تابلۆكانی عەلی لەتیف لەنێو تۆپۆفیلیادا

     پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

تۆپۆفیلیا،وشەیكی گریكی كۆنە ولەدوو بەش پێكهاتووە،یەكەمیان "تۆپۆ "كەبەمانای جێگە دێت.دوهەمیشیان "فیلیا" بەمانای خۆشەویستی.هەردووكیشیان،بەسەر یەكەوە، بەمانای خۆشەویستی جێگە دێت.ئالان ویڵسن واتس (1915- 1973 )لەئۆتۆبایۆگرافییەكەیدا بەنێوی" لەڕێڕەوەی خۆمەوە" دەڵێت "تۆپۆفیلیا ئەو ووشەیەیە كەلەلایەن شاعیری ئینگلیزی جۆن بێتجیمەن (1906 – 1984)بەكارهات لەكاتێكدا بەمەبەستی پەیوەستبوون بەچەمكی خۆشەویستی جێگەوە بەكاریهێنا.بەڵام وەك زاراوە،بۆ یەكەم جار، لەساڵی 1948لەلایەن شاعیری ئینگلیزی ئۆدن (1907 -1973) بەكارهات ئەویش لەكاتێكدا پێشەكییەكی بۆ كتێبێكی هاوڕێی خۆی، گەورە شاعیر جۆن بێتجیمەن،كەپێشتر ئاماژەمان پێدا،نووسی بەنێوی"ڕوویەكی جوان،بەڵام خۆش ڕەوتی نا" (Oladel:143- 148) .لەو پێشەكییەدا ئاماژەی بەوەداوە كەتۆپۆفیلیا بەشێوە گشتییەكەی بریتیە لەخۆشەویستی سروشتی جێگە.لەڕووی تیۆر وپراكتیكیشەوە گەورە جیۆگرافیناسی مرۆڤی یو-فو توان (1937-    ) بایەخێكی زۆر درا بەم زاراوەیە.ئەم زانایە لەكتێبەكەیدا بەنێوی"تۆپۆفیلیا: خوێندنەوەیەك بۆ ژینگە هەستپێكراوەكان،هەڵوێستە وبەهاكان"،جەختی لەوە كردووە كەتۆپۆفیلیا كردارێكە زیاتر دەچێتە چەمكە هەستییە دركپێكراوەكان كەدەتوانێت دەستنیشانی هەڵوێستە وبەها زاڵەكانی پێ بكات بەتایبەتی ئەو بەها زاڵە پۆزەتیڤانەی كەدەكەونە زەمەنی ڕابردووەوە وسەرجەمیشیان دەرئەنجامی پەیوەندی كەسە هەستیارەكانە بۆ جێگە وژینگەی خۆیان وگرنگیدان بەناوەڕۆكی ئەو جێگە وژینگانە (بۆ زیاتر زانیاری ،بڕوانە: 1974 :Fu.Tuan ) .نووسەری ناوبراو ئاماژەی بەچەند نموونەیەكی بەها زاڵەكان كردووە وەك ڕۆشنبیریەت وكلتوور وئەفسانەكان (،Yi – Fu.Tuan :1976266- 276) .لێرەدا ،هەر وەك گەورە ڕەخنەگری جیۆگرافیای مرۆڤی،ئێنتریكن (1948 -     )،ئاماژەی پێداوە كەجێگە بەلای جوگرافیای مرۆڤییەوە بریتی نیە لەكۆكردنەوەی دیمەن وڕووداوەكان،بەڵكو كۆگایەكە لەمانا ومانای ماناكان (J.I.Nicholas Entrikin :626) .بەمەش جێگە پێدەنێتە ڕەهەندە ڕۆشنبیری وفیكری وسیاسی وفەرهەنگی وسۆسیۆڵۆی وسایكۆڵۆژیاكانەوە كەبەمە دەوترێت سایكۆ-جیۆگرافی.ئەمەش لەكاتێكدا هەست وناخی تاكە هەستپێكراوەكان بەهۆی گوشارەكانەوە جێگیر نین ولەبەرامبەردا ئەو جۆرە كەسانە،لەپێناو ڕاگرتنی باڵانسەكان،هەستی خۆیان تێكەڵ بەجێگە وپێكهاتەكانی دەكەن و وەك كەسێكی سۆفی دەڕواننە ناوەڕۆكی جێگەكانیان.بەئاڕاستەیەكی تر،تۆپۆفیلیا بەدوای شوناسی جێگەدا دەگەڕێت وجیاوازییەكان لەنێوان جێگەكاندا دروست دەكات.ئەمەش بەو مانایەی كەلەپشت ئەو زاراوەیەوە چەند ئامانجێك هەبێت وەك:
1- پارێزگاریكردن لەپێكهاتە جێگەییەكان وەك كلتوور وئەدەب وفیكر وفەرهەنگ ومەعریفەت...هتد.
