ئایندەگەرایی لەشیعری لەتیف هەڵمەت دا

     پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
        پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی

- كورتەی لێكۆڵینەوەكە:
بەوپێیەی ئایندەگەرایی(فیوچەریزم ) دەچێتە نێو پڕۆسە تازەگەراییەكانی هونەر ودەقە ئەدەبییەكانەوە ئەوا لەتیف هەڵمەت لەم ڕووەوە پشكێكی كاریگەری بەردەكەوێت ولەزۆر جێگای دەقەكانیدا بەرەو ئایندەگەرایی  ڕۆشتووە.لێكۆڵینەوەكەش جەخت لەسەر ئەو دەقانە دەكات كەدەچنە نێو ئەو پڕۆسەیەوە كەلەبنەڕەتدا پشت بەچەمكە عەقڵی وفەلسەفییە پێشبینییەكان دەبەستێت وسەرجەم بونیادە كلتووری وكڵاسیزمەكان ڕەتدەكاتەوە.بەمەش ئەم بەشەی لەتیف هەڵمەت دووردەكەوێتەوە لەپیاهەڵدانە سەردەمییەكان كەزیاتر خۆیان خەریك دەكەن بەئیستاتیكای پیت و ووشە ووێنە بینراو وسوواوەكان كەڕۆڵی كاریگەر نابینن بۆ بابەتە ناوەڕۆكییەكانی مرۆڤی سەردەم بەگشتی وتاكی كورد بەتایبەتی.واتە گەر دەقە سروشتی وكڵاسیزمەكان خۆیان لەپێكهاتە ئیستاتیكییەكانی فۆڕمە تەلارسازییەكاندا ببینێتەوە ئەوا ئایندەگەرایی قایل نابێت بەچەمكە دووبارەبونەوەییەكان كەناوەڕۆكەكانی نەگونجاندنێك لەگەڵ ڕووداوەكانی سەردەمدا دروست ناكات.ئەمەش لەكاتێكدا زەمەنی سەردەم بریتییە لەجووڵەیەكی خێرا وپێویستی بەبیركردنەوە قووڵ وشاراوەكانە كەپێشتر كاری لەسەر نەكراوە.ئەمەوش لەپێناو بەرجەستەكردنی ئێستا بەیارمەتی وهەماهەنگی ئاینەدەگەرایی .لەتیف هەڵمەت یش ,وەك خودێكی ڕۆشنبیر وبزێو,لەنزیكەوە ئاگاداری پەیوەندییەكانی نێوان ئەدەب وهونەر وشیعر وسیاسەت وفیكرە ونایەوێت وەك وێنەیەكی كڵاسیكی خۆی نیشان بدات بەتایبەتی لەو ناوەڕۆك وڕووداوانەی كەئایندەی تاكی پێوە بەندە .لەدەقە مەبەستییەكانی لەتیف هەڵمەت دا هەست بەسەربەستییە ڕەها عەقڵییەكاندا دەكرێت كەئەمە جۆرێكە لەپاكتاوكردنی وێنە بیستراو وبینراوەكانی كلتوور.ئەمەش جۆرێكە لەڕەتكردنەوەی بۆچوونە كەڵەكەبووەكانی ڕابردوو.
- ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە چەند ئامانجێك دەپێكێت وەك:
- كردنەوەی بازنە زانیارییە شاراوەكان.كردارە یارمەتدەرەكان بریتیە لەزاڵبوونی بۆچوونە فەلسەفی ومەعریفییەكان كەداڕشتنە هێڵكاری و دووربینییە بۆهیمییەكان توانای ڕەتكردنەوەی بیركردنەوە كڵاسیزمییەكانی هەیە.
- دەرخستنی توانا ئایندەییەكانی لەتیف هەڵمەت كەئەمیش پشتی بەسەرچاوە جیهانییەكان بەستووە بەتایبەتی شێوازە سوریاڵیزمی ودادایزمی وئایندەگەراییەكان.
- ناساندنی چەمكی ئایندەگەرایی بۆ خوێنەری كورد لەڕێگەی تیۆر ونموونەكانی لەتیف هەڵمەت ەوە.
- كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
بەوپێیەی ناوەڕۆكی لێكۆڵینەوەكە  كارێكی تازەیە لەئەدەبیاتی كوردیدا,بەڵكو لەویش زیاتر لەئەدەبیاتی ڕۆژهەڵات,ئەوا بێگومان كێشەی وەرگرتن وتێگەیشتن وڕاڤەكردنمان بۆ دروست دەبێت بەتایبەتی لەلایەن تێكڕای خوێنەرەوە,نەك نموونەییەكان.لەلایەكی تریشەوە كەمی سەرچاوە فاكتەرێكی بەهێزە بۆ دروستبوونی درزی تێنەگەیشتنی.ئەم لێكۆڵینەوەیەش,بەپێی ئاگاداری خاوەنەكانیان,یەكەم لێكۆڵینەوەیە كەبێتە نێو ئەدەبیات ودەقی شیعرییەوە وبەمەش هەوڵەكە هەوڵێكی سەرەتاییە كەدەرفەتێك بۆ ڕەخنەگران دەرەخسێنێت كەلەئایندەیەكی نزیك یان دوور كار لەسەر ئەم ڕەهەندە ڕەخنەیی ومەعریفی وفەلسەفییە بكەن.
