فرە دەنگیپۆلیفۆنیا- لەڕۆمانی -دایك وكوڕ" ی گەلاوێژ

فرە دەنگی (پۆلیفۆنیا- لەڕۆمانی -دایك وكوڕ" ی گەلاوێژ        
                                     - لێكۆڵینەوەیەكی سۆسیۆدەقییە - 

                                                                                 پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
                                                                           پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی
-پێشەكی:
لەسەرجەم چەمكە ئەدەبییەكاندا,بەتایبەتی لەڕۆمان ونۆڤڵێت وچیرۆك,ئەدەبی كوردی هاوچەرخ گۆڕانكارییەكی داینامیكی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە,لەسەر ئاستی تەكنیك وشێواز وئیستاتیكا وناوەڕۆكە ماناییەكان ولادان لەسستم وپڕۆسەی یاسا كڵاسیزمەكان.یەكێك لەو تەكنیكە نوێیانەی كەهاتۆتە نێو هونەری ڕۆمانەوە ,فرە دەنگییە (پۆلیفۆنیا ).لەنێو نووسەرە كوردەكانیشدا گەلاوێژ ڕۆڵێكی بەرچاوی بینیوە لەبەرهەمهێنان وبەرجەستەكردنی ئەم زاراوەیە.ڕۆمان وچیرۆكەكانی ,تێكڕا ,پێكهاتەیەكی فرە دەنگییە ولەهەمووشیاندا خودی خۆشی ,وەك خودێكی بكەر,بزوێنەرێكی وزەبەخشە بۆ خوڵقاندنی ئەم فرە دەنگییە,هەر لەفرە كەسێتی وفرە جۆری ئاگایی وفرە زمانی وهەڵوێستە ئایدیۆڵۆژییەكان.
ڕەگەزە چیرۆكی وڕۆمانییەكان,هەروەك میخائیل باختین ئاماژەی پێكردووە,پێكهاتەیەكی فرە دەنگی وجیاوازە دەنگییەكانە وهەر دەنگێگ بۆخۆی خاوەن خەسڵەتی زمانی ودەربڕینی وهەڵوێستە وئایدیۆڵۆژیایی خۆیەتی ( نورە,بعیو     :  89 )گومانیش لەوەدا نەماوە كە میخائیل باختین لەڕێگەی كتێبە بەنرخەكانییەوە " شیعرییەتی دوستوفیسكی " و"ئیستاتیكای  ڕۆمان " و"ماركسیەت وفەلسەفەی  زمان" یەكەم كەس بوو بۆ دەرخستنی زاراوەی "فرە دەنگی – پۆلیفۆنیا "  دواتر زاراوەكە لەنێوەندە ئەدەبی وڕەخنەیی وگێڕانەوەییەكاندا جێگەی خۆی كردەوە وسەركەوتنی گەورەشی بەدەستهێناوە (ساری,محمد,2009: 51 ).لەفرە دەنگیدا نووسەر هەوڵدەدات دوور بكەوێتەوە لەمەنەڵۆگ وزیاتر ڕۆڵەكان بەگێڕەوەر وكەسێتییەكان دەدەت كەبەمە دەگوترێت دایەڵۆگەكان بەوپێیەی لەدایەڵۆگەكاندا چەندین دەنگ وهەڵوێستە ودەربڕینینە زمانی وكەسێتی كەسەكان بەدی دەكرێت.بەمەش نووسەر ڕێچەكەیەكی دیمۆكراسی لەخۆ دەگرێت وتەنها پشت بەگێڕەوەر نابەستێت بەڵكو چەمكی تاك دیدەنی ڕەتدەكاتەوە.ئەمەش وا دەكات كەفرە دەنگی بریتی بێت لەپڕۆسەیەكی هەڵسەنگاندنی,نەك تەنها بۆ ناوەڕۆكی ڕۆمانەكان بەڵكو بۆ دەرخستنی كەسێتی كەسەكان وهەڵوێستەكانیان.
- كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
كێشەی لێكۆڵینەوەكە خۆی لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
- لەسەر ئاستی ئیستاتیكی وسەرچاوەلێگرتن (المرجع ),پێكهاتەكانی فرە دەنگی چین وچۆنیش دەتوانن پێناسەی مێژووی ڕووداوەكان بكەن؟
- پەیوەندی ڕۆمانە فرە دەنگییەكان بەبابەتە فیكری وسۆسیۆڵۆژی وسیاسییەكانەوە چییە؟
- تا چ ئاستێك دەرخستە فرە دەنگییەكان لەڕۆمانی"دایك وكوڕ"دا جێگەی بۆتەوە وئایا نووسەر توانیوێتی ڕۆمانێكی فرە دەنگی بەرجەستە بكات؟
- میتۆدی لێكۆڵینەوەكە:
وەك لەناونیشانە لاوەكییەكەدا هاتووە,لێكۆڵینەوەكە پشت بەچەمكی ڕەخنەی دووڕەكگرتن یان هەمەڕەنكگرتن (التهجین )دەبەستێت كەئەمە جۆرێكە لەڕەخنە تازەگەرییەكان وهەریەك لە( میخائیل باختین )لەڕەخنەی دایەڵۆگیدا و (لۆسیان گۆڵدمان ) لەڕەخنەی ڕەچەڵەكیدا (التكوینی ) بەكاریان هێناوە.هەردووكیان دەقیان دابڕاندووە لەواقیعێكی ڕاستەوخۆ ولەبری ئەمە دەقیان كردۆتە سەرچاوەی خۆی ولەوێشەوە كەسێتی كەسەكان وڕۆشنبیرییەت ودەربڕینە زمانی ودایەڵۆگییەكانیان بەدەردەكەون.ئەمەش وایكردووە جیاوازی هەبێت لەنێوان سۆسیۆڵۆژیای گێڕانەوە  وسۆسیۆڵۆژیای دەقی گێڕانەوە ,ئەویش ,هەروەك ڕەخنەگری عەرەب (حمید لحمیدانی ) ئاماژەی پێكردووە لەكتێبەكەیدا بەنێوی "النقد الروائی والإیدیولوجیا ",یەكەمیان میتۆدێكی ڕەخنەییە وجەخت لەسەر هۆكارییەكان وپێكهاتەكانی گێڕانەوەكان دەكات كەدەكەونە دەرەوەی دەق.بەڵام لەدوهەمیاندا جەخت لەسەر ئاستە پێكهاتەكانی نێو دەق وپەیوەندییە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانی كەسەكان وزەمەنی ڕووداوەكانیان دەكات (لحمیدانی,حمید,1990: 71- 72  ).لەو ڕوانگەیەوە,سۆسیۆڵۆژیای ئەدەب سوودێكی گەورەی لەلێكۆڵینەوە زمانییە تازەگەراییەكان بینیوە بەتایبەتی فۆڕماڵیزمە ڕوسەكان.بەمانایەكی تر,گەرچی زۆربەی ڕەخنەگرەكانی سۆسیۆڵۆژیای گێڕانەوە بانگەشەی ئەوە دەكەن كەكارەكانیان دەچێتە نێو پڕۆسەی دەقەوە بەڵام ئەمە تەنها كردارێكی تیورییە ونەچۆتە بواری پراكتیكەوە كەئەمە جۆرێكە لە هەستكردنە سادەكان..
- گرنگی وئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكە هەڵگری ئەم گرنگی وئامانجانەیە:
- ئاشكراكردنی پێكهاتە تەكنیكییەكانی فرە دەنگی كەنووسەر گەلاوێژ كاری لەسەر كردووە بەشێوەیەكی گشتی ولەڕۆمانی " دایك وكوڕ"  بەتایبەتی.
- ناساندن وفراوانكردنی چەمكی فرە دەنگی لەنێو ئەدەبی كوردی هاوچەرخدا.
- ئاشنابوونی خوێنەری كورد بەچەمكی فرە دەنگی وتەكنیكەكانی كەهەتا ئێستا ئاشنایەتییەكان وەك پێویست نین بەتایبەتی لەبواری گێڕانەوەگەرییەكانی ڕۆماندا.
- هەڵسەنگاندن وتێگەیشتنی سنووری سۆسیۆڵۆژیا وفیكر وسیاسەتی زەمەنی ڕووداوەكان بەوپێیەی فرە دەنگی بریتیە لەڕاڤەكردنی دیاردەكانی كەسێتی ودەربڕینە زمانی و ئاگایی وهەڵوێستە ئایدیۆڵۆژیاكانی.
- سنووری لێكۆڵینەوەكە:
گەرچی سەرجەم ڕۆمان وچیرۆكەكانی گەلاوێژ دەچنە نێو پڕۆسەی فرە دەنگییەوە بەڵام لەم لێكۆڵینەوەیەدا تەنها ئاماژە بەڕۆمانی "دایك وكوڕ" دەدەین چونكە:
- جیاوازی لەدەنگی كارێكتەر وكەسێتییەكاندا هەیە وهەر یەكەیان خاوەن كەسێتی وبیر وهزر ودەربڕینە زمانییەكان وئایدیاییەكانی خۆیانن.
- جیاوازییەكان توانیویانە ململانێیەك,بەئەرێنی ونەرێنی,لەنێوان كەسێتی وبیر وئایدیاكان دروست بكەن.