2- بەدەرخستنی ئاستی ڕۆشنبیری ومەعریفی وفیكری جێگە.
3- كورتكردنەوەی ماوەكان لەنێوان دوێنێ وئەمڕۆدا وەك ئەوەی دوێنێ سەرچاوە یان سەرچاوەلێگرتنێك بێت بۆ زانیارییەنی ئەمڕۆ.ئەمەش بەمەبەستی درێژەپێدانی ڕۆحی بەرگرییە لەجێگە.
4- گەیاندن وگواستنەوەی دەنگی ناوخۆ بۆ دەرەوەی خۆی كەبەمەیان دەوترێت كردارە پەیوەستی وپەیوەندییەكان.
لەكاتی لەدەستدانی شوناس یان هەڕەشە لەسەر نیشتمان وخاك ونەتەوە لەلایەن هێزێكی دەرەكی یان ناوخۆوە كەسە هەستیارەكان، بەنموونەی هونەرمەندی شێوەكار عەلی لەتیف،هەست بەنامۆییەكی سایكۆڵۆژی وجێگەیی دەكەن وەك ئەوەی سەرجەم بەها زاڵە جوان ونموونەییەكانیان لەدەست دابێت.لەپێناو ڕەوینەوە یان بەدەستهێنانی ئەو ئامانجانەی كەلەسەرەوە ئاماژەمان پێدا ئەو كەسە هەستیارانە، بەتایبەتی هونەرمەندان وشاعیران،ناخی خۆیان تێكەڵ بەپێكهاتە جێگەییەكان دەكەن.بەمەش بابەتی دەق وتابلۆكانیان دەرئەنجامی بابەتە ڕۆحییەكانە كەپەیوەندی بەڕەوشت وڕەفتاری تێكڕای خەڵكییەوە هەیە بەتایبەتی ئەوانەی كەمانای مرۆڤ وجێگە دەنرخێنن بەڵكو بەدیدێكی پیرۆزەوە سەیری دەكەن.ئەمە جۆرێكە لەپەیوەندییە ڵۆژیكەكان كەفاكتەرێكی ووزەبەخشە بۆ گرنگیدانی خاوەن هەڵوێستەكان بەچەمكی ژینگە جێگەییەكان.لەوێشەوە كەسە هەستیارەكان ناوەڕۆكی كۆمەڵگا وجێگەكان دەكەنە تاقیگەیەكی پراكتیكی بۆ تێكڕای خەڵكی تا ئەوانیش لەنزیكەوە ڕێز لەبونیادە جێگەییەكان بگرن ودەربازبن لەخوێندنەوە هەڕەمەكی وخۆڕسكی وسروشتییەكان.وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،بەشێكی زۆری تابلۆكانی هونەرمەند عەلی لەتیف تەواو دەچنە نێو زانیاری وخەسڵەتەكانی تۆپۆفیلیاوە بەڵام لێرەدا ولەپێناو بەرجەستەكردنی ئەم زاراوەیە،تەنها، ئاماژە بەیەك تابلۆی سەر بەڕێبازی ئێكسپرێشینیزم دەكەین كە پشت بەگریمانە پێش وەختەكان دەبەستێت وتەواو دووردەكەوێتەوە لەوێنە ووردبینیە كڵاسیكییەكان.ناوەڕۆكی تابلۆكە بەشێوە گشتییەكەی خۆی لەمەسەلەیەكی نیشتمانیدا دەبینێتەوە بەوەی ئەم نیشتمانە لەزەمەنە جیاوازەكاندا یەك وێنەی بەردەوامی لەخۆ دەگرێت ئەویش نەهامەتی وئێش وئازارە بێ كۆتاییەكانە.گەرچی ناوەڕۆكی وێنەكە  ترسناكە ولەچوارچێوەی تراژیدیاكاندا دەسوڕێتەوە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هونەرمەند زۆر پەیوەستە بەجێگە وپێكهاتەكانییەوە بەگوند وشار وماڵ ومزگەوت وزەمەن وكەسەكانەوە وەك ئەوەی گرنگی وجوانی جێگە بەدەرناكەوێت گەر ئەو پێكهاتانە یارمەتدەری نەبن.