- پێناسەی زاراوەی ئایندەگەرایی ( فیوچەریزم ):
ئایندەگەرایی بزووتنەوەیەكی هونەری بوو لەسەرەتایی سەدەی بیستەم ولەسەر دەستی نووسەری ئیتالی فیلیبۆ تۆماسۆ مارینیتی ( 1876 - 1944 )سەری هەڵدا كەجەختی لەسەر بونیادی ڕۆشنبیرییەتێكی نوێ دەكرد كەبتوانێت سەرجەم یاساو بۆچوونەكانی زەمەنی ڕابردوو ڕەتبكاتەوە ,بەڵكو زەمەنی ڕابردوو,بەلای ئەم نووسەرەو وپێشەنگەكانی ئەم بزووتنەوەیە, شكستیان هێناوە وهیچ بۆ ئایندە ناكات.بەمەش ڕقیان دەهاتەوە لەهەموو ئەو شتانەی كەكەوتوونەتە زەمەنی ڕابردووە.ئەمەش بەو مانایەی كەئایندەگەرایی بەئاشكرا كەوتە ململانێ وبەرگری دژ بەكلتوورە كەڵەكەبووەكانی زەمەنی ڕابردوو.لێرەدا هەڵگران وپێشەنگانی ئەم بزووتنەوەیە هەمیشە لەخولیای ئەوەدا بوون كەلەڕێگەی پێكهاتە زانستی وفەلسەفییەكانەوە ئایندە لەزەمەنی ئێستادا بەرجەستە بكەن وبەمەش هەوڵەكانیان پێش زەمەنەكان كەوت(بۆ زیاتر زانیاری لەسەر ئەم ڕەهەندە هونەری وفەلسەفییە بڕوانە:     - Marianne W. Martin ) .ئەمەش لەكاتێكدا ئایندە بوو بەبنەمایەكی مەعریفی وفیكری وهونەری نەك تەنها دەربڕینێكی هەڵچوونی بێ مانا.بۆ نموونە,باسیان لەو شتانە دەكرد كەهێشتا لەدایك نەبوون وەك ئەوەی چاوی ئەسپێك یان كلكەكەی جوانتر بێت لەئەسپەكە خۆی.یان هەژارەكان جوانتر بن لەدەوڵەمەندەكان,بیرێكی سۆسیۆڵۆژی لەهەموو ئیستاتیكای ڕەوانبێژی...هتد.بەمانایەكی تر,لەجیاتی ئەوەی جەخت لەسەر بونیادێكی گشتگیری بكەن ئەوا شتە بچووكەكانیان گەورە دەكرد بەوپێیەی هەر جووڵەیەك یان بەشێك هەڵگری شوناس وپێناسە وبیرێكی سەربەخۆیە ونابێتە پەراوێز بۆ وێنە گشتگیرییەكە ئەمە لەكاتێكدا وپێشتر هەمووان وێنە گشتگیرییەكەیان دەكردە بەردی بناغەی مەبەستێتی وەك ئەوەی ژیان هەر دەبێت لای ئۆرۆستكراتەكان بێت وهەر ئەوانیش بڕیار لەسەر ناوەڕۆكی ژیان دەكەن.ئەمە تەواو پێچەوانەی بۆچوونەكانی بزووتنەوەی ئایندەگەراییە.
- خەسڵەتەكانی ئایندەگەرایی:
1- دامەزراندنی شێوە وشێوازێكی نوێ.ئەم دامەزراندنە,گەرچی پێشتر لەلایەن شاعیرانی وەك گۆران ودیلان وكامیل ژیر كاری لەسەر كراوە,بەڵام لەدەقەكانی لەتیف هەڵمەت یشدا بەدی دەكرێت ودابەش دەبێت بەسەر:
أ – جووڵە میوزیكییەكان.ئەم جووڵەیە دەرئەنجامی ئەو تەوژمە,یان شەپۆلە نوێیەی شیخ نوری شیخ ساڵح وگۆران وڕەشید نەجیبە كەلەچارەكی یەكەمی سەدەی بیستەم بانگەوازی دەربازبوونیان لەكۆت ویاساكانی عروزی خەلیلی عەرەبیان كرد.دواتر شەپۆلەكە سەرواكانیشی گرتەوە.لەشیعری دوای گۆران بەنموونەی شێركۆ بێكەس ولەتیف هەڵمەت وپەشێو,بەئاشكرا,لەبەشێك لەدەقەكانیان, هەست بەلادانە یاساییەكانی كێش وسەروا دەكرێت.ئەمەش بەوپێیەی هەر زەمەنە وجۆرێك لەفۆڕم وناوەڕۆك.ئەم گروپە لەشاعیران هەڵگری پەیامە نوێیەكانی شیعری سەردەم بوون كەبێگومان كاریگەرییە دەرەكییەكان فاكتەرێكی سەرەكی ئەم دید وترازاندنە بوو.لێرەوە جووڵە میوزیكییەكان تەنها ڕەنگدانەوەی كردارێكی فۆڕمی نەبوو بەڵكو تەواو دەچێتە نێو بونیادە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكانەوە وەك ئەوەی دەنگێك یان پیتێك نوێنەرایەتی مانایەك یان چەند مانایەك دەكات .نزیكایەتی ودراوسێیەتی لەنێوان دەنگ وپیت و ووشەكان هۆكارێكە بۆ دەرخستنی مەبەستێتی دەق.لێرەدا ئایندەگەرایی لەم جۆرە دەقانە بەمانای شێواندنی پڕۆسەی شیعری نایەت بەڵكو بریتیە لەدیدێكی شێوەكاری نوێ.بەمەش كێش وسەروا پێدەنێتە قۆناغی زەمەنە بەساڵاچووەكانەوە كەبەهاكانی وەك پێویست بەدەرناكەون.یان ,وەك پێویست,لەخزمەت ناوەڕۆكە نوێیەكاندا نابێت.ئەمە لەكاتێكدا ولەزەمەنی ڕابردوودا ڕەخنەگران بەم شێوەیە پێناسەی شیعریان كردووە  "شیعر بریتیە لەئاخاوتنێكی كێشی وسەروایی".بۆ نموونە,لەتیف هەڵمەت لەدەقی "جووتە ناكۆكەكان"دا لەجیاتی ئەوەی كێش وسەروا بكات بەپێوەری دەقەكەی هاتووە پەنای بۆ ڕیتمە دەنگییەكان بردووە.ئەم ڕیتمانە لەلایەكەوە جووڵەیكی هارمۆنی بەخشیوە بەدەقەكە.لەلایەكی تریشەوە هەر دەنگێك ئاماژەیەكە بۆ چەند مانایەك.گەر سەرنجی دەقەكە بدەین ئەوا دەبینین:
- ژمارەی بڕگەكان لەدێڕێكەوە بۆ دێڕێكی تر جیاوازیان هەیە,یان لەسەر ڕژێمێكی بڕگەیی دیاریكراو دانەمەزراوە.ئەمە لەكاتێكدا شیعرەكانی زەمەنی گۆران وتەناتەت لەبەشێكی زۆری دوای گۆران یش پشتیان بەژمارەیەكی بڕگەیی دیاریكراو بەستووە بەنموونەی 10 بڕگەیی یان 8 بڕگەیی.
