میتا-واتا ئێستا كچێك نیشتمانە، شێركۆ بێكەس,وەك نموونە

 پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
  پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی

هەتا ئێستا چەندین كار لەسەر میتا-زمان ومیتا-گێڕانەوە ومیتا-شیعركراوە بەڵام شتێكمان لەسەر میتا-واتا بەرچاو نەكەوتووە.لێرەدا هەوڵەكەی ئێمە,لەڕێگەی دەقە واڵاكەی شێركۆ بێكەس بەنێوی"ئێستا كچێك نیشتمانمە",دانانی بەردی بناغەیەكە بۆ ئەم چەمكە ئەدەبی وڕەخنەییە نەك هەر بۆ ئەدەبی كوردی بەڵكو بۆ سەرجەم ئەدەبەكان. بەمەبەستی دامەزراندنی تیۆرێكی سەربەخۆ بەمیتا- واتاگونجاوترین ونزیكترین تیۆر بۆ ئەم كارەی ئێمە تیۆری وەرگر وڕاڤەكردن وئاسۆی پێشبینییەكانە بەوپێیەی ئەم سێ تیۆرە بەكاری پشكنینی وورد وشاراوەی دەق هەڵدەستێت.واتە گەر بمانەوێت دەقێك بخەینە ژێر هاوێنەی ئەم تیۆرانەوە ئەوا دەقەكە پێدەنێتە قۆناغی گەڕان بەدوای مانای ماناكاندا.ئەمەش لەڕێگەی چەمكی بَۆشاییەكانەوە ئەنجام دەدرێت.ئەو چەمكەی كەدواڵیزمەی واقیع وئایدیاڵیزم  ڕەتدەكاتەوە.ڕەخنەگر برومان ئینگاردن ,بەمەبەستی شیكردنەوەی دەقێكی مەعریفی,چوار ئاستی دەستنیشان كردووە.ئەوانیش,دەنگی ووشەكان ومانای ووشەكان وئەو شتانەی كەنوێنەرایەتی دەق دەكات لەگەڵ هێڵكارییەكانی دەق (11 : 134) ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كەواقیع تەنها خۆی دەبەستێتەوە بەمانا سروشتی وئاشكراكان كەلای هەمووان بەیەك مانایی كۆتاییان دێت.بێگومان ئەمە بەرەو داخستنی دەقمان دەبات كەلەبەرژەوەندی مانا داواكراوەكانی دەقدا نیە.ئەركی وەرگر لێرەدا كردنەوەی وێنە شاراوەكان وپڕكردنەوەی بۆشاییەكانی دەقە.پڕكردنەوەی بۆشاییەكانیش لەخوێنەرێكەوە بۆ خوێنەرێكی تر جیاوازە.هەر لەبەر ئەمەشە ڕەخنەگران چوار جۆر خوێنەریان دەستنیشان كردووە:
یەكەم-خوێنەری نموونەیی. بۆ خوێندنەوە شێوازگەرییەكان,كەڕەخنەگر (ڕیڤاتێر ) كاری لەسەر كردووە,ئەو خوێنەرەی كاریش لەسەر ئەم جۆرە دەكات پێویستە زۆر شارەزا بێت لەڕژێم وسستمی زمان وفەرهەنگی شیعری وتوانای جوداكردنەوەی زمانی شیعری وزمانی تێگڕای خەڵكی هەبێت.
دوهەم-خوێنەری شارەزا.ئەم جۆرەش بەكاری دەوڵەمەنكردن وفراوانكردنی مانا وناوەڕۆكەكان هەڵدەستێت.بۆ هەر نیشانە وهێما وئایكۆنێك چەندین ئەگەر وگریمانە دەخرێنە ڕوو.
سێهەم-خوێنەری مەبەستێتی.ئەم جۆرەش لەپێناو بەرجەستەكردنی دەق وماناكانی كەسێتی خۆی لەخاوەن دەقدا دەتوێنێتەوە.بەمەش ئەم جۆرە خوێنەرە دەبێتەخاوەن دەسەڵات وكەسێتی سەرەكی دەق.
چوارهەم-خوێنەری شاراوە.ئەم جۆرە, كە (ئیمبیرتۆ ئیكۆ )كاری لەسەر كردووە,بەكاری پڕكرنەوەی بۆشاییەكان هەڵدەستێت.لێرەشەوە ئەم خوێنەرە دەبێتە خودێكی بكەری ئەكتیڤ وتەواو ڕۆڵی خودی بكەری بەرهەمهێنەر دەبینێت .
هەموو ئەمانە ئەوە دەگەیەنن كەدەقی ئەدەبی وشیعری لەبەردەم چەندین گریمانە ومەسەلە وبۆچووندایە بەڵكو جیهانی دەقی ئەدەبی جیهانێكی شاراوە وئاڵۆز وتەمومژاوییە,گەر خوێنەر لەوجۆرانە نەبێت كەپێشتر ئاماژەمان پێدا ئەوا بەها هونەری وئیستاتیكی وبابەتی وناوەڕۆكییەكانی دەق بەدەرناكەون.لەگەڵ ئەمەشدا هێزی خوێنەر چەند ئەزموونی ونموونەیش بێت ئەوا توانای بەسەر سەرجەم نیشانە وهێماكاندا ناشكێت,چونكە سنووری بیركردنەوەكان دیاریكراوە نەك هەمیشە كراوەیی بێت.لەبەرامبەریشدا دەقی ئەدەبی وشیعری كەرەستەیەكی هەستیاری وناهەستیارییە وبەئاسانی نهێنییەكانی خۆی نادات بەدەستەوە .بەدەستەوەدانی ماناكانیش مردنی دەقەكانە.لێرەدا جۆرە ململانێیەك دروست دەبێت لەنێوان هێزی دەق وهێزی خوێنەر یان وەرگر.بەڵام میتا-واتا تا ڕادەیەكی باش ڕۆڵی هاوسەنگی بابەتی دەبینێت وتوانای تێكشانی بەربەستە كڵاسیكییەكانی هەیە.واتە گەر بەشێوە كڵاسیكییەكان كار لەسەر دەقێكی شیعری بكرێت,دەقەكە كۆن بێت یان تازە,تازە بێت یان تازەگەری,ئەوا خوێنەرەكە تەنها خۆی دەبەستێتەوە بەسیاقی دەقەكە لەڕووە ئاشكراكەیەوە نەك قوڵەكەی.بەمەش دەقەكە پێدەنێتە قۆناغی خوێندنەوە مێژووییەكان كەلە زۆر حاڵەتدا پاڵەوانی سەرەكی بابەتێكی دیاریكاوە یان خاوەن دەقەكەیە.ئەمە گەرچی پێویستییەكی گێڕانەوەییە بەڵام لەهەمان كاتیشدا ترازاندنیشە لەمانای ماناكان وئێمەی وەرگر دووردەخاتەوە لەڕاستییەكانی دەق.ئەم سستمی میتا-واتایە دوو ئەركی سەرەكی دەبینێت:
یەكەمیان-پاراستنی كەسێتی نەسەقە دەقییەكان.
دوهەمیان-بەردەوامبوونی مانای نەسەقەكان ونەبەستنەوەیان بەمانایەكی چەقبەستووی دیاریكراو.بەمەش چەندین مەسەلە وكێشە هەڵواسراوەكان چارەسەر دەكرێن.
ئەم دوو ئەركەش دوو ئەنجامی سەرەكی لەئەستۆ دەگرن:
یەكەمیان-دەستنیشانكردنی توانا ڕۆشنبیری ومەعریفی فیكری وهونەرییەكانی دەق وخاوەنەكەی.ئەمەش لەڕێگەی لیڤڵە سادە وقوڵەكانەوە,یان لەڕێگەی مانا گشتییەكان كەبریتیە لەنەسەقە فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكان,یان مانا تایبەتەكان كەبریتیە لەنەسەقە سایكۆڵۆژییەكان.
دوهەمیان-قایلكردنی وەرگر وخوێنەر بەپڕۆسەی مانای دەق,هەر خوێنەرە وبەپێی ئاستی جۆر وبیركردنەوە .
لەپێناو بەدەستهێنانی ماناكانلەمانایەكدا,میتا-واتا مامەڵە لەگەڵ دوو جۆر لەفۆڕمدا دەكات:
یەكەمیان-فۆڕمی دامەزراندنی بنەما سەرەكی وگشتییەكانی دەق. واتە بەچوارچێوەكردنی هێڵە سەرەكییەكانی دەق. ئەم كارە زۆر نزیكمان دەكاتەوە لەسكێچە سەرەتاییەكانی هونەرمەندە شێوەكارەكان.