لەزەمەنە تراژیدیاكانیشدا هونەرمەند عەلی لەتیف بایەخێكی زۆری بەجێگە داوە چونكە مەسەلەكان لەجێگەدا جوانتر بەرجەستە دەبن.ئەم جێگەیەش جێگەیەكی سروشتی نیە بەڵكو پڕە لەبابەت وناوەڕۆكی جیاواز وشوناس وفیكر وئایدیا.گەڕانەوە بۆ ئەم جێگەیە بەپێكهاتەكانییەوە، وەك فیگەرێكی سەرەكی، كۆمەڵێك ئەرك وكارنامەی هەیە وتەنها نمایشكردن وگەمە وتێكەڵبوونی ڕەنگ وبڕینی هێڵەكان نیە،بەڵكو هەر یەك لەڕەنگ وهێڵ وكەس وزەمەن دەبنە سەرچاوەلێگرتن بۆ شوناسی جێگە.لێرەشەوە جێگە دەبێتە بونەوەرێكی خۆشەویست بەوپێیەی لەبنەڕەتدا بونیادێكی ئایدیۆڵۆژی خۆڕسكییە وتەواو پەیوەستە بەخاك ونیشتمان ونەتەوە.هونەرمەندیش بەوپێیەی تاكێكی هەستیارە ولەنزیكەوە هاورێیەكی ئەم نیشتمانەیە بەڵكو نیشتمان بەخاكی خۆی دەزانێت ولەپێناویدا فیداكاری بەخشیوە وچەندین تابلۆی لەپێناویدا نەخشاندووە ئەوا پێكهاتەكانی جێگە بوونەتە ئامانجێكی هەرە پیرۆزی شوناسە فیكری وسیاسییەكانی.بەمەش جێگە بەلای هونەرمەندەوە لەلایەكەوە ڕۆڵی كارێكتەرێك دەبینێت ودەبێتە كەسێكی هەستیار وخاوەن مەسەلە.لەلایەكی تریشەوە ئەم جێگەیە ئەرك وقورساییەكی زۆری لەسەرە ئەویش بەهۆی ستەم وگرژییەكان كەهەمیشە خۆی لەبەهێزكردن ودریژبوونەوەدا دەبینێتەوە.واتە عەلی لەتیف دەیەوێت ڕۆڵێك بەجێگە ببەخشێت ئەویش بەهۆی ئەو ستەمانەی كەبەدرێژایی زەمەن لەنیشتمانەكەی كراوە.هەر لەبەر ئەمەشە جێگە لەتابلۆكەدا بەڵكو لەزۆربەی تابلۆكانی تریدا نائارامی بەخۆیانەوە دەبینن.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەژیان لەكۆمەڵگەی كوردیدا وبەشێوەیەكی تایبەتی وگشتی سەقامگیر نییە وپڕە لەئێش وئازار وڕاونان كوشتن وگرتن.یان هەڵكشان وداكشان هەروەك لەبەرزی ونزمی هێڵەكاندا بەئاشكرا بەدی دەكرێت.لێرەوە ولەڕێگەی ئەم تابلۆیەوە هونەرمەند دەیەوێت بەشێوەیەكی پانۆرامایی مێژووی خۆی ونیشتمانەكەیمان بۆ بگێڕێتەوە تا ئەم نیشتمانە ببێتە بابەتێكی سەرەكی بیركردنەوەكان نەك هەر تەنها بسووڕێتەوە بەدەوری دروشمە سواوەكان كەبەهاكانی خۆیان لەدەست داوە.ئەم پرنسپی خۆشەویستی جێگەیە جۆرێك لەهاوكێشەی بابەتی دروست دەكات ئەویش بەوەی هونەرمەند دەیەوێت نزیكاتییەك دروست بكات لەنێوان خۆی وخوێنەر وبابەتی تابلۆكەی.ئەمەش لەپێناو بەرجەستەكردنی مەبەستێتی تابلۆكەدایە.گەر بڕوانینە تابلۆكە ئەوا هەر زوو ئەو هەستەمان لادروست دەبێت كەلەپشت ڕەنگ وهێڵەكانەوە فیگەرێكی بەهێز هەیە ئەویش،جگە لەخاك ونیشتمان، مرۆڤی كورد ومەسەلەكانێتی بەتایبەتی مەسەلە جیۆگرافی ونەتەوەیی ونیشتمانی وفیكری وسیاسییەكان.