- دەنگی "خا" و دەنگی"نون"تەواو كۆنتڕۆڵی دەقەكەیان كردووە.لێرەدا دەكرێت دەستنیشانی دراوسێیەتی نێوان مەبەستێتی دەقەكە وئەو دەنگ وپیتانە بكرێت.مەبەستێتی دەقەكە خۆی لەبێزاربوونی سەرجەم تاكەكاندا دەبینێتەوە بەرامبەر بەشتەكان.زەمەنی بێزاربوونەكەش زۆر كۆنە بەكۆنی ئادەمیزاد.واتە هەر لەسەرەتاوە پەیوەندییەكان لەسەر بنەمای دژایەتی ودوالیزمە خوڵقاوە.سەرەتایترین نموونەش نموونەكەی خودا وئادەمە.لەزەمەنی هەڵمەت یشدا بێزاربوونی خودا لەنیشتمان و وێنە لەئەلبووم وڕووبار لەزەوی ومرۆڤ لەئاوێنە وبرین لەژان وتەور لەدارستان.پێتی "خا",كەیەكێكە لەدەنگە قوڕگییەكان ولە 4 جێگەدا بەكارهاتووە, ئاماژەیە بۆ دەربڕینە دەنگییەكان بەڵام لەسەر بنەمای بێ دەنگی ونەرمی وەك ئەوەی مەسەلەكە كۆنە وهیچ ئاگیومێنتێكی نوێ لەخۆ ناگرێت وژیان بەشێوە گشتییەكەی بریتیە لەدیمەنێكی پڕ لەئاڵۆز وبێ مانا ودژایەتی كەگۆڕینی كردارێكی مەحاڵە.لێرەدا تاكەكان بەلەتیف هەڵمەت یشەوە دەچنە نێو پڕۆسەی ناچاریگەراییەوە ودەبێت ئەو ڕاستییە قبوڵ بكەن كەبۆتە كلتوور بۆ سەرجەم زەمەنەكان بەئایندەشەوە.پیتی "نون",كەیەكێكە لەدەنگە نەرم وسافەكان وبەڕێژەی 9 جار بەكارهاتووە, ئاماژەیە بۆ كپكردنی دەنگەكان یان دەربڕینەكان ( بۆ زیاتر زانیاری لەسەر ئەم دەنگە بەكارهاتووانە,بڕوانە:ابراهیم انیس:58-65) وەك ئەوەی تاكەكان دەبێت ملكەچی یاسای دوالیزمەكان بن وشتەكانیش بەهۆی گرژییەكانی جووتە ناكۆكەكانەوە ناچنە نێو بازنەیەكی نموونەییەوە وهەمیشە لەخراپەوە بەرەو خراپتر دەڕۆن.هەر لەبەر ئەمەشە دۆخە سایكۆڵۆژییەكەی شاعیر نائارام وناجێگیرە,بەڵكو پرسیارەكانی بەشێوەی مەنەڵۆگە ولێرەشەوە ناخی خۆی دەخواتەوە وەك ئەوەی هیچ دەسەڵاتێكی لەگۆڕانكاریدا نەبێت.بەمەش شتەكان وەك خۆی ولەسەرخۆ دەمێننەوە:
هەموو شتێك لەجێ ی خۆی بێزارە (10 بڕِگە) 
وێنە لەئەلبووم (5 بڕگە )
ڕووبار لەزەوی (5 بڕگە)
خۆم لە من (3 بڕگە)
ئاوێنە لەخۆی (5 بڕگە)
مرۆڤ لەئاوێنە (6 بڕگە)
برین لەژان (4 بڕگە)
تەور لەدارستان (6 بڕگە )
خوا لەنیشتمان  (5 بڕگە).(لەتیف هەڵمەت:1353 )
ب – زمانە دەربڕینییەكان.زمان كەرەستەیەكی هەرە گرنگی شاعیرە ولەوێوە دەتوانێت بەشێكی زۆر لەنهێنییەكانی خود وبابەت وخودەكانی تر ئاشكرا بكات. ( علی قاسم الزبیدی: 27).تەنانەت,هەروەك ئەدۆنیس دەڵێت,شاعیر لەڕێگەی پێكهاتە زمانییەكانەوە دەتوانێت شتی نۆێ بدۆزێتەوە ( أدونیس:126-127).بەمەش زمانی شیعری دەبێتە زمانی ئاماژە وماناكان.واتە گرنگی زمانی شیعری لەبەكارهاتنەكەیدایە لەكاتێكدا ئەم بەكارهاتنە دەبێتە كلیلی كاریگەر بۆ گەیشتن بەڕاستییەكانی دەق (عدنان حسین:10 ).لەلایەكی تریشەوە زمانی شیعری تەنها ئاماژەیەكی گرامەری نیە بەڵكو بریتیە لەهەڵچوون وئەزموونە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكان (كمال خیر بك:148).لادانە زمانییەكانیش توانای خوڵقاندنی زمانێكی ئایندەیی هەیە چونكە زمانی شیعر پێویستە خۆی ڕزگار بكات لەبەكارهاتنە سروشتییەكان كەدەكەونە زەمەنی ڕابردووەوە (أدونیس:114-115).جگە لەمە,زمانی دەقە ئایندەییەكان هەوڵدەدات دووركەوێتەوە لەزمانی باڵا كەپێشتر نالی وهاوڕێكانی بەكاریان دەهێنا.هەروەها زمانی گوندنشینەكان كەگۆران لەدەقە ڕۆمانسیزمەكانیدا بەكاری هێناوە.لەتیف هەڵمەت لەبەكارهاتنە زمانییەكاندا لەلایەكەوە دەیەوێت وێنەیەكی دووبارەكراوەی شاعیرانی پێش خۆی نەبێت ولەلایەكی تریشەوە هەوڵدەدات زمانێكی شیعری نوێ بۆ ئایندەی شیعری كوردی بونیاد بنێت.لێرەدا تێكەڵبوونی شاعیر بەتێكڕا خەڵكەكەوە بەتایبەتی لەجێگە گشتییەكاندا هۆكارێكی خوڵقێنەری ئەم جۆرە زمانەیە بەوپێیەی لەم زمانەدا چەندین دەستەواژە وئیدیۆمی تایبەت بەدی دەكرێت كەپێشتر شاعیران وەك پێویست ئاوڕیان لێ نەداوەتەوە.ئەمەش بەشێك لەلادانە(اڵانزیاح) زمانەوانییەكان لەخۆ دەگرێت.لەتیف هەڵمەت لەدەقی "ئاگاداریەك"ڕووی دەمی لەیاسادانانی فەرهەنگ دەنێت و دەڵێت:
من ناتوانم...بەزمانی ئێوە بدوێم
ناتان ناسم..ناتان ناسم
ئەی ئێوە ئەزانن من كێم؟
میوانێكم پەنجەكانم ڕەشەبایە
فەرهەنگێكم..ووشەكانم..
ووشەی پێش لەدایكبوونی یاسایە ( لەتیف هەڵمەت:55).
لەدەقی"ئۆپەرێتی گۆرانییەكانی گورگ"دا تەواو چۆتە نێو زمانی جێگە گشتییەكانەوە لەكاتێكدا تاكەكانی ڕۆژانە قەوانی سیاسەت لێدەدەن ودەكەونە بەراووردەكانەوە لەنێوان كەسە سیاسییەكان وبازرگانەكاندا وشاعیریش زۆر ڕاشكاوانە تەواوی دەستەواژە بەكارهاتووەكانی ئەو جێگەیە بەكاردەهێنێت.ئەم بەكارهاتنە پێشتر (لەزەمەنی نالی وگۆران )بەو شێوەیە بەكارنەهاتووە.لێرەدا هەڵمەت دەیەوێت لەڕێگەی ناوەڕۆكی ئەم دەقەوە یاسایەكی نۆێ بۆ زمان ودەستەواژەكانی دابنێت:
گورگ ئێستاكە...كەڵبە وچڕنوكی نیە
بەرخ وكارژوّڵە ناخوات
پەلاماری مرۆڤ نادات
وەك من وتۆ شاری وشارستانییە...