- هەست وهزری نووسەر توانیوێتی كەسێتییەكان دروست بكات بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا چەمكی بێ لایەنی هەڵبژاردووە ونەهاتووە كەسێتی وكارێكتەرێك زاڵ بكات بەسەر كەسێتییەكی ترەوە.هەر ئەمە وایكردووە هێزی پاڵەوان دابەش بێت بەسەر كارێكتەر وكەسێتییەكاندا.ئەمەش وایكردووە چەمكی دیموكراسی پەیڕەو بكات وبوار وماوەی داوە بەهەموویان كەڕۆڵی خۆیان ببینن.واتە نووسەر لەڕۆمان وچیرۆكەكانیدا خۆی دەرباز كردووە لەتاكگەرایی پاڵەوان وبیر وهزر ودەربڕین وئایدیۆڵۆژیا.
- ڕۆمان وچیرۆكەكانی گەلاوێژ لەزۆربەی كاتدا پشتی بەچەمكی دایەڵۆگ بەستووە وئەم چەمكەش بەشێكی هەرە گرنگی فرە دەنگییە.
- پێناسەیەكی فرە دەنگی:
پۆڵیفۆنی (فرە دەنگی ) لەدوو بڕگە پێكهاتووە,پۆَڵی بەمانای فرە وفۆنی بەمانای دەنگ دێت كەئەمە لەسەرەتادا خۆی لەهونەری میوزیكدا بینیوەتەوە بەوپێیەی هەر پارچە میوزیكێك پێك دێت لەفرە دەنگی,بەرز ونزم,هێواش وخێرا یان میلۆئاوێزان وفرە شێواز.بەڵام دواتر پێی نایە نێو جیهانی ڕەخنە وئەدەب وزمانەوانییەوە.میخائیل باختین لەچەمكە گێڕانەوەگەرییەكاندا یەكەم كەس بووە كار لەسەر فرە دەنگی بكات وكارە پراكتیكییەكەشی بریتی بوو لەڕۆمانەكانی دۆستوفیسكی.كتێبەكەی بەنێوی "شیعرییەتی دۆستوفیسكی " ئاماژەیەكی ئاشكرا وڕوونی فرە دەنگییەكانێتی.ئەوەتا خۆشی لەم كتێبەدا دەڵێت"دیستوفیسكی خوڵقێنەری فرە دەنگییە" (باختین ,میخائل, 1986   :  11 ) .بەمەش باختین پەرچدانەوەی توندی ئاڕاستەی ڕەهەندە مەنەڵۆگییەكان كرد كەمەیلی بەلای تاكگەرایی لەكەسێتی وپاڵەواندا بوو ,ئەمانە زیاتر بەلای بابەتە كڵاسیزمەكانی گێڕانەوەدایە.گەرچی پاڵەوانی سەرەكی ڕۆڵی كاریگەر دەبێنێت لەچیرۆك وڕۆماندا,بەڵام لەفرە دەنگیدا چەندین كەسێتی وكارێكتەر ڕۆڵ دەبینن ولەنێوانیشیاندا دژایەتی وململانێی گەورە هەیە.لێرەدا هێزی بیرۆكەی ڕۆمان زاڵتر دەبێت بەسەر كەسێتییەكانەوە چونكە هەروەك باختین لەكتێبە ئاماژەپێكراوەكەی سەرەوەدا ئاماژەی پێكردووە "گرنگی پاڵەوان لەدەرخستنی دیاردە سیۆسیۆژڵیاكانی واقیعدایە " ( باختین ,میخائل,1986 :   67 ).سەبارەت بەنووسەر وبەرهەمهێنەری ڕۆمانیشەوە باختین دەڵێت" نووسەری ڕۆمانی فرە دەنگی لەمافی بیر وخۆی خۆشنابێت بەڵكو لەڕێگەی كەسێتییەكانەوە هەوڵدەدات ئەو بیر وفیكرانە فراوانتر   وبەرجەستە بكات "    ( باختین,میخائل, 1986  : 74-75   ).هەر ئەمەش وایكردووە باختین بیر لەخوڵقاندنی بیرۆكەی "سۆسیۆڵۆژیای دەقی ڕۆمان "بكاتەوە ئەویش بەوەی هەڵسەنگاندن وشیكردنەوەی دەقی ڕۆمان پێویستە بچێتە نێو ئاستە ناوەكییەكانی دەق نەك دەرەكییەكان ,پێچەوانەی  كلاسیزمەكان كەهەمیشە پشت بەسەرچاوەلێگرتنە دەرەكییەكان دەبەستێت (لحمیدانی,حمید,1990   : 72 ).ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە باختین چەمكە سۆسیۆڵۆژییەكان فەرامۆش بكات بەڵكو لەڕێگەی تەكنیكەكانی فرە دەنگییەوە ,كەسێتییەكان وفرە هەستی وئاگایی وهزری و فرە زمانی وئاخاوتن ودەربڕینی وفرە ئایۆڵۆژیایییەوە توانیوێتی هونەری ڕۆمان بەكۆمەڵگاوە ببەستێتەوە.لەهەمان كاتیشدا لەڕێگەی چەمكی دایەڵۆگەوە توانوێتی پەیوەندییەكانی نێوان تاكەكان ئاشكرا بكات كەبێگومان ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر كۆمەڵگا ومێژووەكەی ( حمداوی, جمیل : 6 ).یەكێكیش لەئەركە سەرەكییەكانی دایەڵۆگ لەفرە دەنگیدا بریتیە لەدوورخستنەوەی گێڕەوەر یان گێڕەوەرێكی بەپڕ زانیاری لەشتەكان كەئەمە كاریگەری نەرێنی لەسەر سەربەخۆیی كەسێتی وكارێكتەرەكان دروست دەكات. بەمانایەكی جیاوازتر,ئەو سەربەستییەی كە گێڕەوەر بەكەسێتی وكارێكتەرەكانی دەبەخشێت نزیك دەبێتەوە لە گێڕانەوە بابەتییەكان.لێرەدا تۆماشوفسكی جیاوازی گەورەی كردووە لەنێوان گێڕانەوە خودی وبابەتییەكان,ئەویش بەوەی گێڕانەوەی بابەتی تەواو پشت بەزانیارییەكانی گێڕەوەر دەبەستێت ,بەڵكو گێڕەوەر دەبێتە پارسەنگ وتەوەر بۆ ئاڕاستەكردنی كەسێتییەكان.ئەمەش جۆرێكە لەگوشاری گێڕەوەر بەسەر خوێنەرەوە وڕێگەی ڕاڤەكردن لەبەردەم خوێنەردا لاواز دەكات , یان بوونیان نامێنێت (لحمیدانی ,حمید,1991  : 47 ).بەڵام لەگێڕانەوەی بابەتیدا نووسەر ڕێگە لەگێڕەوەر دەگرێت ودایەڵۆگەكان سەربەستانە دابەش دەبن بەسەر كەسێتییەكاندا.لێرەدا گێڕەوەر تەنها گواستنەوەی زانیارییەكان لەئەستۆ دەگرێت وچەمكی بێ لایەنی هەڵدەبژێرێت(لحمیدانی,حمید ,1991 , 47 ).
- پێكهاتەكانی فرە دەنگی (پۆَڵیفۆنیا ):
یەكەم / فرە كەسێتی .لەڕۆمان ونۆڤلێت وچیرۆكدا كۆمەڵێك كەسێتی بەشدار دەبن وهەریەكەیان خاوەن دەنگ وكەسێتی خۆیەتی ولەنێوانیاندا بۆشایی گەورە بەدی دەكرێت چونكە هەر یەكەیان پارێزگاری لەكەسێتی فیكری وسۆسیۆڵۆژی وڕۆشنبیری خۆی دەكات ونایەوێت بەشێك بێت لەكەسێتییەكانی تر.گەرچی لەچیرۆك وڕۆمان ونۆڤڵێتی هاوچەرخدا گرنگی دراوە بەكەسێتی وكارێكتەرە كاغەزییەكان ( وەرەقییەكان ) ,بەڵام لەفرە دەنگیدا كەسێتییەكان بزێون ولەپشت هەر یەكەیانەوە چەندین ڕووداو وپرسیار بەدی دەكرێت,بەڵكو چاوەڕوانی ئەنجامێكن.هەر ئەمەش وایكردووە كەخۆیان جودا بكەنەوە لەدەسەڵاتی نووسەر وتەنانەت گێڕەوەر. واتە,كەسێتییەكان بەجیاوازی ڕۆڵ ودەنگەكانیانەوە لەلایەكەوە بەشێك نابن لەنووسەر,لەلایەكی تریشەوە خۆیان دەلكێنن بەجەمسەری  هەستی خودێتی وئایدیۆڵۆژیایی بەوپێیەی ئەم جۆرە  جەمسەرانە ڕۆڵێكی كاریگەر دەبینن لەئاڕاستەكردنی دیمەن وڕووداوەكان ولەمەش زیاتر لەبەئەنجام گەیاندنی نامەی ڕووداوەكان .لەڕۆمانەكەی گەلاوێژدا چەندین كەسێتی سەرەكی ولاوەكی وتەوەری وپەراوێزی بەدی دەكرێن, وەك دایك (شەمسەخان ) وعەزیز و حەمە كوڕانی شەمسەخان وتریفە خێزانی عەزیز وخولە وفەرهاد وفەرەیدوون وئایشێ خان خوشكی شەمسەخان وتەها ویوسف ومام عەبۆ وچەندینی تر.ئەم  كەسێتیانە گەرچی لەفیكر وئایدیادا نزیكایەتی ودراوسێیەتی هەیە بەڵام لەهەڵسوكەوت وڕەفتاردا جیاوازن.هەر بۆ نموونە شەمسەخانی دایكی عەزیز كەسێكی بوێر وئازا وچاونەترس وخاوەن هەڵوێست وسەركەش.