دوهەمیان-بەگەڕخستن وگواستنەوەی مانا سەرەتایی وگشتییەكان بۆ مانا وورد وجۆراوجۆرەكان,بەوپێیەی میتا-واتا بەدوای كێڵگە جۆراوجۆرەكانی مەعریفەتی دەقدا دەگەڕێت,ئەمەش دوای ووردكردنەوەی مانا گشتییەكان یان جێگۆڕكێی مانا گشتییەكان بۆ مانا تایبەتەكان.لێرەشەوە كارنامەی میتا-واتا بەدەردەكەوێت ئەویش بریتیە لەڕژێمی پەیوەندی یەكەكانی دەق بەناونیشانیشەوە.بەمەش وەرگر وخوێنەر پێدەنێنە قۆناغی پشكنینەوە. پشكنینەكانیش خۆی لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
یەكەم- گەنجینەی فەرهەنگی وزمانی.بەوپێیەی بابەتی میتا-واتا بابەتێكی تازەگەرییە ودەچێتە خانەی تیۆرێكی تایبەت بەخۆی ئەوا لێكۆڵینەوە لەنیشانە وهێما وئایكۆنەكان لەناوەوە ودەرەوە وسەروی دەق ئەركێكی سەرەكی كارنامەكانێتی ,كەئەم ئەركە تەواو پشت بەزمانی دەق وگواستنەوەی ئەم زمانە بۆ چەندین دەلالات ومانای وورد دەبەستێت كەدواتر ئەم گواستنەوەیە پێدەنێتە قۆناغی ڕژێمی زمانی وشێوازییەوە.ئەم كارەش لێكچوونێك لەگەڵ شێوە ئەندازەییەكانی ڕووتەختی(پلانیمیتەری )و تەندار(ستیریومیتەری)كەلەیەكەمیاندا تەنها پشت بەدوو هێڵ دەبەسترێت ئەوانیش درێژی وپانی.بەڵام لەوەی دوهەمیاندا پشت بەدرێژی وپانی وبەرزی دەبەسترێت.لێرەدا ئەم شێوەیەی دواییان ,كەهاوتایە بەسێ لایانە پێوانەییەكان,گرنگی زیاتر دەدات بەئاست وئایكۆنی مێشك وگۆشە نادیارەكان.گومانیش لەوەدا نیە كەتایبەتمەندی هەر دیاردەیەكی شیعری پەیوەستە بەتایبەتمەندییەكانی زمانی وفەرهەنگییەوە كەتەواو یەكدەگرنەوە لەگەڵ ئەزموونی شیعری شاعیردا تا ئەو ئاستەی جوداكردنەوەیان كارێكی مەحاڵ بێت.ئێمە گەر بمانەوێت شیعری شێركۆ بێكەس بخوێنینەوە ئەوا پێش وەخت دەبێت ئەو بۆچوونەمان هەبێت كەزمان وفەرهەنگی شیعری یەكێكە لەتایبەتمەندییە تەكنیكی وشێوازی وبابەتی وماناكانی ئەم شاعیرە.لەزۆر كاتدا لەبەرگێكی كاریكاتێری وسەرسورهێنەر وگاڵتەجاڕیدا بەكارهاتوون.ئەمەش لەپێناو بەپێكەنینكردنی وەرگر وخوێنەر نیە بەڵكو بەمەبەستی بەگریانیكردنیانە یان بەمەبەستی گاڵتەجارییەكی ئازاراویدایە كەسەرچاوەكەی ووردەكارییەكانی سروشتی گەندەڵییە.هەر لەبەر ئەمەشە لەپشت بەكارهێنانی ئەم جۆرە لەزمان وفەرهەنگ سەرچاوەلێگرتنێكی مێژوویی وفیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی هەیە.ئەم بەكارهێنان ومامەڵەیەپەیوەست نیە تەنها بەدەقی "ئێستا كچێك نیشتمانمە" بەڵكو هەر لەسەرەتای هەشتاكان ونەوەدەكانیشەوە بەئاشكرا بەدی دەكرێت.ئەمەش جۆرێك لەكارنامەی پەیوەندێتی پێوە دیارە بەتایبەتی لەنێوان دەق وجەماوەر وخوێنەر یان لەنێوان زمانی شیعری وزمانی بەكارهاتووی تێكڕای خەڵكی بەوپێیەی ئەزموونی شیعری شێركۆ  بەڕیزكردنی بەرهەمێكی ووشەیی نیە بەڵكو پەیوەندی دراوسێیەتییە لەنێوان ووشە و وێنە وبابەت وخەڵكی.ئەم لادانە زمانییەش بەرهەمی ئەزموونی تازەگەرییە.هەر لەبەر ئەمەشە زمان وفەرهەنگی شیعری لای شێركۆ زمانێكی هەواڵگری نیە بەڵكو زمانێكی بەرهەمهێنەرە كەتوانای ووردكردنەوەی ڕوودا وگێڕانەوەكانی هەیە.لێرەدا دەشێت بوترێت كەئەم بەكارهێنانە زمانی وفەرهەنگییە كلیلی گوتاری شیعری شاعیرە كەبەلای ڕەخنەگرێكی وەك محمد بنیس بەتاقیگەی هونەری ووشەكاری لەقەڵەم دراوە (8 : 22).ئەمەش ,لەپاڵ كارنامە پەیوەندی وگەیاندنی وشێوازی وئیستاتیكیەكاندا,كارێكی چێژ بەخشیشە بۆ دەق وخوێنەر.چێژ لێوەرگرتنی خوێنەر,بەتایبەتی بۆ ئەم دەقەی شێركۆ, گەیشتۆتە ئەوەی وەك دەقێكی پیرۆز سەیر بكرێت ولەڕیگەی بڵاوبونەوەی لەكەناڵ وكاسیت وفەیس بووكەوە بەبەردەوامی گوێ بیستی دەبین.ئەمەش تا ئەو دەمەی گەندەڵییەكان بەردەوامییان هەبێت ئەوا ئەمیش بەبەردەوامی ونەمریی دەمێنێتەوە.
ئەم دەقە واڵا ودرێژە بەشێوازی زمانێكی داستانی ودرامی داڕێژراوە.عەفەوییەت وهێزی هەڵچوون ڕۆڵێكی سەرەكییان بینیوە لەدامەزراندنی. زیادەڕۆیی نییە گەر بڵێین ئەم شێوازە لەدەربڕین  دەچێتە خانەی شیعری كۆمیدی-تراژیدی. لەپشت ئەم بەگەڕخستنەوە خەیاڵێكی داهێنەرانەی سەربە ڕێبازی جیهانی ناهەستیاری بەدی دەكرێت كەپێش وەخت ئێمەی خوێنەر پێشبینی ئەو جۆرە بەكارهاتنەمان نەدەكرد.بەڵام لەدوای گرتەی یەكەمی دەقەكە پێشبینی شتێكی نوێ وسەیر دەكەین وە هەتا بڕۆین لەگەڵیدا ئەوا ئاستی تێگەیشتن وچێژمان گەورەتر وفراوانتر دەبێت.
چیرۆكە داستانییەكەی شێركۆ لەناونیشانەوە دەست پێدەكات كەپێكهانووە لەسێ ووشە.لەم ڕووبەرە تەسك وكەمەدا سەرجەم پێكهاتەكانی گێڕانەوە بەدی دەكرێت وەك گێڕانەوە وڕوودا وكەسێتییەكان وزەمەن وجێگە ودایەڵۆگ ومەنەڵۆگ . لەگەمەی ووشە ودەربِڕینەكە لەوە دەگەین كەگێڕانەوەكە مۆتیڤێكی بەهێزی دامەزراندنەكەیە. گێڕانەوەكەش گواستنەوەیبەشێكی گرنگی ژیانی كۆمەڵگایە كەبەدەست نەخۆشییەكانی گەندەڵی ونادادپەروەری سۆسیۆڵۆژیاوە دەناڵێنێت. لەزەمەنی ڕابردوودا ,ئایدیۆڵۆژیا وفیكر ونەتەوە وخاك, نیشتمانی شاعیر  بوون.بەڵام ئێستا كچێك دەبێتە نیشتمان. كچەكەش كچێكی واقیعی نیە بەڵكو دەمامكێكە بۆ شتە جوان وپیرۆزەكان كەپارادۆكسێك لەگەڵ سستمی گەندەڵیدا دروست دەكات.تەنانەت بەلای سۆفییەكانەوە, بەنموونەی ابن عربی,جوانییە هەرە گەورە وپیرۆزەكان لەئافرەتدا دەبینرێت . لێرەدا شێركۆ دەبێتە سۆفی وقێزی لەواقیع دەبێتەوە چونكە لەواقیعدا جگە لەپیسی وگەندەڵی هیچی تری نەدیوە.شێوازی گێڕانەوەكەی بریتیە لەهەر سێ شێوازەكەی گێڕانەوە وەك :
- گێڕانەوەی ڕاستەوخۆ. شێركۆ ,گەرچی وەك سۆفییەك بەدەردەكەوێت بەڵام لەم جۆرەدا وبەمەبەستی قایلكردنی خۆیی وئەوانی تر دەبێتە مێژوونوسێك ولەدەرەوەی خۆی وێنەی ڕووداوەكانمان بۆ دەگرێت وبەشێوازێكی هونەری بۆشمان دەگێڕێتەوە بەوپێیەی ئەوەی ئەم دەیبینێت وهەستی پێدەكات ئەوا ئەوانی تر بەو شێوە وشێواز وهێزە هەستی پێ ناكەن.
- گێڕانەوەی خودی. لێرەدا شاعیر وەك كەسی قسەكەر گێڕانەوە وڕووداوەكەمان بۆ دەگێڕێتەوە. ئەوەتا دەڵێت "ئێستا كچێك نیشتمانمە".بەمەش پڕۆسەی شیعری خۆیمان بۆ ئاشكرا دەكات.
- گێڕانەوەی دۆكیومێنتی. بەمەبەستی دەرخستنی زانیارییەكان شاعیر دەبێتە دادوەر ولەهەموو مەسەلە هەستیارەكان دەكۆڵێتەوە.كەئەمە لەنێو دەقەكەدا بەباشی ڕەنگی داوەتەوە.دەرئەنجامیش بڕیار دەدات بەوەی هێزی دەسەڵات زۆر گەورەتر وبەهێزترە لەدادپەروەری ولەوێشەوە بڕیارەكانی لەزەمەنی دەقدا شكست دەخۆن ودواتر ناچار دەكرێت بەهەڵهاتن بەرەو جیهانی ئایدیاڵیزمی كەلەكچەكەدا دەیبینێتەوە.ئەمە گەرچی بەشی دووهەمی دەقەكەی بۆ ڕۆزانای گەشبین داناوە كەڕەنگە بكەوێتە دوای زەمەنی دەق.