شاڵی بەستووە حاجییە
بۆینباخی لەملدایە ئەفەندییە
بەڵام چییە
حەز لەسیاسەت ناكات
رقی لەڕامیارییە
سەر بەهیچ لایەنێك نیە..
نەپارتیە
نەكۆمەڵە ویەكێتیە
نەماركسی ونەماوییە
نەپاسۆكە...نەیەكگرتن..نەسۆشیالیست
نەبزووتنەوەی ئیسلامیە
_ _ _ _ _
بابایەكی بازرگانە وبازرگانە وبازرگانە...
هەموو شتێك دەفرۆشێ
هەموو شتێك دەكڕێ
_ _ _ _
سوخمەی مەمك..تلیاك..دەرپێ ...( لەتیف هەڵمەت:646 ).
لەدەقی"گۆرانییەك"یشدا ,بەهەمان شێوە ,ڕاشكاوانە ڕووی دەمی لەوشاعیرانەیە كەپشتگیری لەسەرچاوەكانی خاوەن دەسەڵات وسوڵتانەكان دەكەن وهەڵمەت یش بەترسنۆك وبێناو وسواو وپواو وپێڵاو لەقەڵەمیان دەدات.لێرەدا زمانی بەكاهاتوو زۆر نزیكە لەزمان ودەستەواژە بەكاهاتووەكانی تێكڕای خەڵكی بەتایبەتی جێگە گشتییەكان وەك ئەوەی شاعیر بەشێك بێت لەو تێكڕایە وهەر لەجێگەی ئەو تێكڕایە بژی:
شاعیرۆكە ترساوەكان
ئەی زەلامە بێناوەكان
ئێوەن
ئێوەن
هۆنراوەتان
كرد بەناڵی ئەسپی سوڵتان
_ _ _ _
كێ هۆنراوەتان دەكڕێ...
ئەی زەلامە پواوەكان
ئەی شاعیرە پێڵاوەكان (لەتیف هەڵمەت:162-163)
د – شێوازی دیزاینی.گەر پێشتر فۆڕمەكانی شیعر خۆیان لەیەك سەروایی وبەیت وچوارینە وبڕگەیی وبونیادە بازنەیی..هتد ,ببینێتەوە ئەوا ئەو دەقانەی كەسەر بەئایندەگەرایین خۆیان نابەستنەوە بەسستمێكی دیاریكراوی فۆڕمەوە بەڵكو شاعیرەكان,بەنموونەی لەتیف هەڵمەت,بۆ هەر دەقێك جۆرێك لەدیزایین كەدواتر هاوشێوەی ئەو دیزایینە نابینرێتەوە.دیارە ئەمەش لەڕووی ناوەڕۆكەوە هۆكاری خۆی هەیە كەبەخێرایی بریتییە لەوەی هەر ڕووداو ودیمەن و وێنەیەك پێویستی بەدیزاینێكی تایبەت هەیە كەگوزارشت لەو ڕووداوانە بكات وشاعیریش وەك ئەندازیارێكی تەلارسازی چێژ لەو دیزایینە نوێیە دەبینێت.لەدەقەكانی لەتیف هەڵمەت داتێبینی ئەوە دەكرێت كەدەقەكانی پێكهاتووە لەچەند بەشێك وهەر بەشەو جۆرێك هەڵسەنگاندن وڕاڤەكردن ,بەڵكو هەر بەشەو سەربەخۆیی لەدەربڕین ودیزایین وڕووداو .تەنانەت ماناگشتییەكەش خۆی دەبێتە بەشێك لەپڕۆسەكە.ئەمەش بەو مانایەی كەبەشەكان بەجیاوازی دەنگ وشێوە ودەربڕینەوە,گوزرارشت لەخۆیان دەكەن ولەهەمان كاتدا دراوسێیەتییەك لەگەڵ مانا گشتییەكەدا دروست دەكات.بەمەش بەشەكان,بەهۆی هەماهەنگی وگونجاندنە ناوەڕۆكی میوزیكییەكانەوە, نامۆ نابن لەگەڵ یەكتری.لەدەقی"رێگایەكی دی"دا هەموو ئەمانە بەدی دەكرێت وشاعیر سەربەستی تەواوی داوە بەو دیزایینەی كەخۆی هەڵی بژاردووە.هەڵبژاردنەكەش,عەفەوی بێت یان نەخشەیی,دەچێتە نێو پڕۆسەی دیزایینە ئایندەییەكانەوە كەگوشارێكی شێوەیی لەسەر شاعیران دروست ناكات بەڵكو لەجیاتی ئەمە شاعیر,بەهۆی توانا میوزیكییەكانەوە,  لەهەوڵی بونیادنانی شێوە ودیزاینێكی نوێدایە.بەمەش ,وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا,هەر دەقە وجۆرێك لەدەربڕین وشێوە ودیزایین كەئەمە هاوشێوەی شەپۆلە دەنگییەكانی دەقە شیعرییەكانە كەبەپێی هەڵچوونە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژییەكان لەبەرزی ونزمیدایە وهەر دێڕە وجۆرێك لەشێوە ودیزایین.ئەمەش لەلایەكی ترەوە هاوشێوەی هێڵكاریییەكانی دڵە كەلەزەمەنێك وكەسێكەوە جیاوازییەكان بەدەردەكەون ولەهەمانكاتیشدا دەقە شیعرییەكان دوور دەكەونەوە لەسستمی كێش وسەروا (بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە لێكۆڵینەوەمان,الشعر التموجی_دراسە مقارنە بین اڵادب اڵانجلیزی والعربی والكردی ,مجلە اڵاستاژ ,جامعە بغداد,كلیە ابن رشد,العدد 82 , 2009) .هەڵمەت لەدەقەكەیدا,كەبەهیچ جۆرێك لەڕووی شێوە ودیزاینەوە دووبارەی نییە لەدیوانەكەیدا, دەڵێت:
لەباسی رێگادا لەبیرم چوو بڵێم (12 بڕگە)
دوێنێ (2 بڕگە)
رێگا زۆر جۆری هەیە (7 بڕگە)
رێگای بازنەیی (5 بڕگە)
رێگای چوارگۆشەیی (6 بڕگە)
رێگای درێژۆڵكە (6 بڕگە)
رێگا (2 بڕگە)
رێگا (2 بڕگە)
رێگا (2 بڕگە)
رێگا هەیە دەتگەیەنێتە دەریا (12 بڕگە)
رێگا هەیە دەتگەیەنێ بەكچێكی جوان (13)
رێگا هەیە بەرەو لووتكە (8 بڕگە)
رێگا هەیە بەرەو سێدارە (9 بڕگە)
رێگا هەیە دەتگەیەنێتە درزێكی قەدەغە (15 بڕگە)
رێگا..رێگا (4 بڕگە )
خۆشترین رێگا(5 بڕگە)
ریگایەكە (4 بڕگە)
لەهیچ شوێنێكەوە دەس پێناكاو (10 بڕگە)
ناگاتە هیچ كوێ.. (5 بڕگە). (لەتیف هەڵمەت:1007)
گەر سەرنجێك لەم دەقە بدەین ئەوا دەبینین:
- كێشەكان لەژمارەی بڕگەكاندا جیاوازییان هەیە ودەقەكە لەسەر كێشێكی دیاریكراویی بڕگەیی دانەمەزراوە هەروەك لەسەرەوە ئاماژەمان بەژمارەكان داوە.