ئەوەتا عەزیز بەم شێوەیە باس لەدایكی دەكات ودەڵێت"ماشاڵڵا بەغیرەت وبەجەرگی,بەخوا یەكێكی تر بوایە ئەو هەموو كەلوپەلە خەتەرەی پێ بوایە,هەر بەیەكجاری تێك ئەچوو وسەری لێ ئەشێوا,بەڵام تۆ ماڵت ئاوابێ ئەڵێی كون لەجەرگتا نییە,كچێ هەر بژی " ( گەلاوێژ :11).لەشوێێكی تردا وبەمەبەستی گەیاندنی بڵاوكراوە قەدەغەكان,چاونەترسانە دەچێت بۆ ماڵێكی خاوەن هەڵوێست.لەمیانەی دایەڵۆگی لەگەڵ ئایشێ خانی خوشكی دەڵێت"منیش ئیشێكی بچووكم هەیە,تا ئەو ماڵە ئەچم وهەر ئێستە دێمەوە...زۆر جار شتی وا قەدەغەی بۆ ئەبرد,ئەوانیش بۆیان ئەشاردەوە وچیشی لێ بوویستنایە بۆیان جێبەجێ ئەكرد   " ( گەلاوێژ : 63). بەڵام خوشكەكەی ,ئایشێ خان ,بەپێچەوانە,ترسنۆك وبێ وورە.لەدایەڵۆگی خولە وپوورە ئایشێ یدا ,خولە ڕووی كردە پووری وگوتی"ئەرێ پوورە ئایشێ ئەوە تۆ ئێستەش هەروا ترسنۆكی ولەپۆلیس وعەسكەر ئەترسی؟...چی بكەم دایكم من ئەترسم ,بەدەستی خۆم نیە.پوورێ گیان هەموو كەس ئەترسێت,بەڵام خەڵك ئەبێت غیرەت بخاتە بەرخۆی و ورەی خۆی بەهێزكات...پوورە ئایشێ گوتی:بەسە بەسە قسەی وا بۆ من مەكە,تۆ خۆت وەهابە,هەقی منت نەبێ.من ئەترسم وتەواو" ( گەلاوێژ :52-53 )  تریفە كەخێزانی عەزیزە ,لەڕووی كەسێتی وڕەفتارەوە جیاوازیا هەیە.لەمەسەلەی تێكۆشان وكوردایەتی وەك یەك بیر ناكەنەوە.عەزیز لەپێناو پاراستنی گیانی خۆی وحەمەی برای ودووركەوتنەوەیان لەچاوی خاوەن دەسەڵات وپیاوانی حكومەت بەپۆلیس وسیخوڕەكانەوە چەند جارێك گەڕەكیان گۆڕیوە,لەمەڵكەندییەوە بۆ دەرگەزێن.بەڵام تریفە لەم ڕەفتار وهەڵوێستە بێزارە "تریفە لچی   دابوو بەیەكا,زۆر توڕە ومڕو مۆچ دیاربوو.مێردەكەی (عەزیز)سەیرێكی كرد ,بەپەرۆشییەوە گوتی:ئەرێ تریفە گیان ئەوە بۆ وا ماتی؟بۆ قسە ناكەی؟تریفە بێ ئەوەی سەیری بكات گوتی: چی بكەم ,ئەتەوێ هەڵپەڕم؟هەمووی ساڵ ونیوێكە من شووم كردووە ئەمە سێ خانووتان گۆڕی وسێ گەڕەكتان كرد!..ئەمە كەی ژیانە ؟" ( گەلاوێژ : 6 ). وەڵامی عەزیز بەم شێوەیە بوو "گیانەكەم ڕاستە ئەوێ خۆشتر بوو,بەڵام دەوروبەرمان دەشت بوو,پۆلیس وئەمن بەباشی ئەیانتوانی چاودێری خانووەكان بكەن,بەڵام  ئێرە لەكۆڵانێكی تەسك ودرێژدایە ودراوسێكانیشمان هەموو ماڵی باشن " ( گەلاوێژ : 7 ).بەڵام تریفە لەسەر بۆچوونەكانی خۆی بەردەوامە وبەم شێوەیە وەڵامی عەزیزی دایەوە"ئۆف لەدەست ئەم پیاوە,ئەم نووسین وخوێندنەوەی تەواو نەبوو ؟ " (گەلاوێژ : 14 ).ئەمە پێچەوانەی كەسێتی ئافتاوخان وهاوژینەكەیەتی ,كەریمی میرزا ڕەسوڵ ,لەكاتێكدا ئافتاوخان كەسێكی دڵسۆز بەكورد ومەسەلە ڕەواكەی.ئافتاوخان كەهیچ پەیوەندییەكی خێزانی وسۆسیۆڵۆژی لەگەڵ خێزانی شەمسەخان دا نەبوو بەڵام یارمەتییەكەی بۆ خێزانی شەمسەخان مۆتیڤێكی هەرە بەهێزی كوردبوونەكەی بوو.لەسەردانێكی كتوپڕیدا بۆ ماڵی شەمسەخان ئافتاوخان دەڵێت"من ناوم ئافتاوە,ئیمڕۆ نیوەڕۆ موتەسەڕیف ومودیری پۆلیس وئەوان لەماڵی ئێمە لەسەر دەعوەت بوون,گوێم لە قسەكانیان بوو ئەیانگوت كەسبەینێ لەبەغداوە مەئمورێكی گەورەی ئەمن دێت بۆ گرتنی خەڵكێكی زۆر وپشكنینی ماڵەكانیان,منیش هەر نەمزانی چی بكەم تاكو ژەهرەكەیان خوارد وملیان شكاند,ئیتر خۆم پێ نەگیراو بەپەلە هاتم كەئاگادارتان كەم,چونكە لەقسەكانی مودیری پۆلیس واهاتە بەر گوێم كەوا كاكە عەزیزیش ناوی هاتبێت" (گەلاوێژ : 54 ).لەبەرامبەردا,كەریمی   میرزا ڕەسوڵی هاوژینی ئافتاوخان پیاوی ڕژێم بوو,دەوڵەمەندییەكەی بەهۆی ملكەچكردنی بوو بەپیاوانی ڕژێم .شەمسەخان دەرهەق هەردووكیان دەڵێت "هەی ئافەرین ژن (ئافتاو) ڕووی باوك ودایكت سپی بێت...مێردەكەی زۆر دەوڵەمەندە وەكو ئەڵێن هەموو دەوڵەمندیەكەشی بەخۆ لەمەئمووران نزیككردنەوە ودەعوەت كردنیان,پێكەوە ناوە..لەسەدا سەد (ئافتاو ) بەدزییەوە هاتووە,ئەگیا مێردە نامەردەكەی هەر ئەوەیە كە گەوادی بۆ كاربەدەستانی حكوومەت ناكات " (گەلاوێژ : 57 ).لەگۆشەیەكی جیاوازەوە,ئاسكۆڵ خان كەكوڕەكانی  هاوخەباتی عەزیز وحەمەی شەمسەخان بوو,لەمیانەی دایەڵۆگیدا لەگەڵ شەمسەخان,گلەیی لەهەردوو خێزانی كۆڕەكەی دەكرد كەزۆر بێ منەت ولەماڵدا زۆر كەمترخەمن وهەموو ئەركەكانیان خستۆتە سەر ئاسكۆڵ خانی خەسوویان.ئەمە بێزارییەكی زۆری لەسەر ئاسكۆڵ خان دروست كردبوو,بۆیە ناخی خۆی وگلەییەكانی بۆ شەمسەخان دەگێڕایەوە.شەمسەخان بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە"وەی ئینجا بۆ پێیان ناڵێیت بڕۆن بەژنەكاتان بڵێن ؟تۆ بۆچی هەڵئەسی؟" (گەلاوێژ: 45).ئاسكۆڵ خان یش بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە"ژنەكانیان ئەڵێیت؟ئۆ خوا نەكا,بەو خوایە,ئەگەر بەتەمای ئەوان  بن ئەوا بەبرسێتی دێن وئەگەڕێنەوە" ( گەلاوێژ : 46 ) .لەمەش زیاتر ,ئاسكۆڵ خان كەوتە ئەوەی بووكە بچووكەكەیان نەك هەر ماڵداریكەر نیە بەڵكو هەر ڕۆژی لێ دەبێتەوە عەباكەی دەیات بەسەریدا ودوو منداڵەكەی بەسەر ئەودا بەجێ دەهێڵێت وخەریكی گەڕانە وبەپێی قسەكانی ئاسكۆڵ خان یش بێت كەس نازانێت بۆ كوێ دەچێت .شەمسە خان ڕووی دەمی لەئاسكۆڵ خان دەنێت ودەڵێت "ئەی ئاخر كەس پێی ناڵێت ئەوە ئەچیتە كوێ ؟چی ئەكەی ؟ ئەی مناڵەكانت؟ئیشی ماڵەكەت؟هەر هیچ نەبێت ژوورەكەی خۆت وجلی خۆت ومناڵ ومێردەكەت؟چۆن ئەبێ ژنی خاوەن ماڵ ومناڵ ئەوەندە كۆڵان كوت بێ " (گەلاوێژ : 46-57 ) ئاسكۆڵ خان یش وەڵامی دایەوە وگوتی "ئینجا وا لێشم پرسی بۆچی پێم ئەڵێت؟ بەخوا كەهاتیشەوە ماڵێ وەكو دز توورەكە وكیسەكانی ئەخاتە ژێر عەباكەی ویاڵڵا بۆ ژوورەكەی خۆی" ( گەلاوێژ :47 ).فاتمە خانی دراوسێی لەسەردانێكیدا بۆ ماڵی شەمسە خان,هەر زوو دەركەوت كەسێكی سەیر ونائاسایی ومەراقخۆری زایارییەكانە كەتەواو شەمسەخان وبووكەكەی هەراسان كردبوو,بەڵام بەهۆی ناچارییەوە گوێی هەر لێدەگیرا.لەكاتێكدا خولەی قاچاخ بەحكومەت تووشی ئازارێك دەبێت لەماڵی شەمسەخان,فاتمەخان بەم شێوەیە دەدوێت"ئەوە دوور بێت كاكە خولە چ خێریەتی,شەوێ ئاگام لەدەنگەدەنگتان بوو,كەوتمە مەراقەوە وكەبەیانی عەزیز ئەفەنی,خوا حافیزی بی گوتی بیبەن بۆ خەسەخانە ئەو سا زانیم كەچی بووە,گوتم بابچم بزانم چۆنە...