ووشەی "ئێستا" دەربڕینێكی زەمەنییە.ئەم ووشەیە دەرئەنجامی هەرەسی زەمەنی پێش دەقە وەك ئەوەی ڕابردوو پڕبێت لەشتە ناشیرینەكان وجێگەی شاعیر وهاوشێوەكانی تێدا نەبێتەوە. تەنها سوودیشی بۆ شاعیر لەدایكبوونی دەقەكەیەتی وەك ئەوەی گەر گەندەڵییەكان نەبوایە ئەوا شیعرەكەش لەلایەكەوە لەدایك نەدەبوو,لەلایەكی تریشەوە كاری بەراووردی لەنێو دوو زەمەندا بۆ ئەنجام نەدەدرا ودواتریش نەدەهات جەخت لەسەر زەمەنی ئێستا بكات كەلەیەك كاتدا هەڵگری جوانی وناجوانییە.جوانە بۆ خاوەن بەرژەوەندییەكان.ناشیرینە بۆ ئەوانی تر.بەمەش سنووری زەمەن بۆ شاعیر تەسك دەبێتەوە وئێستا تەنها یەك شت ماوە لەبەردەمیدا كەپیرۆز بێت ئەویش ئەو كچەیە كەلەخەیاڵاتی خۆیدا حەشاری  داوە.بەمەش كچەكە دەبێتە هاوسەنگییەكی دژایەتی بۆ واقیع.
ووشەی نیشتمان دەربڕینێكی جێگەییە.ئەم جێگەیە لەدەقەكەدا دابەش بووە بەسەر دوو جەمسەری جیاواز. جێگەی زەمەنی ڕابردوو كەپڕ بووە لەهەڵوێست وشتە جوانەكان.جێگەی زەمەنی ئێستا كەپڕ بووە لەپێچەوانەكەی وهاوشێوەی شیعرە بەناوبانگەكەی ئیلیۆت بەناونیشانی"وێرانە خاك ".لێرەشەوە وبەپێی دەقەكەی شێركۆ تاكی كورد پێویستە ئەمڕۆ پێداچوونەوەیەك بەپێناسەی نیشتماندا بكات وپێناسەیەكی نوێی هاوتەریبی دۆخەكانی بۆ بدۆزێتەوە.
هەر لەم ناونیشانەدا,بەشێوە شاراوەكەی, هەردوو جۆرەكەی دایەڵۆگ ومەنەڵوگ ئامادەبوونیان هەیە.لەلایەكەوە شاعیر ڕووی دەمی لەبەرامبەرە ودەیەوێت نامەكەی خۆی  بۆ ئاشكرا بكات كەلەلێرە بەدواوە ئەوەی نیشتمانمە تەنها كچێكە. واتە گەر لای نزار قبانی هەمیشە ئافرەت نیشتمان بووبێت بەوپێیەی بەردی بناغەی شیعرییەتی بریتی بووە لە ئافرەت نەك شتی تر كەئەمە كارێكی زۆر سروشتییە.بەڵام لای شێركۆ تەنها ئەمڕۆ كچێك دەبێتە نیشتمان,كەئەمە لەلایەكەوە كارێكی ناسروشتییە بەوپێیەی بەردی بناغەی شیعرییەتی بریتی بووە لەنیشتمان پەروەری وشۆڕشگێڕی  بۆ خاك ونەتەوە .لەلایەكی تریشەوە گۆڕانكارییەكە لەپڕۆسە وڕێچەكە شیعرییەكەی لەشێوازێكی ڕاستەوخۆ وە بۆ شێوازێكی ناڕاستەوخۆ چونكە لەهەردوو حاڵەتەكەدا نیشتمانی ڕاستەقینە بوونی هەیە. ئەم گۆڕانكارییەشی لەپێناو ووروژاندن وخوڵقاندنی پرسیار ومەسەلەكاندا بووە.
لەلایەكی تریشەوە شێركۆ لەگەڵ خۆیدا مەنەڵۆگێك دروست دەكات وهەمان شتی پێشوومان بۆ دەڵێت.
لەهەموو ئەمانەدا چیرۆكی شاعیر لەم دەستەواژە ناونیشانییەدا خۆی لەدوو جۆر جوڵەدا دەبینێتەوە: یەكەمیان,جوڵەیەكی ئۆرگانی كەجەخت لەسەر ڕووداوەكە دەكات بەوەی گۆڕانكارییەك لەنەخشە وهەڵوێست وبۆچوونی شاعیردا ڕووی داوە وئێستا تەنها كچێك نیشتمانی شاعیرە بەپێچەوانەی زەمەنی پێشوو كەبەپێی گریمانەكان ڕەنگە مەسەلەیەك یان ئایدیا وهەڵوێستەیەكی نەتەوایەتی وفیكری نیشتمانی ڕاستەقینەی شاعیر بێت.
دوهەمیان, جوڵەیەكی زیهنی كەجەخت لەسەر فراوانكردن وگەشەی ڕووداوەكە دەكات ئەویش لەڕێگەی وێنە وگرتە جیاوازەكانەوە. واتە لەكاتێكدا شاعیر دەڵێت ئێستا كچێك نیشتمانمە ئەوا ئێمەی وەرگر ئەو بۆچوونەمان لا دروست دەبێت ئاخۆ چیرۆكی ئێستای شاعیر بریتییە لەچی وچەندیش جیاوازە لەچیرۆكی پێشووی!
لەشوێنێكی تری دەقەكەدا شێركۆ دەڵێت:
 تۆ نیشتمان ..!
 ئەم سرودە چی لێبكەم ؟!
ئەگەر هێناوتە بۆ ئەوەی وەك هەموو جار
لەجێگەی نان,قسەی سەوز وسوورم باتێ
 بیبەرەوە !با شاخ وداخ گوێی لێبگرێ !
ئەگەر هێناوتە بۆ ئەوەی
  لەباتی ماڵ ,لەبری كار ,لەجیاتی ژن 
  بەڵێنی بێ قاچم باتێ
  بیبەرەوە, با كورسیەكانی پەرلەمان
  گوێی لێبگرن (8: 44 )
لەم گرتە دەقییەدا شاعیر لەڕێگەی نیشانە ئیرۆتیكییەكانەوە, كەفەرهەنگ وزمان ڕۆڵێكی سەرەكی تێدا دەبینێت ,چێژ وجوانییەكی داوە بەفۆڕم وناوەڕۆكی دەقەكەی.ئەمە بەلای فۆكۆ وە پێی دەوترێت " لاشەی دەق",كە توانایبەرەنگاربوونەوەی سەرجەم دەربڕین وبۆچوونە كڵاسیكییەكانی هەیە كەهێزی دەسەڵات بەشێكە لەو پڕۆسەیە.هەر لەبەر ئەمەشە شێركۆ لادانێكی زمانی ئەنجام داوە .لەیەك كاتدا نیشتمانی لەدواڵزمەی گشتگیری وتایبەتدا كۆكردۆتەوە.گشتگیرییەكە خۆی لەخاوەندارێتی هێزی دەسەڵات دەبینێتكەئێستا نیشتمان بۆتە داردەستی ئەم هێزە. تایبەتییەكەش خۆی لەخودی بكەری شاعیردا دەبینێتەوە لەكاتێكدا ئەم خودە لەئێستادا دژایەتی نیشتمان دەكات بەوپێیەی نیشتمان بێ دەسەڵاتە وبەهاكانی خۆی لەدەست داوە وبووە بەموڵكی هێزی دەسەڵات. لەسەرەتای گرتەكەدا شاعیر بەشێوازێكی توڕەئامێز ڕووبەڕوی نیشتمان دەبێت وداوای ئەوەی لێدەكات كەسروودە پیرۆزەكەی لەكار بخات چونكە جگە لەدروشمە بریق وباقەكانی هیچی تری لێ نەدیوە.لێرەدا شاعیر لەلایەكەوە دەمامكی هێزی دەسەڵات دادەماڵێت بەوەی ئەم هێزە لەیەك كاتدا نیشتمان وسروودەكەی بۆخۆی قۆرخ كردووە .لەلایەكی تریشەوە كۆتایی بەكێشە وململانێكانی لایەنە جیاوازەكاندەهێنێت وچیتر پێویست ناكات دایەڵۆگ وئارگیومێنتەكان لەسەر ناوەڕۆكی سروودە پیرۆزەكە ئەنجام بدرێتبەپێیەی سروودەكە هەتا ئێستا نەچۆتە بواری پراكتیك وجێبەجێكردنەوە. لە گرتەكەدا ووشەی "نان" هاتووە كەهێمای سادەترین مافی ژیانە بەڵام لەنیشتمانە گشتگیرییەكەدا بوونی نیە. لەكاتێكیشدا كەدەڵێت " لەباتی ماڵ,لەبری كار, لەجیاتی ژن "ئەوا هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ بێبەشبوونی نەوەی نوێ لەمافە سەرەتاییەكانی ژیان. بەوپێیەی شاعیر نوێنەری سەرجەم چین وتوێژەكانە بەگەنجەكانیشەوە ئەوا لەڕێگەی خوازەیەكی زمانییەوە ئاماژە بەزەوتكردنیجوڵە وچالاكییەكان دەدات وئێستا لەسایەی بێ باكی نیشتمان وخاوەنەكەی بێ قاچیان كردووە. واتە شاعیر لەجیاتی ئەوەی بڵێت ئازادییەكانم لێ زەوت كراوە ئەوا بەزمانێكی هونەری وشیعری دەڵێت "بەڵێنی بێ قاچم باتێ". لەكۆتایی گرتەكەشدا گەیشتۆنە ئەو ڕاستییەی كەبەرپرسانی ئەم نیشتمانە بەئەندامانی بەرلەمانیشەوە بوونەوەرێكی ئەكتیڤ نین وڕۆڵی كورسیەكی ڕەق وتەقی بێ جوڵە دەبینن. گوێگرتنەكانیش تەنها دەبنە بابەتێكی پڕۆتۆكۆڵی .واتە شاعیر پەنا بۆ جێگۆڕكێ هەستییەكان دەبات ولەجیاتی ئەوەی ئاماژە بەخاوەن كورسییەكان بدات ئەوا گوێ بیستی دەداتە بێ گیانەكان كەئەمە بەئاڕاستەیەكی تر بریتیەلە وێنەیەكی كاریكاتیری لەجۆری گاڵتەجاڕی.