یان بەدەستهێنانی سەربەستی وئازادییەكان.هەروەها تێبینی ئەوە دەكرێت كەجێگە بۆتە كەرەستەیەكی بەرگری لەشوناسی مێژوویی ونەتەوەیی كەئەم جۆرە لەدیمەن هۆكارێك دەبێت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی هەڵچوونی تاك بۆ خاك ونیشتمانەكەیان ئەمەش لەكاتێكدا تێكڕای خەڵكی بەهۆی گوشارە بێ ماناییەكانی هێزی دەسەڵاتی دوژمنەوە تووشی جۆرێك لەهەرەس وداڕمان وتێكشان بوون وهەست بەنامۆبوونێكی جێگەیی وسایكۆڵۆژی قورس دەكەن چونكە بێبەشكراون لەمافە سەرەتاییەكانی ژیانی خۆیان.لێرەدا یەكێك لەئەركەكانی هونەرمەند بریتیە لەدەركردنی بانگەوازێك بۆ تێكڕای خەڵكی تا لەنزیكەوە جێگەیان خۆش بوێت.بەمەش گەرچی فینۆمینیای تابلۆكە زیاتر خۆی لەدیمەنێكی خەماویدا دەبینێتەوە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ئەمە بەمانای ڕەشبینی نایەت بەڵكو دەرخستنی ڕاستییەكانی واقیعی سیاسی وفیكرییە كەتێكڕای خەڵكی پێویستە ئاگاداری بن ولەپێناویدا كار بكەن تا ئاڕاستەكانی ڕەشبینی بگۆڕن بۆ گەشبینییەكان.لەتابلۆكەدا چەند دیمەنێك بوونیان هەیە وەك سروشتی وەستاو وسروشتی بەجووڵە.گرد وئاو وئاسمان وڕووناكی ودرەخت ووەرزەكان وماڵ ومزگەوت ومنارە ومرۆڤ.جێگەكە كەكوردستانە،هاوشێوەی كەشتییەكەی نوح،جێگەی هەموو ئەمانەی تێدا بۆتەوە.لەلایەكەوە مرۆڤەكان لەجووڵەیەكی بەردەوامیدان وهەمیشە كۆچ وڕەو وڕاكردن كەبۆنەتە دیاردەیەكی هەمیشەیی ژیانیان.لەلایەكی تریشەوە پێكهاتەكانی جێگەش تەواو نوقمی خەمە گەورەكان بووە بەماڵ وشەقام وكۆڵان وسروشت وڕووەك ومرۆڤەكانەوە.تەنانەت كاریگەری جێگە لەسەر زەمەنەكان بەنموونەی وەرزەكانەوە بەئاشكرا دیارە.ئەمەش،هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، بەهۆی سەقامگیرنەبوونی دۆخەكانە كەهێزی دەسەڵاتی دوژمن،لەكۆن وتازەدا،بەبەردەوامی كارێكتەری سەرەكی ئەم دۆخەیە.گەر بچینە نێو سیمیۆڵۆژیای ڕەنگەكانەوە وپەیوەندیان بەناوەڕۆكی سەرەكی جێگەوە ئەوا، بەپێی گریمانەكان،ڕەنگەكەكان لەگەڵ ئەوەی جیاوازیان لەفۆڕم یان شێوەدا هەیە بەڵام سەرجەمیان لەخزمەت مەبەستێتی گشتی تابلۆكەدایە كەبریتیە لەدەرخستنی زانیارییەكانی جێگە بەدیوە پۆزەتیڤ ونێگەتیڤییەكەیەوە وپەیوەندی تاكەكان،بەتایبەتی كەسە هەستیارەكان،بەگەورەیی جێگەوە.واتە،لەلایەكەوە ئازارەكان كەڕەنگی ڕەش وسپی وزەرد وسوور وشین نوێنەرایەتی دەكات.لەلایەكی تریشەوە بوژاندنەوەی ڕۆحیانەتی جێگە وخاك كەڕەنگی سەوز نوێنەرایەتی دەكات.