سیروانی كوڕیشم وای لێهات كەچووینە بنجو بناوانی دەری بڕی كەوا لەسەر سكی برسی چوالەی خواردووە,ئینجا وای لێهاتبوو" (گەلاوێژ : 19- 20 ) ئەمانەو چەندین نموونەی تر كەسەرنجی شەمسەخانی بەلای خۆیدا ڕاكێشا تا ئەو ڕادەیەیی كەگێڕەوەڕ دەڵێت"شەمسەش بەداماوی وترس وبێزارییەوە گوێی لەقسەكانی گرتبوو وجارجار بەپێكەنینێكی دەسكردەوە سەری بۆ ئەلەقان,تا لەهەلێكدا بانگی كردە تریفە كەلەژوورەوە بەچرپە لەگەڵ شووبراكەی باسی هاتنی ناكاو وچەنەبازی ژنەكەیان (فاتمەخان )ئەكرد " ( گەلاوێژ : 20 ).ڕۆڵی پۆلیس لەزەمەنی ڕووداودا تەنها وورگ پڕ كردن وجێبەجێكردنی فەرمانەكان بوو.ئەوەتا عەزیز بەم شێوەیە باسیان دەكات ودەڵێت"ئەمانە ساویلكە وفەقیرن,بەتایبەتی پۆلیسی سوارە هەر خەریكی ورگی خۆیان وئالیكی وڵاخەكانیانن,ئیتر هەقی هیچی تریان نیە" ( گەلاوێژ : 43).بەڵام یوسفی بادینی كەدەبوو حەمە وفەرهادی ڕادەستی جەندرمەكانی توركیای بكات,لەلایەكەوە وەك كەسێكی نیشتمانی ونەتەوەیی دەركەوت,لەلایەكی تریشەوە بەهۆی زیرەكییەكەیەوە توانی تەكنیكێك بەكار بهێنێت تا ئەو دوو كەسە لەمردن ڕزگار بكات وڕادەستیان نەكات.تەكنیكە زیرەكییەكەش لەم دیمەنەدا بەدەر دەكەوێت"یوسف سەیرێكی حەمەی كرد كەوامات ومەلوول وبێدەسەڵات لەبەر دەستیانە,ئەڵێن بڕۆ ئەڕوا,ڕاوەستە ڕائەوەستێ وپێشكەوە پێش ئەكەوێت.لەدڵی خۆیا گوتی:چەند لاوێكی قۆز ولێوەشاوەشە...دوور نیە ئەو توركانە هەر زوو لەكۆڵ خۆیانی بكەنەوە ولەناو ئەو دۆڵە چڕانەی كوردستنای ئەو بەرا گوللەیەكی پێوەنێن..یوسف ڕووی كردە هاوڕێكەی وگوتی:وەرە شتێك بكەین,دوو سێ سەعاتی تر چەند تەقەیەك بكەین وبڵێین ڕایان كرد لەدەستمان وخۆیان لێ ون كردین" (گەلاوێژ :100 ).ئەم زیرەكییە خۆڕسكییە تەنها لەیوسف دا نابیرێت بەڵكو لە شەمسەخان وخولە وعەزیز وتەهای پێڵاو فرۆششیدا.هەر بۆ نموونە,تەهای پێڵاو فرۆش, كەیەكێك بوو لەتێكۆشەرە نهێنییەكان,لەكاتی بڵاوبوونەوەی هەواڵی قەدەغەی هاتووچۆ وگرتنی تێكۆشەران وسەردانی شەمسەخان وئاگاداركردنەوەی لەو مەترسییە پیاوانی ڕژێم دابویان بەسەر دوكانەكەیدا,كارتۆنی پێڵاوەكانی پڕكردبوو لەبڵاوكراوە قەدەغەكان وبەشێوازێكی هێمایی دایە دەست شەمسەخان ئەویش بەمەبەستی شاردنەوەیان.ئەوەتا تەها دەڵێت"شەمسەخان مەڕۆ ,قوتو پێڵاوەكانت لەبیرچووە!!شەمسە ئاوڕی لێدایەوە وچوو قووتوەكەی لێوەرگرت وبەئەسپایی گوتی:باشە قوڕی كوێ بكەم بەسەرا!هێشتا من ئەوانی كەم بەسەرا كەوتووە,نازانم چییان لێبكەم!وا ئەمەشی هاتە سەر" (گەلاوێژ : 59).
- دوهەم / فرە جۆری  ئاگایی.كەسێتییەكان بەبێ ئەم جۆرە كارێكتەرێكی بێ بەهان.بەلای میخائیل باختین ەوە دوو جۆر لەئاگایی وبەئاگابوون هەیە,ئەوانیش ئاگایی كەسێتی گێڕانەوەگەری ودوهەمیان ئاگایی نووسەر.یەكەمیان خاوەنی دیدێكی خودی وجیهانییە وجیاوازی زۆریش لەنێوانیاندا هەیە.ئەم جۆرەش جیاوازە لەكەسێتی نووسەر وئەمیان دروستكەر وخوڵقێنەری كەسێتییەكانی یەكەمە.گەرچی  نووسەر لەفرە دەنگیدا بێ لایەنی هەڵدەبژێرێت بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بوونی كردارێكی پێویستە چونكە خوڵقێنەر وبزوێنەری كەسێتییەكانە.لێرەدا وبەهۆی دراوسێیەتی نێوان كارنامەی نووسەر وكارنامەی كەسێتییە گێڕانەوەگەرییەكان ,خوێنەر وەك پێویست توانای جیاكردنەوەی نێوانیانی نیە بەوپێیەی دەنگی نووسەر ودەنگی كەسێتییەكان زۆر لەیەكەوە نزیكن (لحمیدانی ,حمید,1990: 36 ).لەنێوان ئاگایی كەسێتییەكان,هەروەك باختین ئاماژەی پێكردووە,جیاوازی هەیە بەڵام,بەهۆی دایەڵۆگەكانەوە,پەیوەندی كارلێكی توند لەنێوانیاندا هەیە (  باختین ,میخائیل ,1986 : 59 -99 ).لەهەمووشیاندا گۆڕانكاری بەسەر ئاستە ئاگاییەكاندا كەمەرج نیە هەمیشەی كات ئاستەكان بەجێگیری بمێننەوە (همفری ,روبرت ,2000: 23 ).تەنانەت بەهۆی جیاوازییەكانەوە دژایەتی وململانێ لەنێوان ئاگایی كەسێتییەكان دروست دەبن.لەهەموو ئەمانەشدا ئاگایی بریتیە لەهەستكردن وكارلێكردنی شتەكان كە هزری مرۆڤەكان ڕۆڵی كاریگەری تێدا دەبینن.بەمەش ئاگایی چەقی بیركردنەوەكانی مرۆڤە وهێزەكەی لەكەسێكەوە بۆ كەسێكی تر جیاوازە.ئاگایی جۆری زۆرە,بەڵام بۆ ئەم لێكۆڵینەوەیە تەنها ئاماژە بەمانەی خوارەوە دەكەین:
1- ئاگاییەكی خۆڕسكی (عەفەویی).ئەمە ئەو جۆرەیە كەپێویستی بەچالاكییەكی زۆری مەعریفەت نیە وكەسەكان بەخۆڕسكی وبەكاریگەری دەوروبەر هەستێكیان لادروست دەبێت ولەكاتی پێویستدا پشتی پێ دەبەستن.شەمسەخانێكی نەخوێندەوار,لەزۆربەی كاتدا پشتی بەم جۆرە لەئاگایی بەستووە ولەمەسەكاندا سەركەوتووش بووە .بۆ نموونە لەبابەتی گرتنی حەمەی كوڕی وفەرهادی هاوخەباتی حەمە لەلایەن پۆلیسەكانەوە وگواستنەوەیان بۆ كەركوك وموسڵ ودواتر ڕادەستكردنیان بەحكومەتی توركیا,شەمسەخان زۆر عەفەویانە باوەڕ بەخۆی وئایندەی توندوتیژی وچەوسانەوە ومەسەلەی ڕەوای كورد هەیە كەگرتن وكوشتن هیچ كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەریان دروست ناكات بەڵكو بەپێچەوانەوە مەسەلەكە گەورەتر وبەهێزتر دەبێت.ئەوەتا دەڵێت"بڕۆ خواتان لەسەر بێت وخوات لەگەڵ بێت,قوڕیان بەسەریان  وائەزانن كەتۆیا گرت ئیتر تەواو ,بۆ كوێ ئەچن!حەمەیەك بگرن سەد حەمەی تر دێتە پێشەوە,دڵتان بەوە خۆش نەبێت!خوا خەجاڵەتان كا"( گەلاوێژ :85)یان لەكاتێكدا حەمە وفەرهاد لەنێو ئۆتۆمبێلی  تایبەتی پۆلیسدا بەنێو كەركوكدا دەڕۆشتن بەشێك لەكەركوكییەكان بەتایبەتی كوردەكان هەستێكی ئاگایی خۆڕسكیان لادروست بوو كەئەیانزانی لەسەر كوربوون وكوردایەتی گیراون,بۆیە شێوەیەكی ناڕازیبوون بەدەموچاویانەوە دیاربوو" هەندێكیشیان ...ئەیانزای كەمەسەلە چیە,بۆیە لەلەژێر لێوەوە ئەیانبۆڵاند وجنێویان ئەدا بەحكومەت وبەیەكتریان ئەگوت:ئەوەتە چاوت لێیە دیسان كوردیان گرتووە,سەیركە لەناو جێبەكەشا چۆنیان دەورەداون؟ئەمنی حەرامزادە ئەوەندە زۆر بوون خەڵك ئەبێ هەناسەش بەدزییەوە بدات,هەر ئەوەندە زانیان یەكێ هەر بۆنی نیشتمان پەروەری لێدێت زوو پیلانێكی بۆ ڕێكئەخەن وڕاپێچی   ئەكەن..وادیارە ئەبێ یاببین بەخزمەتكاری حكومەت یا دایم شەق بخۆین ولەحەپسخانەدابژین" گەلاوێژ : 89-90 ).