دوهەم- گەنجینەی لادانی.بەر لەهەموو شتێك,لادان پەیوەستە بەچەمكە شێوازی وڕەخنەیی وزمانەوانی وڕەوانبێژییەكانەوە. كۆهین ,كەڕەخنەگرێكی پڕۆفیشناڵی لادانە,دەڵێت شیعرییەت بەبێ لادان كارێكی لاسەنگە بەوپێیەی شیعرییەت پشت بەلادانە زمانی ودەربڕینەكان دەبەستێت  (3 : 31). لەهەمان كاتیشدا شیعرییەت خۆی لەزمان ودەربڕینە ئاڵۆز وتەمومژاییەكانیشدا دەبینێتەوە كە لادان فاكتەرێكی هەرە سەرەكی ئەم پڕۆسە ئاڵۆزەیە.هەروەها لادان بەكاری گواستنەوەی بونیادە سادەكان بۆ بونیادە قوڵەكان هەڵدەستێت. هەر لەبەر ئەمەشە لادان دەتوانێت دەستنیشانی جوانیە ئیستاتیكی ودەربڕینەكانی دەق بكات ولێرەشەوە جیاوازییەكان لەنێوان دەقێكی ئۆریجناڵ ونائۆریجناڵ بەدەر دەكەون.كۆهین دوو جۆر لادانی دیاریكردووە:
یەكەمیان- لادانی دەرەكی. ئەمەیان بریتیەلەبەیەكگەیشتنی شیعر وپەخشان بەوپێیەی هەردووكیان خاوەن یەك پڕۆژەی كارنامەیین.دەقەكەی شێركۆ لەسەر ئەم بۆچوونە دامەزراوە. هەندێك جار,بەبێ گوشارێكی دەستكرد,شیعر دەسەڵاتی گرتە ودەقەكەیە.هەندێك جاری تریش شێوازی پەخشانی.لەپشت نموونە شیعرییەكانەوە مانا قوڵەكان بەدەردەكەون.ڕیزكردنی كێشە شیعرییەكان,گەرچی بەشێوە كڵاسیكیەكە نەهاتووە وژمارەكان بەیەكسانی وهاوتەریبی نەهاتووە,بەڵام پێویستییەكی ئیستاتیكی وسایكۆڵۆژی وفیكرییە:
  بەدزی ئازادییەوە (8 بڕگە )
 بەدزی ڕەنگی سپییەوە ( 8 بڕگە )
  بەدزی درەختەكانەوە ( 9 بڕگە )
 بەدزی چاوی بارانەوە (9 بڕگە)
  _ _ _ _   _ _ _ _
 چەند شیعریان كوشتوە (8 بڕگە)
 چەند چیرۆكیان سەربڕیوە(9 بڕگە)
چەند شانۆنامەیان فڕاندووە(11 بڕگە)
 چەند خەویان زیندەبەچاڵ كردووە (11 بڕگە) (9 : 133)
لەم گرتەیەدا,بەدەر لەجێبەجێكردنی سستمیكێش وسەروا,لادانێكی دەنگی دێتە بەرچاو.دووبارەبوونەوە خەسڵەتێكە لەخەسڵەتەكانی لادان .دووبارەبوونەوەی دەستەواژەی "بەدزی" و"چەند" لەلایەكەوە توڕەیەكی شاعیرمان بۆ دەردەخات بەرامبەر هێزی دەسەڵات كەسەرجەم ئازادی وهونەر وجوانی ومەعریفەت وهەست وناهەستیان, بەشێوازی جۆراوجۆر,كوشتووە .لەلەلایەكی تریشەوە ئێمە وشاعیریش چێژ لەم هەڵچوونە وەردەگرین بەوپێیەی ئارامی بەخشە بۆ هەمووانی بەدەر لەدەسەڵات. لێرەشەوە لادانێكی تر بەدەردەكەوێت ئەویش لادانی جێگرەوەیە (استبدال),كەبریتیە لەدانانی ووشەیەك لەجیاتی ووشەیەكی تر كەلەمانادا هاوشێوە وهاوتەریبن بەڵام لەفۆڕمدا جیاوازن .بۆ نموونە لەكاتێكدا شاعیر دەڵێت"چەند چیرۆكیان سەربڕیوە"ئەوا تەواو پەیڕەوی هونەری شیعرییەتی كردووە چونكە شیعر لەبنچینەدا هونەری ڕەوانبێژی وهێما ونیشانە وئایكۆنە. گەر بڵێت " چەند چیرۆكیان سوتاندووە" ئەوا ئێمەی وەرگر وخوێنەر هەستمان بەو شیعر وشیعرییەتە نەدەكرد وڕستەكە پێی دەنایە ڕستەیەكی گشتی ودوور لەهونەری شیعر.لەم ڕووەوە ڕەخنەگری شێوازگەری نەمساوی سبیتزر (1887 -1960 ) دەڵێت " هەر لادانێكی زمانی لەزمانی سروشتی دەربڕینێكی هاوتەریبیە بەجوڵە سایكۆڵۆژییە لادانیەكانەوە بەوپێیەی دەربڕینی زمانی ڕەنگدانەوەی حاڵەتێكی سایكۆڵۆژی دیاریكراوە".(6 :103 ) لەلایەكی ترەوە,هەروەك ڕەخنەگری شێوازگەری ئەمریكی ڕیڤاتیر ئاماژەی پێداوە, ئەم جۆرە لادانە فێڵێكی مەبەستاوییە ئەویش لەپێناو سەرنجڕاكێشانی خوێنەر ( 10: 79).ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە لادان لەبنچینەدا بریتیە لەگواستنەوەی مانا سادەكان بۆ مانا قووڵەكان. لەكاتێكدا شێركۆ دەڵێت"چەند شیعریان كوشتوە" ئەوا كوشتنەكە ئاماژەیەكی خواستییە بۆ ئەو كەیسە دوورە لەواقیع بەوپێیەی شیعر دەسوتێت یان دەفەوتێت بەڵام ناكوژرێت .بەڵام ئەم لادانە لێرەدالەلایەكەوە هۆكاریكی بنەڕتی شیعرییەتە,لەلایەكی تریشەوە چەمكێكی شێوازگەریی وتازەگەرییە.هەر ئەم جۆرە بەكارهاتنەشە كەشێركۆ بكات بەشاعیرێكی سەركەوتوو.
نموونە پەخشانییەكانیش هاوشێوەی نموونە شیعرییەكان هەمان كارنامە لەخۆ دەگرێت .بۆ نموونە شێركۆ دەڵێ :
 من نیشتمانەكەم گێلە
 لەخوێن ساردی وبیرچوونەوەو
  بێباكیدا
  لەهیچ نیشتمانێكی تر ناچێ
  بۆیە منیش بڕیارم دا 
  وەكو كراسێكی كۆن و
 چاویلكەیەكی شكاوو
 نامەیەكی بزركراو
  ئەوم لەبیر بچێتەوە (9 : 201)
گەرچی لەڕووی ئەندازە ونەخشەی كێش وسەرواوە وەك دەقەكەی پێشوو نیە بەڵام بەهۆی دەنگی پیتی "ش" و"چ"و"ك" وە ئیقاعێكی جوانی پێبەخشیوە.ئەم دەنگانەش خاوەن كەسێتی وكارنامەی خۆیانن بەڵام لەنێوانیاندا جۆرە هەماهەنگی ودراوسێیەتییەك بوونی هەیە كەسەرجەمیان خۆیان لەمانا تایبەت وگشتییەكەی گرتەكەدا دەبیننەوە.پیتی "ش" هەڵگری ئەم خەسڵەت واتایانەیە: چرپەیی ونەرمیی ولاوازیی وكراوەیی وداخراوییوبەربڵاویی. دەنگی پیتی "چ" بریتییە لە: بەرزیی ولاوازیی وكراوەیی وداخراویی وبەهێزیی وفیكەیی.دەنگی پیتی"ك"یش خاوەن ئەم خەسڵەتانەیە:چرپەیی وبەهێزیی ولاوازیی وكراوەیی وداخراوەیی. لەپێناو بەدەرخستنی دەربڕینێكی ڕاستەقینە یان جێیەجێكردنی مەبەستێتی مانا تایبەت وگشتییەكەی دەقەكە,گەر سەرنجێكی ناوەڕۆكی ئەم دەنگانە بدەین ئەوا دەبینین دەنگەكان لەنێوان نزمی وبەرزیدایە یان لەنێوان داخراوەیی وحەپەساویی وكراوەییدایە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەشاعیر, بەهۆی گوشاری هێزی گەندەڵی ونادادپەروەری وئازارەكانیەوە,لەنێوان پیشخواردنەوە وهەڵچووندایە.پیشخواردنەوەكەی لەزەمەنی پێش دەق وهەڵچوونەكەشی لەزەمەنی دەقدا. یان لەنێوان واقووڕمان وتوڕەیدا .واقووڕمانەكەی لەزەمنی كۆكردنەوەی زانیاری وتوڕەییەكەشی لەزەمەنی كۆكردنەوەی تاكەكان وهێرشكردنەسەر هێزی دەسەڵات.دەقەكەش ئەمەمان پێدەڵێت.سەرەتا بەڵێن وپەیمانەكانی هێزی دەسەڵات .دواتر جێبەجێنەكردنی بەڵێنەكان وخەم ساردی وبیرچوونەوە وخۆگێلكرنیان لەپەیمانەكان. دوای چاوەڕوانی لەزەمەنێك ,شاعیر, كەنوێنەرایەتی تەنها خۆی ناكات ,تەواو دەتەقێتەوە بەسەر هێزی دەسەڵات وبوێرانە وبەشێواز ودەربڕینێكی شیعریانەی ڕەوانبێژیانە نەك بازاڕیانە كۆتا بڕیاری خۆی دەدات كەبریتیە لەڕەتكردنەوەی ئەم دەسەڵاتە.بەمەش دەق دەبێتە دەسەڵاتی ڕاستەقینە ونوێنەرایەتی تێكڕای خەڵكی دەكات نەك دەسەڵاتی دەرەوەی دەق .لێرەدا ئەركی لادان بەدەردەكەوێت ئەویش بریتیە لەتوخمی سەرسوڕماندن وسەرنجڕاكێشاندن وسەرسامكردن. شاعیر لەساتە وەختی هەڵچوون و وتوڕەییەكەیدا دەڵێت" بۆیە منیش بڕیارم دا وەك كراسێكی كۆن ... ئەوم لەبیربچێتەوە" ئەمە لەكاتێكدا ئێمەی وەرگر چاوەڕوانی دەستەواژەیەكی بەهێزتری بازاڕیانەمان لێدەكرد كەلێرەدا جێگەی نابێتەوە.لەبەرامبەر ئەمە شتێكی تری خستە بەردەممان كەپێشتر ئەوپێشبینیەمان بۆی نەبوو.ئەمەش ,وەكپێشتر ئاماژەمان پێدا ,جۆرێكە لەچاوبەستكردنی خۆێنەر وئەوانی بەرامبەر لەپێناو سەرنجڕاكێشانیان.