- سەرواكان پشتیان بەهارمۆنی دەنگەكان بەستووە وئەمیش لەدێڕێك ,بەڵكو لەدیمەنێكەوە بۆ ئەوی تر جیاوازییان هەیە.زاڵترین دەنگیش دەنگی "گ"ە كەبەپێی گریمانە دەنگییەكان ئاماژەیە بۆ ناجێگیری ودڵەڕاوكێ وگەڕان بەدوای ئەڵترنێتیڤەكاندا.ئەمەش تەواو یەكدەگرێتەوە لەگەڵ ناوەڕۆك وستراتیژییەتی دەقەكە.
- شێوەی دێڕەكان هەندێك جار  ئاسۆیی وهەندێك جاری تریش ستوونی..بۆ نموونە ووشەی "رێگا" زیاتر لەشێوەیەكی لەخۆ گرتووە .ئەمەش وایكردووە كەهەر جارە وجۆرێك لەمانا.لەبەشێكدا رێگا دەبێتە سەرچاوە بۆ سەرجەم ماناكان ولەبەشەكانی تریشدا ئەم رێگایە دەبێتە یارمەتدەرێك بۆ دەرخستنی هێزی سەرچاوەكە وەك رێگای بازنەیی وچوارگۆشەیی ودرێژكۆلەیی وڕێگا دەریایی ولووتكەیی وسێدارەیی وسۆزدارییەكان.ئەمەش وەك ئەوەی ئێمە لەچەمكی "ڕێگا"ناگەین تا نەزانین چۆن بەكاری دەهێنین وبۆچیش بەكاری دەهێنین ومەبەستێت لەبەكاهاتنەكان چین!هەندێك جار ئەم ووشەیە,هاوشێوەی دێڕەكان,بەشێوەی ستوونی دێت وهەندێك جاری تریش بەشێوەی ئاسۆیی هەروەك بەكارهاتنەكەی السیاب بۆ ووشەی "مگر" لە"انشودە المگر"كەیدا .
2 – بەسوریالیزمكردنی وێنەكان.بەوپێیەی پەیوەندییەكی گەورە هەیە لەنێوان ئایندەگەرایی وسوریالیزم ,یان سوریالیزم سەرچاوەیەكی هەرە كاریگەری ئایندەگراییە ئەوا لەدەقە ئایندەگەراییەكاندا,شاعیر تەواو دوور دەكەوێتەوە لەچەمكە كڵاسیزمە بەكارهاتووەكان كەشاعیرانی سەر بەڕێبازی كڵاسیزم وڕۆمانسیزم وڕیاڵیزمەكانیش پێشتر بەكاریان هێناون هەر لەشێوە وشێواز ودەربڕین و وێنە ودیمەنەكان.كەواتە ئەو دەقەی كەنزیك دەبێتەوە لەبیرۆكە وفەلسەفەی سوریالیزم ئەوا لەهەمان كاتدا خۆی وەك ئایندەگرایی دەناسێنێت بەهونەرمەندان وشاعیران.لێرەشەوە شاعیران,كەنموونەی لێكۆڵینەوەكەی ئێمەیە,دەیەوێت دەقەكانی لەڕووی فەلسەفە ودەربڕین وناوەڕۆكەوە سروشتی نەبن وخوێنەر تەواو هیلاك بكەن بەمەسەلەی هەڵسەنگاندن وڕاڤەكردنەوە.لەتیف هەڵمەت لەدەقی " دزی " دا لەلایەكەوە دوو جیهانی جیاواز تێكەڵ بەیەكتر دەكات ئەوانیش جیهانی واقیع وجیهانی خەیاڵە درێژ وقوڵەكان.لەلایەكی تریشەوە دەچێتە نێو جیهانە سەیرو سەمەرەكان وەك ئەوەی گاڵتەی بەڕاستییەكانی واقیع بێت كەئەمە خۆی بۆخۆی بریتیە لەداماڵین وئاشكراكردنی گەندەڵییەكان ( هربرت رید:35-36).لێرەشەوە دەیەوێت خوێنەر ڕابهێنێت لەسەر وێنە نەبینراوەكان كەڕاستییەكان لەوێوە سەرچاوە دەگرن :
باكان بەپێ دزكێ
بەسەر تەلی كارەباكاندا
ڕادەكەن
لەوانەیە بیانەوێ
گڵۆپی دار تەلەكان بدزن (لەتیف هەڵمەت:830)
 گەر ئەم وێنەیە بدرێتە خوێنەرێكی سروشتی كەئاستی ئەزموونەكانی وەك پێویست نەبێت ئەوا هەر زوو دەڵێت هەڵمەت تەواو كۆنترۆڵی لۆژیكی لەدەست داوە,ئەویش بەوەی "با"چۆن بەسەر تەلی كارەباكاندا ڕادەكات ولەهەمان كاتیشدا دەبێتە دز!بەڵام ئەم خوێنەرە ئاگای لەوە نییە كەوێنەكە لەسەرو واقیعەوە گەمەی خۆی دەكات وخوێنەرە سروشتییەكەش ئاگاداری ئەو جۆرە واقیعە نییە,بەڵكو تەنها باس لەوە دەكات كەلەواقیعدا دەبینرێت وبوونێكی فیزیكی هەیە.هەڵمەت لەدەقەكەیدا نایەوێت بەشێوە بینراوە فیزیكییەكە گوزراشت لەبابەتی ناوەڕۆكەكانی سەردەم بكات بەڵكو دەیەوێت خوێنەرەكانی نموونەیی بن تا بتوانن بچنە نێو قوڵایی فەزا نەبینراوەكان.لێرەدا ولەڕوانگەی سوریالیزمەوە هەموو شتە نالۆژییەكان دەتوانن ڕۆڵی شتە لۆژیكەكان ببینن ئەویش لەڕێگەی چەمكی گواستنەوە وبەكارهاتنە هێمایی وكۆدییەكان.كەواتە"با"كەی هەڵمەت "با"ڕاستەقینەكە نییە بەڵكو ئاماژەیە بۆ گەندەڵكاران كەهەمیشە لەبۆسەی دزی شتە بەنرخ ونەبینراوەكاندان كەئەمە بەكەسە سروشتییەكان ناكرێت.بەمەش گەندەڵكاران هەمیشە لەجووڵەیەكی نەزانراودایە هاوشێوەی "با"كە.هەر لەبەر ئەمەشە لەتیف هەڵمەت ڕقی لەهەموو شتێكی كڵاسیكیە.ئەوەتا لەدەقێكی تری سوریالیزمیدا بەنێوی"ناوی وەرزەكان" دەڵێت:
ناوی وەرزەكان دەگۆڕم
ناوی وەرزەكان
ناو گەلێكی كلاسیكن
من رقم لەهەموو شتێكی كلاسییكە
بەها ناو دەنێم:وەرزی پیری
هاوین ناودەنێم:وەرزی یاخیبوون
پاییز ناودەنێم:وەرزی لاوی
زستان ناودەنێم:وەرزی خەوبینین (لەتیف هەڵمەت:861)