2- ئاگایی بیركردنەوە قووڵەكان.ئەمەیان پێچەوانەی ئەوەی پێشووە وپێویستی زۆری بەبیركردنەوە قووڵەكانە وەك زیرەكی ولێزانینی .لەڕۆمانەكەی گەلاوێژدا چەندین نموونەی لەم جۆرە بەدی دەكرێت ئەوەتا عەزیز لەوەڵامی بۆ خولەی پورزای بەم شێوەیە باس لەگرنگی هوشیاری وئاگایی تاكەكان وكۆمەڵگا دەكات ودەڵێت"خەڵك چەند نەزان وتێنەگەیشتوو بێت كەفێرت كرد وڕێگات پیشان دا شتێكی ترە وهەر فێر ئەبێت...ئەم میللەتە غەدرلێكراوەی ئێمە چەند هەژار وتێنەگەیشتوون,بەشی هەرە زۆریان وا ئەزانێت بۆیە ئەژی كەهەر بنوێت وبخوات و وەكو كەر ئیشی پێ بكرێت وبچەوسێنرێتەوە.تۆ بڕۆ ئەو دیهات وئەو جووتیار  وژنە جووتیارانە ببینە ئینجا ئەزانی ژیان لای ئەوان مەعنای چیە وچەند بەدبەختی ئەبینن وئەچێژن...چاری ئەوە هەر خەباتە وخەبات " (گەلاوێژ :26-27 ).یان ئەوەتا یوسفی بادینی  كەپۆلیس بوو,فەرمانی پێكرابوو كەحەمە وفەرهاد ڕادەستی حكومەتی توركیا بكات بەبیانوی ئەوەی باپیری حەمە لەجەنگی جیهانی یەكەمدا ئەفسەرێكی توركی عوسمانی بووە (گەلاوێژ :105 )بەم شێوەیە لەگەڵ پۆلیسەكەی هاوڕێیدا ( جوهر ) كەوتە دایەڵۆگ  كەلەپشت قسەكانییەوە ئاگاییەكی پێش وەختی قووڵ بووی هەبووە,بەڵكو ئەو باكگراوندە زانیاریانە مۆتیڤێكی بەهێزی تەگبیرەكەی یوسف بوو.یوسف دەڵێت"مەخفەری توركی چی؟بۆچی نایانناسی بەگڵۆسێ جگەرە دایك وباوكیان ئەفرۆشن.ئەم هەموو قاچاخچیە لەكوێوە دێن وئەڕۆن؟بەتایبەتی بۆ گرتن وحەپس هەر تاقەتیان نیە,خواخوایانە لەگێرمە وكێشە بەدووربن,قابیلە بێن بڵێن حەپسێ هەبوو بۆچی بۆتان نەناردین؟دوای ئەوە لەئامر مەخفەرەكەمان مەترسە,ئەو لەبەر بەرتیل  وەرگرتن وسەوداو موعامەلە لەگەڵ قاچاخچی چی لەبیرە" (گەلاوێژ :100 ).
3- ئاگایی هەستپێكردنە زگماكییەكان.ئەم جۆرە بەشێوەیەكی كتوپڕی دروست دەبێت وپێش وەختەكان بوونیان نیە.لەكاتێكدا ولەنیوە شەوێكی تاریكدا پۆلیس ,بەمەبەستی گرتنی عەزیز,هەڵدەكوتنە سەر ماڵی شەمسەخان وعەزیز ,شەمسەخان بەشێوازێكی كتوپڕی بابەتێك دەخوڵقێنێت.لەلایەكەوە زۆر هێمنانە خۆی نیشانی پۆلیسەكاندا,لەلایەكی تریشەوە زانیاری ڕاستی پێنەگوتن,بەڵكو ئەم فەرمانی ئەوەی كرد كەپۆلیسەكان بپشكنن"ئەمەیە ماڵی عەزیز بەكر؟شەمسە دەستی برد بۆ سەرپۆشەكەی وبەدەنگێكی نیوە لەرزۆك گوتی:بەڵی ماڵی ئەوە ومن دایكی ئەوم.پۆلیسەكە وەك فەرمان دەربكات گوتی:كوا خۆی؟بانگی كە؟وەڵڵا لەماڵەوە نیە!چووە بۆ كوێ؟چووە بۆ كەركوك.باشە ڕێگەمان بكە ئەمرمان پێ یە ماڵەكەتان بگەڕێین.شەمسە بەزەردەخەنەیەكی تەوساوی وڕقەوە گوتی:فەرموون..ئینجا بۆ بەم شێوەیە؟خۆ ڕامان نەئەكرد بابەیانی بوایە!ماڵ ومناڵی خەڵك ئەتۆقێنن,خەڵك هەموو نووستوون...پێش ئەوەی بگەنە ناوەڕاستی حەوشەكە,شەمسە ئامۆژگارییەكی عەزیزی بیركەوتەوە.لەبەردەمی پۆلیسەكاندا وەستا وگوتی:منیش ئەبێ پێشەكی ئێوە بگەڕێم.یەكێك لەولاوە بەكوردی گوتی:شەمسەخان من تۆفیقی موختارم مەترسە منیان لەگەڵم گەڕانی ناوێت.شەمسە گوتی :هەقم نیە بەسەر ئەوەوە كەتۆیان لەگەڵبیت  یا لەگەڵ نیت,من ئەبێ بیان گەڕێم,چونكە دوور نیە كەخۆیان بەیاننامە وشتی وایان پێ بێت وبیخەنە ماڵكەوە ولەپاشا هەڵگێڕنەوە وبڵێن لێرە دۆزیومانەتەوە" ( گەلاوێژ : 64 – 65 ).
4- ئاگایی پێوەرە ئەخلاقییەكان.ئەمە پشت بەچەمكە ئەخلاقییەكان دەبەستێت كەدەكەونە دەرەوەی كەسێتییەكان ودواتر كەسێتییەكان كاری لەسەر دەكەن وەك سەرچاوەیەكی بەهێزی ئاگاییەكان.خێزانی شەمسەخان بەكوڕ وبووك وخوشكەزاوە گەر چەمكێكی ئەخلاقی نیشتمانی ونەتەوەیی نەبوایە ئەوا خۆیان نەدەخستە نێو گێژاوی فیكر وسیاسەتەوە,ئەمە لەكاتێكدا كەسانێك هەبوون پارێزگاریان لەو هەستە ئاگاییە ئەخلاقییە نەدەكردوو ولەبەرامبەردا ژیانێكی خۆشگوزەرانیان دەبردە سەر,بەڵكو هەندێكیشیان لەسەر هەژماری پابەندنەبوون بەو جۆرە ئاگاییە لەدەسەڵات نزیك دەبوونەوە ودەوڵەمەندیش دەبوون.شەمسەخان بەو تەمەنەوە زۆر جار كەوتۆتە نێو چەمكە دڵەڕاوكێ وسەركەشییەكانەوە .ئەوەتا دەڵێت "منیش ئیشێكی بچووكم هەیە,تا ئەو ماڵە ئەچم وهەر ئێستە دێمەوە...زۆر جار شتی وا قەدەغەی بۆ ئەبردن,ئەوانیش بۆیان ئەشاردەوە وچیشی لێ بوویستایە بۆیان جێبەجێ ئەكرد" (گەلاوێژ :63 ).لەشوێنێكی تردا دەڵێت"وەڵڵا شوكر ئیشەكەمان جێبەجێ كرد ولەگەڵ خولە دەعباكانمان گواستەوە وكەسیش هەر پێی نەزانی" (گەلاوێژ :9 ).ژنانی شاریش,بەشێوەیەكی گشتی,هاوشێوەی خێزانی شەمسەخان وكاریگەرییەكانی دەوروبەر,كەسانێك بوون كەسەرچاوەی بیركردنەوەكانیان بریتی بوو لەئاگاییە ئەخلاقییە دەرەكییەكان."هەندێكی تر(ژنان)بەغیرەت بوون خۆیان پێ نەئەگیرا وئەیانگوت ئەمان گرن قیروسیا,وەڵڵاهی هەر ئەچین بۆ سەردانی ئەو ماڵانە(خەباتگێڕەكان)چی ئەبێ ببێ...عەیب وشوورەییە چۆن ناچین بەلایانەوە,ئەی ئەگەر خەڵك لەتەنگانەدا هەواڵی ناسیا و دەرودراوسێ نەپرسێ كەی لێیان بپرسێتەوە,هەر لەشایی وسەیران وداوەت وخۆشیا...ئەچین بۆ لایان خوای ئەكرد ئێمەشیان ئەگرت خۆ لەوان چاكترنین,ئەوانە هەموو لەڕێگەی خزمەتی وڵات وسەربەرزی میللەتەكەمانا خەبات ئەكەن بۆیە ئەگیرێن,خۆ لەسەر دزی وپیاو كوژی نەگیراون"( گەلاوێژ :72)بەڵام ئەو كەسانەی كەسوودیان لەئاگاییە ئەخلاقییەكان نەبینیووە ئەوا پێچەوانەی تێكۆشەران بیردەكەنەوە وتەنها دوای بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەكەون"بەشێكی كەمیش كەهەر بەتەنگ خۆیانەوە بوون,خۆیان كەڕوڵاڵ وكوێر كردبوو...ئەتگوت هەر لەو شار ووڵاتەشا نین كەئەوانی تیان" (گەلاوێژ : 73 ).خێزانێكی موسڵاویی كەكاتی خۆی بەفەرمانبەری هاتبوونە سلێمانی وبوونە دراوسێی ماڵی باوكی شەمسەخان كەسانێكی بەڕەوشت وخاوەن هەستێكی جوانی مرۆڤانە.كاتێك حەمە وفەرهاد دەگیرێن وڕەوانەی موسڵ دەكرێن ودواتر ڕادەستی حكومەتی توركیا ,شەمسەخان وڕەحمانی شۆڤێر بەدوایاندا ڕۆشتن ولەوێ پەیوەندیان بەم خێزانە عەرەبەوە كرد.دوای تەگبیركردن ماڵە عەرەبە موسڵاوییەكە زۆر یارمەتی شەمسەخانیان داو ئەوەی لەدەستیان هات كردیان بەوپێیەی خاوەن پێگەیەكی گەورەی كارگێڕی وسۆسیۆڵۆژی بوون لەشارەكەدا.هۆكاری ئەم ڕێزگرتن ویارمەتییە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ئاگاییە ئەخلاقییەی كەخێزانەكە پابەندی بوون"ماڵەكەش گەلێ پەرۆش وبەتەنگەوە بوون ودڵسۆزیان پیشاندا وپیاوەكەشیان دڵی (شەمسەخانی )دایەوە گوتی:خەمت نەبێت ..خزم ودۆست وئاشنای دەسەڵاتداری زۆرم هەیە,بەیانی ئەچمە سەریان,پشت بەخوا ڕزگاری ئەكەن" (گەلاوێژ :93 ).