دوهەم- لادانی لۆژیكی.جێگۆڕكێی ووشەكان یان هاتنی ووشەی نامۆ وتازە پێویستە لەڕێگەی پێوەرێكی لۆژیكی جیهانی هەستیارییەوە بێت.بەپێچەوانەوە لادانەكە بەنێگەتیڤی دەمێنێتەوە ودوور دەكەوێتەوە لەكارنامە ئیستاتیكی ودەربڕینی وماناییەكان. ووشە نامۆكان گەرچی لەسەرەتادا تووشی ئارگیومێنت دەبێت وتێكڕای خوێنەر وەك پێویست مامەڵەی لەگەڵدا ناكات بەڵام دواتر پێدەنێنە قۆناغی پڕۆسەیەكی ئاسایی سەربەخۆ.ئەمەش لەوكاتانەدا سەركەوتن بەدەست دێنێت كەووشەكان توانای كارنامەی كاریگەریی وپەیوەندیی وڕوونكردنەوەیی ببینێت.لێرەدا ,هەروەك ڕەخنەگر صلاح فچلئاماژەی پێداوە,پلە وڕێژەی لادانەكان دەستنیشانی گواستنەوە لادانییەكان بوً لۆژیكێك دەكات ( 2 : 200) شێركۆ پێش خوێندنەوەی دەقەكەی كۆمەڵێك ووشەی نوێی خستە بەردەم خوێنەر وئامادەبووان كەپێشتر وەك پێویست نەبیسترابوو.ئەمەشی بۆ سێ ئامانجی سەرەكی بەكارهێنا.یەكەمیان,وەك ئامڕازێكی یاریدەدەر بۆ نزیكبوونەوە لە ماناكان.دوهەمیان,ئاماژەیەكە  بۆ خۆئامادەكرنی خوێنەر وەك ئەوەی لەدوای ئەم ووشانەوە مەسەلەیەك یان چەند مەسەلەیەك بەڕێوەیە.سێهەم,ئاشكراكردنی تازەترین هەڵوێستەی شاعیر كەدوای تەواو بوونی لەخوێندنەوە وەك دەردەكەوێت وازهێنانێتی لەپڕۆسەی پەیوەستێتی ئایدیۆلۆژیای فیكری وسیاسی .ووشەكانیش گەلێك زۆرن وەك بێواز وزماك وزیگار وتامار وهاڤل وسلسار وسارومار وگەرگەسار وساعور...هتد. شاعیر دەڵێت:
لەناو مندا
  بێزاری هێند چڕبۆتەوە
خۆم ئەبینم بێشەڵانم و
  دەراڵێكی ناو "زماك" م و
                              تاڵێ هەتاو ناگاتە لام ( 9 : 11)
لەم گرتە پرسیارە سەرسوڕهێنەرەدا,كەمۆركێكی گێڕانەوەیی پێوە دیارە,ووشەی زماك,كەبەمانای شوێنێك دێت كەهەتاو نەیگرێتەوە,ڕۆڵی كەسیەتییەكی تەوەری دەبینێت وئەم ووشەیە چڕییەكەی داوە بەگرتەكە ولەهەمان كاتدا كار ئاسانییەكی بەخشیوە بەخوێنەر  ئەویش بەنزیكایەتی ووشەكە لەگەڵ دەستەواژەی "تاڵێ هەتاو ناگاتە لام".بەمەش چارەسەری گرێكوێرەی گرتەكە دەكەوێتە ئەستۆی ئەم ووشەیە لەكاتێكدا ئاماژەیە بۆپەرت پەرتبوونی خودی بكەری شاعیر.لێرەدا سێ ئاست گرتەكە دەبەن بەڕێوە.یەكەم,منێكی دیاریكراوی تێكشكاو.دوهەم,بێزارییەكی بەردەوامی خودی شاعیر وخودە هاوشێوەكان.سێهەم,بێ ئومێدییەكی سەرتاسەری.واتە گەرچی ووشەكە وووشەكانی تریش نوێیە ونامۆن بەخوێنەر بەڵام,لەهەمان كاتدا,شاعیر بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ  داوای ئەوەشمان لێدەكات كەبەدواداچوونێكی جیدی بۆ ئەو ووشە ودەستەواژانە بكەین.بەمەش كاری میتا-واتا بریتی دەبێت لەگەڕان ودەرخستن ودۆزینەوەی پڕۆسەی شیعری شاعیر.هەر لەبەر ئەمەش بووە گەورە شاعیری عەرەب البحتری دەڵێت "والشعر لمح تكفی اشارتە".
سێهەم_ گەنجینەی ململانێ وپارادۆكسی.یەكێك لەپێوەرە ناوەڕۆكییەكانی شیعر, كەپێویستە ڕۆڵێكی گرنگی هەبێت لەگەشەی دەقدا, چەمكی ململانێ وپارادۆكسە. گەرچی زۆربەی هەرە زۆری شاعیران بێبەش نەبوون لەم دوو چەمكە بەڵام لای شێركۆ بۆتە پڕۆسە وستراتیژییەت.كۆهین دەڵێت"شیعر لەڕێگەی دژایەتییەكانەوە لەدایك دەبێت" (3: 129).دەقەكەی شێركۆش لەسەر ئەم بۆچوونە دامەزراوە.ئەمەش دوای ئەو یەقینە هاتووە كەتاكی كورد لەزەمەنی دەقدا بەخرابترین دۆخی سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وئابوریدا تێدەپەڕێت.هۆكارەكەشی لەبنچینەدا دەگەڕێنێتەوە بۆ بەخرابكردنی بەرنامە وئەدەبیاتی سیاسی. فۆڕمی پارادۆكسییەكانی جۆراو جۆرە وەك ڕەتكردنەوە ووەرگرتن,چاكە وخراپە,خۆشی وناخۆشی,مردن وژیان,گەشبینی وڕەشبینی,پێكەنین وگریان,ڕووخان وسەركەوتن...هتد. لێرەوە دەشێت بڵێین كەدەقەكەی شێركۆ هەڵگری پێناسەی "دەقی پارادۆكسی" یە بەوپێیەی ناوەڕۆكەكەی پێكهاتووە لەڕۆحێكی شۆڕشگێڕی دژ بەكلتووری سیاسی هاوچەرخ.ئێمە هەر لەناونیشانەوە لەگەڵ ئەم پێناسەیەدا دێین ودەچین. لەناونیشانەوە لەوە دەگەین كەپێش كچەكە شتێكی تری جیاواز نیشتمانی شاعیر بووە.لێرەوە هەر ئێمە پێویستە بەدوای هۆكارەكانی ئەم گۆڕانكاری وپارادۆكسەدا بگەڕێین چونكە ناونیشانەكە ئایكۆنێكە وناكرێت شتێك لەپشت پارادۆكسەكەوە نەبێت وەك ئەوەی هیچ دوكەڵێك بێ ئاگر نابێت.شێركۆ بەوپێیەی بیرێكی نوێ لەمێشك وهەست ودەرونیدا چەسپیوە وبەدوای فرسەتێكی گونجاودا دەگەڕێت تا ئەوەی هەیەتی بەرجەستەی بكات ئەوا هەر زوو دەستی خۆیمان بۆ ئاشكرا دەكات. ئەوەتا لەسەرەتای دەقەكەدا وبەشێوازێكی درامی هاوار دەكات  وئەو زەمەنەی دەست كەوت كەخۆی دەیویست ومزگێنیش دەدات بەهاوشێوەكانی كەزەمەن بەپێی خۆی هات:
 وا هات,عاشقان!,وا خۆی هات
 بەپۆشاكی گەڵاڕێزانەوە..وا هات!.
 بەنۆزدە ساڵی زەردەوە....( 9 : 5)
  بەمەشەوە ناوەستێت وئەوەندە ناخایەنێت كە دەڵێت:
 هەفتە لەمانگ
 مانگیش لەساڵ وەڕس بووە!