هەموو ئەمانەی كەهەڵمەت باسیان لێوە دەكات تەواو پێچەوانەی سروشتی واقیع ودیدی تێكڕای خەڵكییە كەچۆن دەبێت بەهار بەپیری ببینرێت وهاویین بەیاخیبوون لەقەڵەم بدرێت وپاییز بەلاوێتی خۆی نمایش بكات وزستانەكەش بچێتە نێو خەوەكانەوە!بەڵام هەڵمەت هەر لەخۆڕا جێگۆڕكێی لەڕۆڵ وكارنامەكانی وەرزەكاندا نەكردووە.ئەوەتا السیاب دەڵێت دەمێك بوو چاوەڕوانی بەهارمان كرد بەڵام بەهار گوڵێكی بۆ نەهێناین كەئاماژەیەكی شۆڕشگێڕییە لەكاتێكدا شۆڕش دروست دەبێت وكەچی جوانی بەدوای خۆیدا ناهێنێت:
واتی الربیع فما تفتحت الزهور
ولا تنفست السنابل فیه
لیس سوی الصخور
سوی الرمال,سوی الفلاه (بڕوانە دەقی: المومس العمیا‌و)
لەدەقە ڕۆمانسیزمەكانیشدا,بەنموونەی دەقەكانی گۆران,پاییز سەرچاوەی جوانی وڕەوینەوەی هەستە داخراوەكانە كەئەم ئەركە بەبەهاریش ئەنجام نادرێت.هەر لەزەمەنی تەموزی بابلییەوە تا دەگاتە شاعیر تەموزییەكان( السیاب,خلیل الحاوی,یوسف الخال,ادونیس,جبرا ابراهیم جبرا) هاوین سەرچاوەی كوشتن وگۆڕینی سستم وكودەتا بووە.زستانیش بەوپێیەی شتەكان بەرەو وەستان دەڕۆن ئەوا جگە لەكات بەسەربردن شتی گەورەی تری تێدا ئەنجام نادرێت بەتایبەتی لەكۆمەڵگای كوردەواری ولەزەمەنی پێش پیشەسازی.لەهەمان كاتیشدا زەمەنی شەوی زستان لەزەمەنی هەموو وەرزەكان درێژترە وخەو وخەیاڵاتەكان دەبنە یارمەتدەرێكی باش بۆ تێپەڕاندنی ئەم زەمەنە.خەوەكانیش بەلای هەڵمەتەوە خەوێكی سروشتی نییە بەڵكو بەشێكە لەبیركردنەوە قووڵەكان كەلەئەنجامدا دەتوانن شیعرییەت دروست بكەن.
3- بێزاربوون لەمەسەلە سۆزدارییەكان.گەرچی مەسەلە سۆزدارییەكان لەزەمەنی ڕابردوودا بەتایبەتی لەدەقە ڕۆمانسیزمەكاندا یەكێك بوو لەبەها زاڵەكان وشاعیران بایەخێكی زۆریان پێداوە,بەڵكو زۆربەی دەقەكانیان دەرئەنجامی ئەم مەسەلەیە لەدایك بوون یان ئەم مەسەلەیە فاكتەر ومۆتیڤێكی كاریگەر بوو بۆ خوڵقاندی شیعرییەت,بەڵام لەزەمەنی جیهانگیری وبەهۆی زاڵبوون وكۆنترۆڵی پێكهاتەكانی ئەم جیهانگیرییەوە بەنموونەی ئابووری وتەكنەڵۆژی وسیاسی وئاڵۆزییەكانی سۆسیۆڵۆژیا ئەم مەسەلەیە وەك پێویست بەهای نامێنێت.بەپێچەوانەوە  ئافرەت كەسەرچاوەی مەسەلە سۆزدارییەكانە نابێتە ئامانجێك بۆ دەستكەوتە ویژدانییەكان (كریستا فیشتریش:45).هەر لەبەر ئەمەش بوو چەندینی وەك ڤێرجینا ۆڵف وسیمۆن دی بۆڤوار ونەوال سەعداوی بانگەوازی ئەدەبیاتی فێمینیزمیان كرد,بەڵكو بەرگریشیان دەكرد.ئەمەش لەكاتێكدا لەنزیكەوە دەیانزانی كەئافرەت ومەسەلەكانی بەنموونەی سۆزداری لەژێر هەڕەشەی پشتگوێ خستندایە.لەتیف هەڵمەت بایەخێكی زۆری داوە بەچەمكە سۆزدارییەكان وبۆ ئەم مەستەش چەندین دەقی بەپێزی نووسیوە.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا مەسەلەی جیهانگیری وبابەتە سەرسەختەكانی توانیویانە لەهەندێك دۆخدا گەمارۆی بدەن وئەمیش وەك هەر شاعیر وهونەرمەندێكی ئایندەگەرایی كەوتۆتە ژێر هەڕەشەی بابەتە تازەگەرایی وئایندەگەراییەكانەوە كەیەكێك لەوانە تێڕوانینە هونەری وفەلسەفی وئابووری وسیاسییەكانە.بەمانایەكی ڕوونتر لەتیف هەڵمەت وهاوشێوەكانی بابەتاكانیان زیاتر لەبابەتە جیهانگیرییەكاندا خەست كردۆتەوە.ئەوەتا خۆی لەدەقی"لاوكی ئازادی   دا دەڵێت:
هەرچیم هەیە لێم بسێنن
بەڵام توخوا بەرلەوەی كەبممرێنن
چنگێ خۆڵی وڵاتەكەم
لەدڵەكەم بپژێنن
هەرچیم هەیە لێم بسێنن
هەرچی یەسقان لەشمایە
یەكە یەكە
هەمووی بەگاز دەربهێنن
بەڵام توخوا
نەكەن هەرگیز
چڵێ داری ئەم نیشتمانە بشكێنن ( لەتیف هەڵمەت:417)
لەشوێنێكی تردا وزۆر ڕاشكاوانە دەڵێت:
خانووی شاعیر
هەروایە
یا وشەیە...یا ئاگر
یا كۆمەڵێ ڕەشەبایە (لەتیف هەڵمەت:1287)
دواتر مەسەلەكان تەواو خەستر دەكاتەوە وزەمەنی ڕابردوومان بۆ تێكدەشكێنێت بەنموونەی خۆشەویستی وسۆزداری.لەدەقی"دڵم"دا دەڵێت:
دڵێكم بوو ناسك بوو وەكو گوڵاڵە
پێدەكەنی بۆ چپەی كچ...بۆ شنەی با
یاری دەكرد...وەكو كەروێشك
لەگەڵ ئەو هەموو مناڵە
خۆرنشینێك كە ئەچوومەوە بەرەو ماڵ
سێبەرێكی ڕەشی خوێن تاڵ
خۆی لێ مات دابووم لەڕێدا
سەرە سۆنگییەكی لێدا
لەو ساتەوە ئیتر دڵم بوو بەبۆمبا ( لەتیف هەڵمەت:546) .