سێهەم / فرە ئاخاوتن ودەربڕینی زمانی.فرە دەنگی پێویستییەكی زۆری بەفرە ئاخاوتن ودەربڕینی كەسێتییەكانە چونكە كەسێتییەكان دابەش دەبن بەسەر ئاستە جێگەیی وزەمەنی وڕۆشنبیری وفیكری وسۆسیۆڵۆژییەكاندا.ئەمە وادەكات كەجۆری ئاخاوتن ودەربڕینەكان جیاواز بن.بۆ نموونە ئاخاوتن ودەربڕینی كەسێكی سەربازی جیاوازە لەئاخاوتن ودەربڕینی پزیشكێك,یان ئەندازیارێكی بیناسازی لەئەندازیارێكی كشتوكاڵی.واتە هەر جێگە وزەمەنێك جۆرێك لەئاخاوتن ودەربڕین.بۆیە ناكرێت ڕووداوەكان بگەڕێنەوە بۆ ساڵەكانی پەنجا وشەستەكان بەڵام نووسەر بەزمانی ئەمڕۆكە كارەكەی دابمەزرێنێت.لەگۆشەیەكی ترەوە,دەربڕینی كەسێتییەكان پەیوەستە بەژینگە سۆسیۆڵۆژییەكان وهەر كۆمەڵگا وجێگە وزەمەنێك خاوەن دەربڕینی ئاخاوتنی خۆیەتی,ئەمە جگە لەوەی,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا,هەر پیشە وپسپۆڕییەك لەنێو بازنەیەكی تایبەتی ئاخاوتن ودەربڕینە زمانییەكاندا دەسووڕێتەوە.لەڕۆمانی "دایك وكوڕ "دا لەسەر ئاستی جیاواز چەندین كارێكتەر وكەسێتی      بەشدارن,دایك,بووك,كوڕ,خەباتگێڕ,سیخوڕ,پۆلیس,موختار,قوتابی,پێڵاو فرۆش,كتێب فرۆش,پیر,گەنج.هەر یەكێكیش لەمانە خاوەن دەستەواژە  وئاخاوتن وئیدیۆمی خۆیەتی.نووسەر هەوڵی داوە ووردبونەوە وپارێزگاری لەشوناسی ئاخاوتن ودەربڕینەكان بكات وهەر یەكەیان مافی خۆی پێ بدات,لەهەمان كاتیشدا بایەخی بەزەمەنی دەستەواژە  زمانییەكان داوە,كەدەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی پاشایەتی,بەڵام زۆربەیان بۆ ئەمڕۆكە,وەك پێویست, كاریان پێ ناكرێت.هەر بۆ نموونە,ئایشەخانی خوشكی شەمسەخان,لەكاتێدا پۆلیس هەڵی كوتابووە سەر ماڵی عەزیز وشەمسەخان,بەدەم ترس ولەرزینەوە دەیگوت"یا كاكە ئەحمەدی شێخ !یا غەوسی بەغدا!یا ئیمام قاسم!یا ئیمام عەباسی سەرگەرم وسەبەتەیە نانی گەرمت بۆ بكەم بەخێر,ئەم بەڵایەمان لێ لادەیت" (گەلاوێژ:67 ).هاوشێوەی ئەم دەستەواژانە چەند جارێك دووبارە بوونەتەوە.ئەوەتا كاتێك عەزیز وماڵ ومنداڵ وخزمەكانی بەمەبەستی بینینی خەباتگێڕەكان لەناوچەی شارباژێڕ سەیرانێكیان دروست كردوو ,لەیەكێك لەبازگەكان كەپۆلیسی لێبوو,شەمسەخان بەم شێوەیە گوزارشتی لەدۆخەكە كرد"ئەیەڕۆ!بەكۆی زووخاڵ بن,خۆ ئەڵێی موویان بۆ هەڵئەكڕووزێنێ؟قەت لەدەستیان نەجاتمان نابێت,بەمەرقەی حاجی كاك ئەحمەد كەچاوم بەسەر وكەللەیان كەوت,خەریك بوو دڵم ڕاوەستێت,ئۆه سەریان بەبڕین چێ " (گەلاوێژ :43 ).لەهەمان سەردان وسەیراندا ,عەزیز كەڕووبەڕوی پۆلیسەكان ببووە,لەپرسیاری یەكێك لەپۆلیسەكان كەچۆن هاتوون بۆ ئێرەو وئێرەیان چۆ دۆزیوەتەوە ( گەلاوێژ :41), بەشێوازێكی زۆر دیپۆماسیانە ولەهەمان كاتدا خاكیانە,بەم شێوە دەربڕین ودەستەواژەیەوە وەڵامی دایەوە "ئەوی ڕاست بێت ئێمەش زۆر هیلاك بووین بەتایبەتی ماڵ ومناڵیشمان لەگەڵە,بڵێین چی وەك ئەڵێن (میوان كەری خانەخوێیە),ئێمەش میوانی كوێخا حەسەنی مەلا سمایلین,ئەو بۆ ئێرە دەعوەتی كردووین" (گەلاوێژ : 42 )تەهای پێڵاوفرۆش ویەكێك لەخەباتگێڕە نهێنییەكانی شار,بەشێوازی هێمایی لەگەڵ شەمسەخان دا دەدوێت كەئەمە سیفەتێكی جوانی ئەندامانی پارتەكانی ئەو سەردەمە بوو كەدەبوو بەو شێوازە ڕەفتار بكەن.كاتێك دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە كەقەدەغەی هاتووچۆ لەشار ڕادەگەیەنن,ئەم هەواڵە دزەی كردبوو بەڵكو هیمەتی ئافتاوخانی تێدابوو كەهەواڵەكەی دابوو بە شەمسەخان وشەمسەخانیش بەهەڵەداوان كەوتە بازاڕ تا هەواڵ بدات بەهاوشێوەكانی.سەرەتا ویستی بچێت بۆلای فەرەیدوونی كتێب فرۆش بەڵام بەهۆی پیاوانی ئاسایشەوە كەلەبەردەرگای دوكانی فەرەیدووندا وەستابوون سەردانەكە سەری نەگرت ودواتر ڕووی لەدوكانی تەهای پێڵاوفرۆش كرد.تەهاش زیرەكانە هەڵسوكەوتی كردوو زمانێكی پیشەیی بەكارهێنا بۆ ئەوەی پەیوەندییە نهێنییەكان ئاشكرا نەبن.واتە تەها دەیزانی شەمسەخان هەواڵێكی پێیە بەڵام خۆی لەمەسەلەكە گێل كردوو وگووتی"فەرموو شەمسەخان,چاك بوو هاتی,پێڵاوی زۆر نەرم وچاكمان بۆ هاتووە,لەوانەبوو هەر زوو ژنان تەواوی كەن ئەگەرچی جووتێكم بۆ تۆ هەڵگرتووە" (گەلاوێژ : 58 )شەمسەخانیش بەهەمان ڕتمی تەها هەڵسوكەوتی كردوو وگوتی"ئەوچاتر,عەمرت درێژ بێ قاچم زۆر ئەزیەت ئەدا,دوێنێ لەڕێگەی تەعزێی ئەو ماڵە ,دوو سێ جار دانیشتووم,بەڵام تۆ جارێ فەرموو مەعمیلەكانت ڕاییكە,من پەلەم نیە" ( گەلاوێژ :58 ).دوای ڕۆشتنی كڕیارەكان ,شەمسە هەواڵی گرتنی تێكۆشەرانی پێ ڕاگەیاند.پاش مشتومڕێك,شەمسەخان ڕۆشت و,پێش ئەوەی لەچاو وون بێت, تەها بەدەنگێكی بەرز بانگی كردوو وگوتی" شەمسەخان مەڕۆ ,قوتوە پێڵاوەكانت لەبیرچوو " (گەلاوێژ :59).لەنێو قوتووە پێڵاوەكەشدا كۆمەڵێك بڵاوكراوەی نهێنی تێدا بوو.پۆلیسەكان,بەمەبەستی پشكنین,كەچوونە سەر ماڵی شەمسەخان وعەزیز,یەكێك لەپۆلیسەكان بەم شێوە زمان ودەربڕین ودەستەواژە فەرمانیانە كەوتە قسە لەگەڵ شەمسەخان وگوتی"ئەمەیە ماڵی عەزیز ؟.. كوا خۆی ؟..بانگی بكە؟..چووە بۆ كوێ؟ ..قسەی پێ ناوێ ئەمری حكومەتمان پێیە ! ..ئەمە هینی كامتانە ؟كێ هێناوێتی بۆ ئێرە؟ " گەلاوێژ :64-68 )شەمسەخانی دایكی عەزیز,بەوپێیەی لەتەمەندا بوو,هەندێك دەستەواژەی بەكاردەهێنا كەپەیوەندی بەتەمەن وكەسێتییەكەیەوە هەبوو وەك ئەوەی دەڵێت" نەگبەت بەرۆكم بەردە بازوو بۆی دەرچم... ئەژنۆم چەند ژان ئەكات...وەی دایكی بمرێت,ئێستە ئاخۆ لە چ حاڵێكا بێت؟...وای باوكە ڕۆ ,وای ڕۆڵە ئەم بەیانییە تووشی چەند بەزم بووین..حەمە گیان ئیمڕۆ لێرەیە " (گەلاوێژ :10 – 13 -27 ).تریفە كەتازە بووكە وماوەی ساڵ ونیوێكە هاوسەرگیری لەگەڵ عەزیزی كوڕی شەمسەخان دا كردووە,بەتۆنێكی جیاواز دایەڵۆگەكانی ئەنجام دەدات .واتە دەستەواژەكانی پەیوەندی بەتەمەنییەوە هەیە,پێچەوانەی شەمسەخان.بۆ نموونە لەچەند  لەدایەڵۆگێكدا دەڵێت "ئۆف لەدەست ئەم پیاوە (عەزیز ),ئەم نووسین وخوێندنەوەیەی تەواو نەبوو؟...چی بكەم ئەتەوێ هەڵپەڕم...دەی توخوا زوو بیڵێ با قسەیەكی خۆشیش بكەین,خۆ ئەڵێی بەباڵامان بڕاوە هەر لەدڵ كوتێ ودڵە خورپێدا بین,زارە ترەك بووین بەدەس دەنگوباسی ناخۆشەوە"(گەلاوێژ: 6-14 -38 ).
چوارهەم / فرە ئایدیۆڵۆژیایی. بەلای باختین ەوە ئایدیۆڵوژیا ئامڕازە نەك ئامانج ,بەڵكو وەك  بونیادێكی هونەری سەیری دەكات( باختین,میخائیل,1986 : 12  ) ,بەڵام ,لەهەمان كاتیشدا ,بابەتێكی بنەڕەتی بەئاگایی كەسەكانیشە,یان سەرچاوەلێگرتنێكی كاریگەرە  بۆ ڕووداوەكان.هەر كەسێتییەك لەكەسێتییەكانی بەرهەمە چیرۆ ك وڕۆمان ونۆڤڵێتەكان خاوەن ئایدیۆڵۆژیای خۆیەتی ,ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ ,داكۆكی وپارێزگاریشی لێ دەكات.لەفرە دەنگیدا,تاكگەرایی ئایدیۆڵۆژیایی جێگەی نابێتەوە چونكە كەسێتییەكان لەهەموو ڕوویەكەوە دابەش بوون بەسەر جۆرایەتی كار وكارنامەكاندا.بۆیە,بەلای باختین ەوە فرە دەنگی خاوەن یەك ئایدیۆڵۆژیا نیە (لحمیدانی ,حمید,1990 : 82 ).لەگەڵ ئەمانەشدا ئایدیۆڵۆژیا بریتیە لەكۆمەڵێك بەها وڕەفتار وتوانای لێكۆڵینەوە وپۆڵینكردن ودەرخستنی فیكری تاكەكانە.لەڕۆمانەكەی گەلاوێژدا ولەڕێگەی كەسێتییەكانەوە چەندین هەڵوێستە بەدی دەكرێت,ئازایەتی,ترسنۆكی,بێلایەنی ,یان نەتەوەیی ودژە نەتەوەیی,فیداكاری وبەرژەوەندییەكان,مرۆڤایەتی وبێ ویژدانی.نموونەكان گەلێگ زۆرن,لێرەدا بەشێكیان لێ دەهێنینەوە,لەوانە:
- كاتێك حەمە وفەرهادی هاوڕێ دەگیرێن وڕوانەی كەركوك وموسڵیان دەكەن,لەوێشەوە ڕادەستی توركیا,لەكەركوك هەڵوێستەیەكی كاریگەری نەتەوەیی وجێگەیی بەدی دەكرێت.لەناو ئۆتۆمبێلەكەدا,حەمە ڕووی كردە فەرهاد وگوتی"وەرە توخوا ئەم ئەرز وخاك وخێرو بێرە هی نیشتمان وخاكی هەزار ساڵەی باو وباپیرت بێت,بۆچی ئەبێ كە ئەم ڕاستییە بڵێیت بگیرێیت وبهاویژرێیتە زیندانەوە؟بۆ ئەبێ خۆشەویستی وپەرستنی ئەم نیشتمانە ڕەنگینەت وئەوەی كە بڵێت ئەمە وڵاتی كوردە وكوردیش هەقی خۆی ئەوێ,لەسەر ئەمە سزا بدرێیت؟ " (گەلاوێژ :91 )لەوەڵامدا فەرهادیش بەهەمان بیركردنەوە وهەڵوێست دەڵێت "بمرن ولێكبنەوە ئەمە هی كوردە,شێت وهاربن هەر هی كوردە!ڕۆژێك دێ كوردیش وەك گەلانی كەی دنیا بگات بەهەقی خۆی وخۆی وخاكی لەژێر دەستی دوژمن دەربهێنێت وئازاد وشاد بۆخۆی بژی!بۆ كوێ ئەچن ؟" (گەلاوێژ :91 ).
- بەمەبەستی ڕادەستكردنیان بەحكومەتی توركیا,حەمە وفەرهاد درانە دەست دوو پۆلیسی كوردی بادینی,یوسف وجەوهەر.هەردووكیان بەهۆی زاڵبوونی هەستی كوردایەتی ونەتەوەیی نەیانتوانی كارەكە ئەنجام بدەن وبەهۆی تەكنیكێكەوە هەردووكیانیان ڕزگار كرد.ئەوەتا یوسف بە جەوهەری هاوڕێی دەڵێت"ئەڵێی چی باشتێك بۆ ئەم كوڕە بەسەزمانانە بكەین!گوناحن,ئەوانیش كوردن وەكو ئێمە,ئێمە بچین هەروا ئەو لاوانە بدەینە دەست ئەو توركانە,هەر خۆیان ئەزانن چیان بەسەر دێنن,خۆت ئەزانی ئەو سەگبابانە,چەنیان ڕق لەكوردە" (گەلاوێژ :99 ).باوكی یوسف یش ,مام عەبۆ ,هەمان هەڵوێستەی هەیە.دوای ڕزگاركردنی حەمە وفەرهاد,مام عەبۆ ڕووی كردە حەمە وگوتی" كوڕم باوەڕ بكە ئیمڕۆ خۆشترین ڕۆژە لەژیانما وباشترین ئیشە كەكوڕەكەم كردبێتی,بەڕاستی زۆر پێی سەربەرزم كە ئەم ئیشەی كرد وئەم پیاوەتیەی لەدەست هات,ئیتر خەمت نەبێت كوڕی خۆشەویستی منی,تۆ بۆ میللەتەكەت وات بەسەر هاتووە,ئەگەر ئێمەش پیاو بین ئەبێ یارمەتیت بدەین...ئەم سەگبابانە,بۆیە ویستوویانە بتدەنە دەست تورك چونكە ئەزانن چەند دوژمنی كوردن" (گەلاوێژ :104-105).
- بەشێك لەفەرمانبەرانی حكومەت,كەلەژێرەوە سەر بەپارتی دیموكراتی كوردستان بوون,خاوەن هەڵوێستەیەكی فیكری وسیاسی بوون ویارمەتییەكی زۆری خەباتگێڕان وخەباتە نهێییەكانیان دەكرد وەك ئەوەی ئایدیاكە بەو شێوەیە داوای لێكردبن,ئەوەتا گێڕەوەڕ بەم شێوەیە دەدوێت"هەتا ئەهات خەڵكی دڵسۆز زۆرتر ئەبوون وهەستی كوردایەتی وفیداكاری ئەوەندەی تر جۆشی ئەسەند...خەڵكی خوێَنگەرم بەنهێی خەریكی چالاكی پارتییەتی بوون وخۆیان ئەخستە مەترسی...ساحێب وەزیفەی گەورەش كەوتبوونە بەشداربوون لەهەندێ چالاكیدا وكەڵكیان لەوەزیفەكەیان وەرئەگرت...لەبەر ئەوە (ئەمن )كەمتر شوبهەی لێئەكردن.ئەمانیش هەمیشە ئامادەبوون كە هاوڕێ قاچاغەكانیان داڵدە بدەن ولەماڵەكانیانا بیانشارنەوە...هەر فەرمانێ (پارتی )دەری بكردایە دەس بەجێ خەڵك بەباوەڕ وشانازییەوە جێبەجێیان ئەكرد"  (گەلاوێژ : 80- 81 ).