من لەخۆمدا ,لەناو خۆمدا
 ڕەنگم لەدەنگم بێزارە و
 دەنگم لەبۆنم بێزارە و
هەر لەم كۆڵانەی ئێمەدا
 دەرگا لەچوارچێوەی خۆی و
  شووشە لەپەنجەرەی خۆی و
 سیلەی كۆڵان لەكۆڵان و
 كۆڵان لەدیوار بێزارە
 بێتاقەتی لەتەكمایە وهەنگاو ئەنێ
 یان سێبەرمە یان هاوڕێ ( 9 :10)
بولبول مانای جوانی وسەربەستییە. دڵخۆشكەرەیە بۆ هەمووان.تەنها جێگەیەك كەبەشوێنی گونجاوی خۆی بزانێت باخچەیە. گوڵ ودرەختی ئەم باخچەیە كەرەستەیەكی بەنرخی ژیانێتی.بەڵام باخەوانێكی بێ بەزەیی لێ پەیدا دەبێت هەموو جوانی وسەربەستییەكانی لێ زەوت دەكات.ڕێژەی دژایەتیكردنەكە دەگاتە ئەو ئاستەی ئەم باخەوانە نەهێڵێت بەدڵی خۆی بخوێنێت وبەدڵی خۆی بفڕێت وبنوێت .سەرەڕای ئەمەش  داوا دەكات دەنووكەكانیشی بقرتێنێت بەوپێیەی ئەو دەنووكە دەنووكی خۆی نیە.جگە لەمەش پارادۆكسی جێگە وناجێگە سروشتێكی تری شاعیرە. بەمانایەكی تر جێگۆڕكێی ئەم دوو ڕووبەر وجەمسەرە بەهۆی كاری ململانێ ودەسەڵاتی سیاسی دواتر جێگە مێژووییە دێرینەكان لەشوێنی خۆیان دەترازێن ولەجیاتی ئەوانە جێگەی نوێ دادەنرێت. هەر ئەو بولبولە,دوای بێبەشكردنی لەجێگە ومافەكان,بەزۆرەملێی بەرەو جێگەیەكی نادیار هەڵدێت:
من ناوم "بولبول"ە
خەڵكی ئەم باخچەیەم
 دەمێكە باخەوانێكی تووڕەمان لێ پەیدایووە
 _ _ _ _   _ _ _ _
 ناهێڵێ بەدڵی خۆم بخوێنم
  ئەڵێ تۆ فڕینت شوومە وگۆرانییەكی لاساری.
   _ _ _ _    _ _ _ _
 تۆ خەوت لەئاو,لەگوڵ,لەگیا زڕاندووە
_ _ _ _   _ _ _ _
پێم ئەڵێ ئەو دەنووكە دەنووكی خۆت نییە!
 بۆیە بێزار بووم وئەمەوێ ئەم 
 باخچەیە بەجێ بێڵێم ولەداخاندا 
 سەری خۆم هەڵگرم و
 ڕووبكەمە باخچەیەكی دوور دووری هەندەران (9: 15- 17 )
گەرچی شێركۆ لەنێوان نیشتمان ونانیشتمان یان لەنێوان بەنیشتمانبوون وبەنیشتماننەبوون گوزەر دەكات وبۆتە كەرەستەیەكی شیعرییەتی بەهێز بۆ دەقەكەی بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەمیشە دڵیشی بۆ یەك نیشتمانی لێ دەدات.واتا دەرئەنجامی پارادۆكسەكە یەكگرتنەوەی جەمسەرەكانە هاوشێوەی ئەفسانەكانی تەموزی بابلی وئەتیس وئەدۆنیسی یۆنانی سەر لەنوێ وبۆجارێكی تر مەسەلە وشتەكان دروست دەبنەوە بەڵام بەسستم وكارنامەیەكی نوێوە.ئەم جارەیان پارادۆكسەكەی شاعیر لەگەڵ خۆیدایە نەك ئەوانی بەرامبەر.واتە هەر خۆی خوڵقێنەری ئارگیومێنت وهەر خۆشی چارەسەری مەسەلەكان.ئەمەش جۆرێكە لەكاری موناجاتی درامی دوای ئەوەی شاعیر ئەو یەقینەی لادروست دەبێت كەلەسەر شانۆ تەنها خۆی ماوەتەوە ودواتر وبەدەنگی بەرز وبەهەڵچوونێكی لەڕادەبەدەر ولەدۆخێكی تێكەڵ بەتووڕە ولەسەرخۆ  ڕووی دەمی لەخۆی دەنێت ولەڕێگەی فەنتازیای خەیاڵەوە دەست دەداتە ئەو ڕۆزانایەی كەلەزیهنیدا نەخشەی بۆ كێشراوەودەڵێت :
  ئێوارەیە ولەسەر جادەی سەهۆڵەكە ڕاوەستاوم
  نیشتمانی كۆن خەریكە دابچێت وئاوا ببێ
 تۆزێكی تر نیشتمانە تازەكەی خۆم
 ڕۆزانا هەڵدێ وپێكەوە
 وەك دوو پرسیاری نێرو مێی
 تازە وتینو
 كەڵەگەتتر لەدروشم ولەمنارە و
 _ _ _ _    _ _ _ _
 سەر بەرەو ژوور ئەبینەوە 
 بۆ ئەو باخچەی عەشق وخەونەی 
  نەزەرد ئەبێ و
 نە پیر ئەبێ ونە ئەیشمرێ ( دوا بڕگە وگرتەی دەقەكە ,9: 288)
چوارهەم- گەنجینەی دزەكردنی واتایی.بەشێكی هەرە گەورەی تازەگەری دەگەڕێتەوە بۆ ڕژێمی ئاماژە  شاراوە وونهێنییەكانی دەق ئەویش بەهۆی كەڵەكەبوونی چەندین مانا واتاییە لۆژیكی ونالۆژیكییەكان.بۆیە دەقەكان هەمیشە پێویستیان بەووردەكارییەكانی ڕەخنە هەیە وكارەكانیان بەبێ ڕەخنە لاسەنگە بەوپێیەی دەهێنانە هونەری وواتایی وئیستاتیكییەكانیدەق دەرئەنجامی هەوڵە مەعریفی وڕۆشنبیری وشێوازگەرییەكانی خوێنەر و وەرگر وڕەخنەیە. لێرەدا مەبەستی ئێمە بۆ دزەكردنی واتایی دزەكردنی شاعیر بۆ بابەتێكی دیاریكراو نیە بەڵكو دزەكردنی واتای دەقەكەیە بۆ خوێنەرێكی ڕەخنەگر ودواتر دەقەكە دەچێتە نێو یەك پڕۆسەی تێگەیشتنی مەعریفی وفیكری وسیاسی وڕۆشنبیرییەوە وەك ئەوەی دەق وخاوەنەكەی وخوێنەر جووتە بن ولەیەك ڕەحمەوە لەدایك ببن. بەمەش دەقەكەی شێركۆ بریتیە لەپڕۆسەی چەندێتی گۆشەنیگا وئەو وێنە ودەستەواژانەی كەلەڕێگەی شاعیرەوە خۆیان شاردۆتەوە ئەوا ئێستا وەرگر وخوێنەر توانای بینین وسەیركردن وڕاڤەكردنیان هەیە.هەر لەبەر ئەمەشە دەقەكە خۆی لەدوو جەمسەری سەرەكیدا دەبینێتەوە .یەكەمیان,جەمسەری كارنامەی بونیادی دەق .دوهەمیان,جەمسەری كارنامەی بونیادی واقیع.واتە لەلایەكەوە بونیادی دەقەكە پشتی بەكێشە ومەسەلەكانی واقیع بەستووە وەك ئەوەی گەر ئەم كێشە ومەسەلانە نەبوونایە ئەوا دەقەكەش لەدایك نەدەبوو. لەبەرامبەریشدا ئەم كێشەومەسەلانەش پێویستیان بەخودی شاعیر وخودە هاوشێوەكانە.لیڤی شتراوس لەم بارەیەوە دەڵێت دەق لەبنەڕەتدا دەرئەنجامی دووهێزی هاوتەریبە.یەكەمیان,نامەی دەق وشاعیر. دوهەمیان,نامەی واقیع كەمەرج نیەئەم نامەیە كت ومت وەك خۆی بگێوزرێتەوە (1 : 293).بۆ ئەمەشیان ماكس مۆلەر دەڵێت پێویستە جۆری گواستنەوەكە مەجازی بێت ئەویش لەپێناو گواستنەوەی هەستێكی بینراو بۆ هەستێكی نەبینراو (4: 97 ).شێركۆ خۆشی لەدوا ووتەی خۆیدا بۆ دەقەكەی دەڵێت"لەم دەقەدا ویستوومە لە"شێركۆ"ی جاران جیابمەوە.ویستوومە بچمە ناو ناخ ودڵ ودەروونی گەنجێكی وڵاتەكەمەوە" (9: 329-330 ).
ئێمەی تێكڕای خەڵكی بەهۆی دابڕان وپچڕانی پردی پەیوەندییەكان لەنێوان ئێمە وئەوان ئاگاداری ووردی پڕۆفیشناڵەی سروشتی مامەڵەی ئەوانی بەرامبەر نین.شێركۆ لەدەقەكەیدا دەبێتە ڕێ نیشاندەرێك وئاگادارمان دەكاتەوە لەڕاستییەكانی ئەو سروشتە بەوپێیەی پێشتر ,بەتێوری وپراكتیكی,خودێكی بزێو بووە ولەهەمان كاتدا بەشدار بووە لەپڕۆسەی ئەوانی تر ولەنزیكەوە ئاگای لەسروشتی پڕۆسەی ئەوانی تر بووە.دواتر ودوای تێپەڕاندنی زەمەن وتێكشانی لەڕووی بایۆڵۆژی وفیسیۆڵۆژییەوە پێویستی بەیارمەتی ئەوانی ترە.بەڵام بەگاڵتەپێكردنی لەلایەن ئەوانی ترەوە هیچی تری دەست ناكەوێت.لەبەرامبەردا ئەوانی تر بایەخ بەكەسانی ناشایستە دەدەن كەلەدوور ونزیكەوە بەشدار نەبوون لەڕووداوەكانی زەمەنی پاڵەوان لەڕابردوودا.هەموو ئەمانە لەم گرتەیەدا جێگەی دەبێتەوە لەكاتێدا دەڵێت:
 من ناوم "كەڵەشێر"ەو خەڵكی مەڵكەندیم
چەندیم ساڵە پاسەوانم وبەیانیان زوویش
  بۆ ئەم گەڕەكە ئەخوێنم.لەمێژووی
  ڕاپەڕیویشدا تەتەر بووم وچەندین نامەی
   نەهێنیم لێرەوە گەیاندۆتە ئەشكەوتەكان.