بەمەش ڕەنگ وبابەت جووتەیەكی پێكەوەلكاون ویەك ڕۆڵ دەبینن ئەویش گێڕانەوەی زەمەنی ناخۆشییەكانی تاكی كوردە.لەهەردوو جەمسەری ڕەنگ وبابەتدا جێگە لەلای هونەرمەند مەڵبەندێكی پیرۆزە وەك ئەوەی گەر ئێش وئازار وستەمەكان نەبێت ئەوا نرخی جوانی جێگە بەدەرناكەوێت.ئەمەش پێدەنێتە قۆناغی كار وكاردانەوەكان.لێرەدا تا قورسایی ستەمەكان لەزیادبووندا بێت ئەوا هێندەی ئەوەش خاك وجێگەش خۆشەویست دەبێت.ئەوەتا لەلایەكی ترەوە ئازارێكی لەڕادەبەدەری ناخی هونەرمەند وخۆشەویستییەكی بێ سنوور بۆ خاك ونیشتمان.دیارە هەر ئەمەش فاكتەرێكی سەرەكی لەدایكبوونی تابلۆكەی هونەرمەندە كەتەواو ڕۆحیانەتی خۆی تێكەڵ بەپێكهاتەكانی جێگە كردووە. بەئاڕاستەیەكی تر،ئەم كردارە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەچەمكی عەفەوییەتەوە هەیە ودوورە لەگوشارە ئایدیۆڵۆژییە سیاسییە توند ڕەوەكان،بەڵكو عەفەوییەتی خۆشەویستی ،بەتایبەتی بۆ خاك ونیشتمان وجێگە، خۆی دەبێتە ئایدیۆڵۆژیایەكی خۆڕسكی سەربەخۆ.بۆیە،لەكۆتایدا دەگەین بەو ئەنجامەی كەتۆپۆفیلیا كەرەستەیەكی خۆبەخشی وخۆڕسكییە ولەدۆخێكی هەستیاری هەڵچوونی سایكۆڵۆژیدا بەدەردەكەوێت كەمەرج نیە لەزەمەنی ڕووداودا دەست بەكار بێت بەڵكو هەندێك جار كارەكە دەكەوێتە دوای گێڕانەوە ڕووداوییەكان.بۆ نموونە،گەر بڕوانینە تابلۆكەی عەلی لەتیف دەبینین ڕووداوەكە زیاتر خۆی لەزەمەنی كۆڕەودا دەبینێتەوە.بەڵام زەمەنی دامەزراندنی تابلۆكە دەگەڕێتەوە بۆ دوای ئەوە بەچەندین ساڵ هەر وەك هونەرمەند لەپاڵ واژووی  خۆی لەسەر تابلۆكە ئاماژەی پێداوە.ئەمەش بەو مانایەی كەهەندێك جار زانیارییە ڕووداوییەكان لەهزری هونەرمەندا كەڵەكە دەبن ودواتر لەدایك دەبن.هەروەها تۆپۆفیلیا ئەوەشمان پێدەڵێت كەهەستە دەربڕینییەكان بەشێوە وشێوازێكی ڕاستەقینە دێنە بەرهەم وتەواو دوور دەكەونەوە لەپیاهەڵدان ودیمەنە دەستكردە زۆرە ملێییەكان.ئەمەش لەلایەكەوە دەچێتە بواری ئەزموونە هەستییەكان.لەلایەكی تریشەوە كرداری بەها زاڵە پۆزەتیڤەكان كەپشت بەكەرەستە نموونەییەكان دەبەستێت. 
سەرچاوەكان:
-J.I.Nicholas Entrikin ، Contemporary Humanism in Geography،Annals of the Association of American Geographers،1976.
- Oladel A. Ogunseitan ،Topophilia and the Quality of life،Environ Health perspect،2005.
- Yi – Fu.Tuan،Topophilia;A study of Environmental Perception ،Attitude and Values. Englewood Cliffs ، Prentice –Hall،1974 .
- Humanistic Geography .Annals of the Association of American Geographers، 1976.