4- بەخێراكردن وبەكورتكردنەوەی دەربڕین.لەزەمەنی خێرادا,واتە زەمەنی تەكنەڵۆژیای سەردەم,شتەكان بەخێرایی تێپەڕ دەبن بەوپێیەی درێژەدان یان درێژدادڕی لەدەربڕین وئاخاوتن زەمەنیان بەسەرچووە وتاكەكان ئەو بوارەیان نیە وەك زەمەنی ڕابردوو گوێبیستی چیرۆكە درێژەكان بن.لەدەقە ئایندەگەراییەكاندا شاعیران وێنەكان لەدیمەنێكی چڕی پڕمانادا كۆدەكەنەوە.ئەمە لەلای یۆنانی كۆن پێی دەوترا"ئێپیگرام" ولەلای یابانییەكانیش پێی دەوترێت "هایكۆ" ولەلای عەرەبەكانیش"الشعر التوقیعی".هەموو ئەمانە تێكڕا لەدەستەواژەی"كورتیلە دەق"دا خۆیان دەبیننەوە.لەتیف هەڵمەت گەرچی دەقی زۆر درێژی هەیە,كەئەمە لەزەمەنی ت.س.ئیلیۆت والسیاب دا شێوازێكی شیعری سەردەم بوو بەنموونەی "وێرانە خاك" و"انشودە المگر ", بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا یەكێكیشە لەپێشەنگەكانی كورتیلە دەق ولەم ڕووەشەوە خاوەن دەقێكی یەكجار زۆرە.بۆ نموونە لەدەقی " سەوزە گیا " دا دەڵێت:
هەر وڵاتێ
پەپوولە وگیا زویر بكات
ڕووبار
گۆرانی بۆ نابات (لەتیف هەڵمەت: 1327)
ئەم دەقە گەرچی زۆر كورتە بەڵام پڕ مانایە.چەندێتی خوێندنەوە بەیەك خوێندنەوەی ئەم دەقە قایل نابێت.گریمانەكانیش دەلێن كە:
- هەر جێگەیە بەنموونەی ووڵات گەر كاری نەكرد بەڕەهەندە دیموكراسییەكان ئەوا گومان لەوەدا نیە كەگەندەڵی شوێن پێی دەگرێتەوە ولەوێشەوە پڕۆسەی ژیان بەتایبەتی تێكڕای خەڵكی دەكەوێتە ژێر هەڕەشەی برسێتی وهەژاری ودزێتی وكوشتن...هتد.
- هەر جێگەیەك لەبری ئاشتی شەڕ بكاتە دروشمی ژیان ئەوا ئەو جێگەیە لەهەموو ڕوویەكی ژیانەوە نەگبەتی دەیگرێت وهەمان دەرئەنجامی پێششو دەخوڵقێنێت.
- هەر جێگەیە,بەنموونەی ووڵات, بایەخ بەچینی هەژار وتێكڕای خەڵكی نەدات ئەوا ئەو جێگەیە پێدەنێتە قۆناغی ململانێ ودژایەتی وخۆپیشاندان وبەڵكو كودەتاش.
لەهەموو ئەمانە وزیاتریش لەوە دەگەین كە لەتیف هەڵمەت لەلایەكەوە نایەوێت ڕاستەوخۆ گوزارشت لەبابەت وناوەڕۆكەكان بكات ولەلایەكی تریشەوە دەیەوێت ئایندەی دەقی شیعری لەسەر ئەم جۆرە فۆڕمە ڕابهێنێت.لەدەقێكی تریدا بەنێوی" بێشكە " دا دەڵێت:
چەند بەختەوەرە هەمیشە
هاوڕێیەتی منداڵ
دەكات
بێشكە (لەتیف هەڵمەت:1383)
لێرەشدا شاعیر لەم چەند ووشەیەدا گەندەڵییەكانی زەمەنی ئێستامان بۆ نیشان دەدات بەڵام لەڕێگەی هێماكانەوە كەپڕن لەمانا.واتە,چاك دەزانێت كەلەزەمەنی ئێستادا هەموو پەیوەندییەكان بەهۆی كۆنترۆڵی میتریاڵەوە بەسەر بەها زاڵەكانی ئەخلاقدا بەرەو تێكشان دەڕوات.تەنها زەمەنی منداڵییە كەبتوانێت پارێزگاری لەو بەهایانە بكات ئەویش چونكە هێشتا منداڵە وچێژی بەرژەوەندییە میتریاڵەكانی نەكردووە.شێوازی ئەم دەقە زۆر نزیكە لەشێوازی داداییەكان لەكاتێكدا زەمەنی منداڵ دەكات بەپێوەری ڕاستەقینەی جوانییەكان بەهەموو ماناكانییەوە.شێوازی دادایش ,هاوشێوەی سوریالیزم,دەچێتە نێو بازنەی ئایندەگەراییەوە.بەئاڕاستەیەكی تر,هەڵمەت, وەك كردارێكی ئیرەیی,ئاماژە بەو بێشكەیە دەدات كەهاوڕێیەتی منداڵێكی ساوا دەكات.ئەمە بەو مانایە دێت كەهەموو شتەكان لەگەورەیدا بەهاكانی خۆیان لەدەست دەدەن.گەرچی شاعیر هۆكاری هەرەسی زەمەنی ئێستای باس نەكردووە بەڵام ئەركی درێژەپێدان وڕاڤەكردنی خستۆتە سەر وەرگر.ئەمەش بەوپێیەی وەرگر بەشدارە لەپڕۆسەی شیعرییەتدا ولەهەمان كاتدا مافی ئەوەی هەیە كەزانیارییە وونبووەكان یان باسنەكراوەكان بگەڕێنێتەوە بۆ ماناكانی دەق.