  بەڵام ئێستا دەنگم نووساوە تووتیەكی 
 دوكتۆر پێی وتم لەگەرووتا گرێیەك درووست
 بووە,چارەسەرت لەدەرەوەیە.منیش چەندین 
  سكاڵانامەم گەیاندە كەڵەشێرە گەورەكان.
 كەچی سەیر ئەوەیە دوێنێ دوكتۆرە تووتیەكە
پێی وتم:نەگبەت تۆ وا دیارە ئاگات
لەهیچ نییە.بەر لەچەند ڕۆژێ لەجێگەی تۆ
مریشكێكی
  ساغ وسەلیم وجوانیان نارد بۆ هەندەران  (9: 174- 175 )
جگە لەمەش,بۆ جارێكی تر,شاعیر خۆی لەنێو پارادۆكسەكاندا دەبینێتەوە وەك كەڵەشیر(خاوەن دەسەڵات)ومریشك (بێدەسەڵات),تووتی دكتۆر( پیاوی دەسەڵات) ودكتۆرە تووتی(دەسەڵاتێكی بێدەسەڵات),تێكۆشان وناتێكۆشان,نەخۆشی وسەلامەتی.بەمەش دەقەكە پێدەنێتە میتا-واتاوە كەڕێگە بەوەرگر وخوێنەر دەدات,بەشێوازی سێ لایەنە, نهێنییەكانی دەقەكە ئاشكرا بكەن. لێرەشەوە پڕۆسەی شاعیر,بەسەرجەم ئەزموون وبیركردنەوە وە, دەگوێزرێتەوە بۆ وەرگر وخوێنەر.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە وەرگر وخوێنەر دەبنە كارێكتەرێكی بزێو لەدەقەكەدا ودەبنە بەشێكی هەرە گرنگی دەقەكە.
پێنجهەم-گەنجینەی كارلێكە دەقییەكان.كارلێكە دەقییەكان ,وەك كارێكی تەواوكاری,ڕەنگدانەوەی پەیوەندییە دەقییەكانە بەتایبەتی لەنێوان دوو دەقدا. بەیەكەمیان دەوترێت "كەمە دەقە".ئەم جۆرە بریتیە لەدەقێكی پێشوو كەدەبێتە سەرچاوەلێگرتنێك بۆ دەقی ئێستا.بۆنموونە چیرۆكی میعراجی ئیسلامی بابەتێكی سەرچاوەییە بۆ كۆمیدیا یەزدانییەكەی دانتی.بەدوهەمیان دەوترێت "زیادە دەقە".ئەم جۆرەش بریتیە لەسوود وەرگرتنی دەقێكی ئێستای بەرهەمهێنەر لەدەقێكی پێشوو.هەر دانتی لەڕووی تەكنیك وشێواز وناوەڕۆكەوە سوودێكی گەورەی لەمیعراجی ئیسلامی بینیوە.باختین لەپێناسەی دایەڵۆگدا دەڵێت" هیچ دەربڕینێك نیە كەپەیوەندی بەدەربڕینەكانی ترەوە نەبێت" (12 : 68 ).جولیا كریستیڤاش لەمیانەی دەقئاوێزاندا دەڵێت هەموو دەقێك هەڵمژین وكارلێكی دەقێك یان چەند دەقێكی ترە (7: 128).محمد مفتاح یش لەكتێبە بەنرخەكەیدا بەنێوی"تحلیل الخگاب الشعری:استراتیجیە التناص" دەڵێت دەقەكان بەشێوازی جوراو جۆر باوەش بەیەكتردا دەكەن (5: 121).بەمەش هاوبەشی دەنگی ودەقی بریتیە لەنزیكبوونەوەی ئەزموون وزەمەن .ئەمەش لەپێناو خوڵقاندنی گوتارێكی نوێ كەدەگونجێت لەگەڵ زەمەنی ئێستا.شێركۆ وەك هەموو شاعیرێكی سەركەوتوو بێ بەش نیە لەم وسوود وەرگرتن وپەیوەندیكردن وئاڵوگۆڕ وكارلێكە دەقییە,بەوپێیەی خاوەن ئەدەبیاتێكی ڕۆشنبیری ومەعریفی وفیكری جۆراو جۆرە وهەندێك جار خەیاڵاتە قوڵ ودریژ وجیهانە ناهەستیارەكان گوشارێكی سروشتی, نەك دەستكرد, دەخەنە سەر شاعیر.ئەركی سەرەكیشی لێرەدا نمایشكردن وڕووكەش نیە بەڵكو دەرخستنی نهێنی و وێنە شاراوەكانی واقیعە.واتە,لەپێناو بەدەستكەوتنێكی واتایی ومانایی نوێ, گەڕانە بەدوای مانای ماناكاندا وەك ئەوەی گەر لەدەقی پێشوودا گرێكوێرەكان نەكرابوونەوە ئەوا دەقی ئێستا بەیارمەتی دەقی پێشوو لەگەڵ هێزی داهێنانەی خودی بكەری ئێستا توانای فراوانكردن وگەورەكردن وكردنەوەی گرێكوێرەكانی هەیە.هەر لەبەر ئەمەشە شێركۆ هەردوو جۆر لەكارلێكی دەقی بەكارهێناوە:
یەكەمیان-كارلێكی دەقی ناوەكی.ئەم جۆرە بریتیە لەكارلێكی دەقە شیعرییەكانی شاعیر لەگەڵ دەقە هاوچەرخەكاندا بەدەقەكانی خۆشیەوە.هەر لەدەقی "ئێستا كچێك نیشتمانمە" شێركۆ بەشێوەیەكی عەفەوی ولەپێناوی بەرجەستەكردنی مانایەك ودۆزینەوەی مانایەكی تر پەنا بۆ گرتە وێنەییەكانی خۆی دەبات.بۆنموونە جادەی سەهۆڵەكە, كەلەلایەكەوە جێگەیەكی پیرۆز ومۆتیڤێكی ووزەبەخشی پۆزەتیڤە بۆ شاعیر وهاوشێوەكانی ولەلایەكی تریشەوە زۆربەی گرتە وێنەییەكانی ئەم دەقە لەم جێگەیەوە سەرچاوەی گرتووە وبۆتە كەسیەتییەكی كاریزمای كێشە ومەسەلەكانی گەنجان بەوپێیەی زۆربەی كێشەكان ڕووبەڕوی ئەم چینە بۆتەوە. ئەم جێگەیە دەبێتە ناونیشان وچەقی دەربڕینەكان وچەندین جار وبەدرێژایی دەقەكە,وەك دەق و واتا قوڵەكان ,هاتۆتە نێو دەقەكە وبۆتە دەسەڵاتێكی مەعریفی ودەقئاوێزانی نەك دووبارەبوونەوەیی.هەر جارە ومانا ومەسەلەیەكی نوێ كەهاوشێوەن لەگەڵ كارنامە واتایی وماناییەكاندا بەڵام جیاوازە لەدەربڕین وڕێژە واتاییەكان وەك ئەوەی دەقەكە لەسنووری سێكوچكەی گرنگ وگرنگتر وگرنگترین مامەڵە بكات.  واتە ڕاستە سەرجەم وێنەكان گرنگی وپێگەی خۆیان هەیە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەندێك جار چەندێتی مەسەلەكان چۆنیەتییەكی تایبەت لەخۆ دەگرێت كەلەكێشدا جیاوازە لەوانی تر.بەئاڕاستەیەكی تر شاعیر لەمانایەكی فراوانی گشتییەوە بۆ مانایەكی تایبەت وزۆر تایبەتمان دەبات. بۆ نموونە لەم گرتەیەی خوارەوەدا وێنەی جێگە لەفەزایەكی فراواندا دەبینرێت كەئەمە ئاماژیەكی واتاییە بۆ چەندێتی كێشە لەو فەزا جێگەییەدا . بەمەش ئەم جێگەیە بڕێكی زۆری كێشە ومەسەلەكانی لەخۆ گرتووە وهەر جارەی بەئاڕاستەیەكی واتایی دیاریكراو:
 لەسەر جادەی  سەهۆڵەكە ڕاوەستاوم
 "نیوە" خەونی مردووی خۆم ئەژمێرێ و
 "نیوە" كەی تر بۆتە زەردەی 
  كزو ماندووی خۆرنشینی چاوانم و
 بەجەستەمدا بۆ بەرە وخوار دائەگەڕێ  (9: 18 )
دواتر,بەرە بەرە, دەكەوێتە ووردەكاری كێشە ومەسەلە دیار وهەستیارەكان كەتاكەكانی سەر ئەم شەقامە,كەنوێنەرایەتی جێگە وشەقامەكانی تری شار وشارۆچەكانی جێگە گەورەكە دەكات,بەدرێژایی نۆزدە ساڵەكەی كەلەدەقەكەدا هاتووە گیرۆدەی بێكاری وهەژاری وبرسێتی وبێبەشبوون بوون:
 لەسەر جادەی سەهۆڵەكە ڕاوەستاوم
 گەنجم وەكو هەندێ درەختی سەر شۆستەی
 شان ومل وقژ خۆلاِویی پشت گوێخراو.
 تازەم وەكو تازەترین بێ هیوایی.
   نوێترین ڕەنگی تەنیایی .
