.
- لةتيف هةلَمةت,ديواني لةتيف هةلَمةت -سةرجةم شيعرةكان-,ناوةندي غةزةلنووس بوَ ضاث وبلآوكردنةوة,ضاثي يةكةم,2014.
- لوسيان غولدمان - أ -,الاله الخفي,ترجمة زبيدة القاضي,الهيئة العامة السورية للكتاب,دمشق,2010.