-ئەنجامەكان:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- گەیشتن بەماناكانی ئایندەگەرایی بوێری وهێزی داهێنانی دەوێت وبەمەش ئەوانەی كەدەچنە نێو پڕۆسەی ئایندەگەراییەوە هەمیشە تووشی توانج وكازەندە وڕووبەڕوی هێرشی گەورە دەبنەوە .بەمانایەكی جیاوازتر, بەجووڵەكردنی زانیارییەكان وبڕینی سنوورە داڕێژراوەكان ولادان لەیاساكان لەلایەن كەسە كڵاسیزمەكانەوە كارێكی مەحاڵە.ئەمەش بەبەڵگەی ئەوەی بۆ چەندین سەدە كڵاسیزمەكان نەیانتوانی لەسنووری یاساكانی كڵاسیزم لابدەن بەڵام بۆ كەسە بەئەزموون وزیتەڵەكان كارە مەحاڵەكان پێدەنێنە كارە دەشێییەكان ودواتر سنوورەكان لەبەردەمیاندا دەكرێتەوە.
- ئایندەگەرایی پشت بەچەمكی پێشبینییەكان دەبەستێت.هەر ئەمەش وایكردووە كەسەرجەم ڕەهەند وبۆچوونەكانی ڕابردوو ڕەتبكەنەوە بەهەموو یاساكانیانەوە چونكە ئەو یەقینەیان لادروست بووە كەئایندە لەبەرژەوەندی خۆیاندایە وئەوانەشی لەزەمەنی ڕابردوودا دژایەتیان دەكردن بەرەبەرە دێنە سەر بۆ چوونەكانی ئەم ئایندەگەراییە.
- بابەتە ئایندەگەراییەكان هاوشێوەی شەپۆلە دەریاییەكانە كەهەر شەپۆلێك كێش وقەبارەی خۆی هەیە ودووبارەنابنەوە.ئەمەش وای لەڕەخنەگر ج.س. فرێزەر كرد كەبڵێت كێشی شیعری وەك شەپۆلە دەریاییەكانە كەبەیەكسانی وبەهەمان هێز وقورسایی دووبارە نابنەوە (بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە,ج.س.فریزر: 11 ) .
- هونەرمەند ونووسەر وشاعیری ئایندەگەرایی هەمیشە بەدوای گۆڕانكارییەكاندا دەگەڕێت وەك ئەوەی ئاژەڵە چوارپێییەكان تەنها نابێت بەچوارپێی بمێننەوە بەڵكو كەمتر یان زیاتریان پێدەبەخشرێت.ئەمەش بەومانایەی كەمەرج نیە هەمیشە وێنەكان وەك خۆیان نمایش بكرێن وهەندێك جار ڕەهەندە خێراییەكان وهەندێك جاری تریش سێ لایەنەكان پێویستیان بەزیادكردنی هێزە مەعریفی وعەقڵییەكانە تابتوانێت هاوسەنگییەك دروست بكات لەنێوان وێنە وبابەتە واقیعییەكان ووێنە هونەرییەكان.
- ئایندەگەراییەكان,بەوپێیەی ڕقیان لەڕابردوو دەبێتەوە وەك ئەوەی ڕابردوو بەربەستێك بێت بۆ وونبوونی داهێنانەكانی سەردەم,ئەوا خۆیان, بەیارمەتی چەمكە مەعریفی وسەرچاوەییەكان,یاسای نوێ دادەنێن كەپێشتر كاری لەسەر نەكراوە.
- نووسەر وشاعیرە ئایندەگەراییەكان خۆیان نابەستنەوە بەیاسا دانراوەكان بەوپێیەی ئەو جۆرە یاسایانە ڕووبەر وقەبارەی داهێنانەكان لاواز دەكات.ئەمە پێچەوانەی سەربەستییەكانی ئایندەگەرایی كەڕێژەی داهێنانەكان لەگەورەوە بەرەو گەورەتر دەبات.
- لەتیف هەڵمەت بەهۆی چڕە ڕۆشنبیرییە سەردەمییەكانیەوە توانیوێتی لەڕەهەندە ئایندەگەرییەكان بگات وهەوڵیشی داوە نموونەی شیعرییان لێ بهێنێتەوە.ئەمەش دەروازەیەكە بۆ بەشێك لەو شاعیرانەی كەهەتا ئێستا ئاشنایەتیان لەگەڵ ئایندەگەرایی وەك پێویست نیە یان وونە.
- پەراوێز وسەرچاوەكان:
- ابراهيم انيس,الأصوات اللغوية,مكتبة نهضة مصر.
- ادونيس,زمن الشعر,دار الفكر,بيروت,1986.
- ادونيس,مقدمة للشعر العربي,دار العودة,بيروت,1971.
- ج.س.فريزر,الوزن والقافية والشعر الحر,ترجمة عبدالواحد لؤلؤة,دار الرشيد,بغداد,1980.
- عدنان حسين العوادي,لغة الشعر الحديث في العراق بين مطلع القرن العشرين والحرب العالمية الثانية,وزارة الاعلام,العراق,1985.
- كريستا فيشتريش,المرأة والعولمة,ترجمة سالمة صالح,منشورات الجمل,كولونيا,2000.
- كمال خيربك,حركة الحداثة في الشعر العربي الحديث,دار الفكر ,بيروت,1986.
- لةتيف هةلَمةت,ديوان (سةرجةم شيعرةكاني لةتيف هةلَمةت),ناوةندي غةزةلنووس,ضاثي يةكةم ,2014.
- هربرت ريد,السريالية والمذهب الرومانتيكي,مقال كتاب:النقد,اسس النقد الأدبي الحديث,ج 1-3,مارك شورد واخرون,ترجمة هيفاء هاشم ,وزارة الثقافة ,دمشق,2005 .
- Marianne W. Martin , Futurist Art and Theory -1909- 1915- ,Clarendon.1968.