  گەنجم وەكو عەلاگەیەكی ڕەنگینی فڕێدراو  (9: 27)
لەپشت وێنەی ئەم گرتەیەوە ئەم واتایانە بوونیان هەیە.ڕژێمێك بەدریژایی ئەو زەمەنە ئاماژەپێكراوەی سەرەوە بایەخ بەجوانییەكانی ژیان نادات ولەجیاتی ئەمە بەرامبەرەكان دەتۆرێنێت. گەنجەكان بەهۆی بەبرسیكردنیان ڕەنگی مردوێتیان لێ نیشتووە. بەمەش بەهاكانیان هاوشێوەی عەللاگەیەكی بێ كەڵی فڕێدراوە.
لەگۆشەیەكی ترەوە وهەر لەسەهۆڵەكە وێنەی چەند گەنجێكی سەرلێشێوا و واق ووڕما وحەپەساو دەبینین كەڕۆژانەخۆشیان نازانن بۆ هاتونەتە ئەوێ وئەوێش چەند سوودی بۆیان هەیە.لەهەمان كاتدا ئەم گەنجانە هیچ چێژێكی ژیانی مەعنەوی ومادییان نەكردووە :
  من گەنجێكم لەسەر جادەی سەهۆڵەكە 
هەموو ڕۆژێ تەنها دوو چاوی ئەبڵەقی
 ناو بۆشایی وسەر شەقامی بێهودەیین
 لەدوورەوە ئەڕوانن ودەستیان نیە
 من گەنجێتیم هەتا ئێستە
 كچێكی بۆن نەكردووە
 _ _ _ _   _ _ _ _
 من گەنجێتیم كەوتۆتە ناو
 شارەكانی حەرامەوە.. (9: 18- 19 )
لەهەمان كات وشوێن شاعیر هاوێنەی كامێراكەی دەخاتە سەر گۆشەیەكی جیاواز لەوانی تر.گەرچی وێنەكانی پێشوو هەموویان كاریگەرن بەڵام بەپێی گریمانەكان ئەمەی دواییان كاریگەر ترە لەكاتێكدا هەر لەسەهۆڵەكە پیاوانی دەسەڵات بەبەرگی فریشتە كەوتونەتە نێو بێبەشبووان وزوڵم لێكراوان.لەپڕێكدا ژنە ئەنفالكراوێك كەپێشتر ولەزەمەنی ئەنفالدا دەم وچاوی بەشێك لەو فریشتانەی دیبوو دەمامكی یەكێك لەفریشتەكانی كردەوە .دەركەوت ئەمە دەم وچاوی زوڵمی زەمەنی ئازارەكانە:
ئەمڕۆ نیشتمان لەسەر جادەی سەهۆڵەكە
 خۆی كردبوو بەفریشتە ودەمامكی یەكێك
  لەپاكیزەكانی بەستبوو!لەپڕێكدا ژنێكی 
 ڕەقەڵەی ڕەشتاڵەی ناو ئەنفال هات و
 بەدوو پەنجە دەمامكی خستە خوارێ و
  ئەوسا ئیتر
  لەهەردوو چاوی وهەردوو كونە لووتی و
  دەمیەوە,تۆپەڵ توپەڵ, كرم وقالۆنچە و
 سیسرك ومڵە وهەزار پێكان هاتنە دەرێ  (9 : 152)  
دوهەمیان- كارلێكی دەقی دەرەكی.ئەم جۆرەش بریتیە لەكارلێكی دەقی شاعیر لەگەڵ دەقە دەرەكییەكانی زەمەنی ڕابردوو.گەرچی دەقئاوێزان بەمانای بڕینی دەقەكان یان پەیوەندی ئاڵوگۆری دەقەكان دێت ئەویش لەسەر ئاستی هاوشێوەیی وجودایی وڕەتكردنەوەبەڵام لەم دەقەی شێركۆ دا زیاتر خاڵی جوداییەكە بەدەردەكەوێت.ئەمەشی بەمەبەستی زیادكردنی زانیارییە واتاییەكان ئەنجام داوە. واتە هاتنی دەقێكی دەرەكی بۆ نێو دەقەكەی بەمەبەستی كاریگەری وحەزكردن نیە بەڵكو لەڕێگەی ئەو سەرچاوە دەرەكییەوە دەیەوێت خوێندنەوەیەكی نوێ بۆ شت ومەسەلەكان بكات كەپێشتر كاری لەسەر نەكراوە. شێركۆ دەڵێت:
 تەنەكەی بەردەمی دەرگای
 ماڵە قوڕێ
 وتی شەوێك
 تەنها بەیەك پژمینی خوا
  ئیتر من چووم بەئاسمانداو
   نەهاتمەوە ولەو شەوەوە
 هەتا ئێستا 
 من بە دەوری
 سەرزەمیندا ئەخولێمەوە (9 : 48- 49)
چیرۆكی میعراجی ئیسلامی سەرچاوەیەكی بونیادی ئەم گرتە وێنەیە. توخمە هاوبەشەكان لەنێوان هەردوو دەقدا بریتیە لەگەشتێكی كتوپڕی شەوێك لەشەوان بەرەو ئاسمان. گەشتەكە گەشتی گەڕانە بەدوای زانیارییەكان یان دەستكەوتی یەقینەكان.ئەمەش دەرئەنجامی ئەو كێشە وململانێ وگرژیانەوە بوو كەلەهەر دوو زەمەندا ڕوویان داوە .ترازاندن وجیاوازییەكان, كەمەبەستی شاعیر جێ بەجێ دەكات,خۆی لەكەرەستەی گەشت وبڕی مانەوەكەدایە.گەشتەكەی میعراج لەڕێگەی بوراقێكەوە بەئەنجام گەیەنرا.بەڵام گەشتەكەی شێركۆ بەموعجیزەیەكی تری خودایی ( پژمین).جبریل ڕێنیشاندەری میعراجە بەڵام لەدەقەكەی شێركۆ دا ڕێنیشاندەر بوونی نیە وشاعیر خۆی دەبێتە ڕێنیشاندەر. ماوەی زەمەنی گەشتەكەی میعراج ماوەیەكی زەمەنی كورت خایەنە.بەڵام لەگەشتەكەی شێركۆ دا زەمەن كراوەیە وسنووری نیە,بەوپێیەی شتە پیرۆزەكانی لێ وون بووە ودۆزینەوەشی كارێكی زەحمەتە وپێویستی بەنەفەسێكی زەمەنی درێژە. .لێرەوە شێركۆ بەگۆشەكی تری جیاواز دەڕوانێتە مەسەلە وزانیارییەكان.بەوپێیەی ئەم شاعیرەوباری كێشەكانی گەلێك قورسە ئەوا پێویستی بەمانەوە وگەڕانی زیاترە.لەلایەكی تریشەوە ئەوەندە بێ تاقەت وبێزار وبەقینە لەبەرامبەری هێزی دەسەڵات ڕۆشتنەكەی ڕۆشتنێكی ئەبەدییە وگەڕانەوەی نیەچونكە تەواو تۆراندویانە.لەگەڵ ئەمەشدا ئەمە بەمانای خۆبەدەستدانەوە نایەت چونكە گەڕانەكە بەردەوامە وبەدوای فرسەتێكدا دەگەڕێت تا لەكاتێكی تردا بگەڕێتەوە سەر زەوی ودواتر نامەكەی ئاشكرا بكات وكاریشی لەسەر بكات. كەواتە گەشتە ڕۆحیی وخەیاڵییەكانی میعراج وكۆمیدیای یەزدانی دانتی وشێركۆ بەرەو ئاسمان بەسێ گۆشەی جیاواز لەفیكر وئایدیا وبەرنامەوە وێنەكانی گیراون گەرچی میعراج بەردی بناغەی هەر دوو كارەكەی ترە.ئەم فرە گۆشە و وێنانە بۆ ئێمەی وەرگر وخوێنەر جۆرە باوەڕێكمان لا دروست دەكات كەسەرجەم ماناكانی سەر زەوی لەڕێگەی جیهانی میتریاڵیزمەوە ناشیرین كراوەوپێویستیان بەگۆڕانكاریی وشۆڕشە.هەر یەكە وبەپێی بۆچوون ونەخشەی خۆی.

پەراوێز وسەرچاوەكان:

1-الانثروبولوجيا البنيوية,الجزئ الثاني,كلودليفي ستراوس,ترجمة د.مصطفى صالح,دمشق,1977.
2-بلاغة الخطاب وعلم النص,صلاح فضل,عالم المعرفة,الكويت.
3-بنية اللغة الشعرية,جان كوهين,ترجمة محمد الولي ومحمد العمري, دار توبقال, دار البيضاء,1986.
4-بنيوية كلود ليفي ستراوس,الطاهر وعزيز,الرباط.
5-تحليل الخطاب الشعري,استراتيجية التناص,محمد مفتاح,الدار البيضاء,ط 3 , 1992.
6-الاتجاة الاسلوبي في التقد الادبي,شفيع السيد,القاهرة,1986.
7-التناص سبيلا الى دراسة النص الشعري,شربل داغر,مجلة الفصول,المجلد 16,العدد الاول,القاهرة,1997.
8-الشعر العربي الحديث ,بنياتة وابدالاتها,محمد بنيس,دار توبقال للنشر,المغرب,ط1 .
9-شيركوَ بيَكةس,ئيَستا كضيَك نيشتمانمة,ضاث وثةخشي سةردةم,2011.
10-اللغة والابداع,مبادي علم الاسلوب العربي,شكري محمد عياد,القاهرة,ط 1 ,1988.
11- المرايا المقعرة,نحو نظرية نقدية عربية,عبدالعزيز حمودة,عالم المعرفة,الكويت,272 .
12-ميخائيل باختين,المبدا الحواري,تزيفتان تودوروف,ترجمة فخري صالح,بيروت,ط 2 ,1996.
13-نظرية التلقي,مقدمة نقدية,روبرت هولب,ترجمة عزالدين اسماعيل