- كەسێتی زێڕین كەهاوژینی غەفور بوو,دۆستایەتیان لەگەڵ ماڵی شەمسەخاندا,بەهۆی دراوسێیەتییەوە,زۆر بەهێز بوو بەتایبەتی لەگەڵ حەمەی كوڕیاندا.لەكاتێكدا حەمە خۆی حەشار دابوو لەماڵی غەفور دایك وباوكی زێڕین بەمیوانی وسەردان خۆیان كرد بەماڵی غەفوردا.زێڕین لەپێناو كوردایەتی وپاراستنی نهێنییەكان زانیاری هەڵەی دا بەباوك ودایك,ئەمە لەكاتێكدا نزیكترین وخۆشەویسترین كەس لەزێڕینەوە باوك ودایكی بوو,بەڵام هێزی بیروباوەڕ ئەوەندە زاڵ بوو نەیتوانی ڕاستییەكان بدركێنێت .ئەمە جۆرێكە لەئاگایی جێگەیی ومەسەلەكانی وەك ئەوەی بڵێت گەر جێگە وئازادی نەبێت ئەوا تاكەكان بەهاكانی خۆیان لەدەست دەدەن وبێ مانا دەمێننەوە.زێڕین لەڕێگەی مەنەڵۆگێكەوە دەڵێت"ئەگەرچی دایك وباوكیشم لەو كەسانە نین كەباسی شتی وا لای كەس بكەن,نەخوازەڵا كەبۆ منیش خراپ بێت ,بەڵام بەشەرە!ئاخۆتا چەند لێرە ئەبن,مەعلووم بەهۆی ئەوانەوە خزم وناسیاویش هاتووچۆمان ئەكەن" (گەلاوێژ 
:32 ).
- پێچەوانەی ئەمانەش,خۆیان لەسیخوڕی وبەرژەوەندیدا دەبینێتەوە بەنموونەی كەسێتی فەرەجە شەل كەهەمیشە یاوەری پیاوانی دەسەڵات بوو,بەڵكو ڕۆڵێكی ناشیرینی دەبینی لەبزاڤی كوردایەتیدا .هەروەها ئەوانەشی لەپێناو بەرژەوەندی تایبەتی خۆیاندا نزیك دەبوونەوە لەدەسەڵات.وشیار كەهاوڕێی حەمە وعەزیزی هاوخەبات بوو بەم جۆرە باسی فەرەجە شەل دەكات ودەڵێت"باوكەكەیان (باوكی فەرەجە شەل)پیاوێكی زۆر بەحورمەت وفەقیر بوو...هەتیوەكەشی (فەرەجە شەل)هەر لەمناڵییەوە خوێڕی وسەرسەری بوو,نە مەكتەبی تەواو كرد,دایم ئەو باوكەی بەدەستییەوە ئەیناڵاند...پاش ئەوەی ئەم پیاوە باشەی باوكی مرد,فەرەج هەر بەجارێ بەڵڵا وخوێڕی بوو,بووبە بەپیاوی ئەمن وخەبەری لەخەڵك ئەدا" (گەلاوێژ :49).هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا بەشێكیش هەر بەدوای بەرژەوەندییەكانی خۆیاندا دەگڕاَن ولەمەش زیاتر دەیانگوت"كوڕە باوكم توبڵێ لەچیتان كەمە؟بۆ دانانیش و واز لەم بەزمە بێنن(مەبەستیان كوردیەتی بوو),بەڕاستی ئەمانە دنیایان ناخۆش كردووە,نایەڵن خەڵكی كاروكاسپی خۆشیان بەڕەحەتی بكەن" (گەلاوێژ : 73 )
- خێزانە موسڵاوییەكەش خاوەن هەڵوێستەیەكی مرۆڤایەتی بوون ونەیانتوانی یارمەتی شەمسەخان وحەمە وهاوڕێكەی نەدەن,یان نەیانتوانی بەئەمەك ووەفادار نەبن دەرهەق ئەو كاتەی كەلەسلێمانی دراوسێی باوكی شەمسەخان بوون  وئەمانیش,ماڵی باوكی شەمسەخان یارمەتیان داون.دوای گەڕانەوەی خێزانە موسڵاوییەكە بۆ موسڵ پەیوەندییەكەیان پتەوتر بووە,ئەمەش جۆرێكە لەپەیوەندی هەڵوێستە سۆسیۆڵۆژییەكانی نێوان دوو نەتەوەی جیاوازە.خێزانە موسڵاوییەكە ئەوەی پێویست ولەتوانیاندا هەبوو پێشكەشیان كرد,ئەمە لەكاتێكدا گەر نەتەوەپەرست بوونیایە ئەوەندە بایەخیان باهاتن وسەردانەكەی شەمسەخان نەدەدا. تەنانەت دوای ڕزگار بوونیان لەدەست دوا ویستگەی سنوور وگەڕانەوەیان بۆ كەركوك ولەوێ جارێكی تر دەكەونە بەر لێپرسینەوەی پیاوانی حكومەت.یەكێك لەقۆمیسەرەكان داوای پێناسی لەحەمە كرد,حەمەش پێناسەكەی نیشاندان كەكاتی خۆی خێزانە موسڵاوییەكە بەساختە بۆی دەرهێنابوو."حەمە دەستی برد بۆ گیرفانی بەرباخەڵی (هەویە)یەكی بۆ دەرهێنا كەماڵە موسڵاوییەكە بۆیان دروست كردبوو" (گەلاوێژ :116).    
- هەڵوێستەی پۆلیسەكان دوو جۆر بوون,بەشێكیان هیچ هەڵوێستیان بەرامبەر خەباتگێڕان نەبوو,بەڵكو ئەوەی كەپیاوانی دەسەڵاتی حكومەت داوای لێكردبوون ئەوا ئەمان جێبەجێان دەكرد,بەبێ زیاد وكەم.پێشتر نموونەی زمان زبری ودەستەواژە قورسەكانی ئەم جۆرەمان بەنموونە هێناوەتەوە.بەشەكەی تریان,بەبەزیی وخاوەن هەڵوێست.بۆ نموونە ولەكاتێكدا حەمە وفەرهادیان قۆڵبەست كرد بەرەو كەركوك وموسڵ,ناڕەحەتی ودڵگرانی بەپۆلیسێكیانەوە دیاربوو" پۆلیسەكە ناخۆشی وناڕەحەتی لەدەموچاوی دەركەوت"(گەلاوێژ :86).دواتر ,گەرچی بینینی حەمە وفەرهاد قەدەغە بوو,بەڵام هەمان پۆلیس هەوڵیدا كەشەمسەخان چاوی بەحەمەی كوڕی بكەوێت كەلەحەپسخانەكەدا دانرابوو"قوربان ئەو ژە لەبەر دەرگایە,دایكی یەكێ لەو حەپسانەیە,ئەیەوێ چاوی بەكوڕەكەی بكەوێ,هەندێ پارەی باتێ " (گەلاوێژ :86)كابرای قۆمیسەر داوای پۆلیسی ڕەتكردەوە وپاش ماوەیەك لەچاوەڕوانی ,پۆلیسەكە پڕبەدڵ حەزی دەكرد شتێك یارمەتی شەمسەخان بدات  وفرەستێكی بۆ هەڵكەوێت.كاتی پشوودانیشی بوو,بەڵام وەك خۆی بەشەمسەخانی گوت"نۆرەی چوونە ماڵەوەم بوو,لەبەر تۆ نەڕۆیشتمەوە,خۆت ناڕەحەت مەكە ئینشاڵڵا هیچ نابێت" ( گەلاوێژ :89).

- ئەنجامی لێكۆڵیەوەكە:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- لەفرە دەنگیدا پشت بەست بەمیتۆدێكی هەمەڕەنكگرتن (التهجین), سۆسیۆ-دەقی كەسێتی كەس وكارێكتەرەكان وپەیوەندییە سۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكان ئاشكرا دەبن,ئەمە لەكاتێكدا هەر كارێكتەرە وجۆرێك لەئازادی دەربڕینە زمانی ودەستەواژەیی وئاخاوتنی وسۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكان.
- فرە دەنگی بەشێوازێكی زۆر درێژەپێدان وێنەی كەسێتی كەسێتییەكانمان بۆ دەردەخات,ئەمەش لەڕێگەی ئەو دایەڵۆگانەی كەدەكەونە نێو كەسەكانەوە.جگە لەكەسێتی كەسێتییەكان,فرە دەنگی بایەخی زۆری بەفرە ئاگایی وفرە دەربڕین ودەستەواژە زمانییەكان وفرە ئایدیۆڵۆژیاش دەدات.ئەمە لەلایەكەوە بۆ دیاریكردنی كەسێتی جێگە وزەمەنی ڕووداوەكان.بۆ نموونە,هەندێك ئیدیۆم ودەستەواژە هەیە كەدەگەڕێتەوە بۆ جێگە وزەمەنێكی دیاریكراو.لەم ڕۆمانەدا گەلاوێژ زۆر بەووریایی كاری لەسەر هەموو ئەم پێكهاتانە كردووە بەڕەچاوكردنی جێگە وزەمەنی رشووداوەكان.
- فرە دەنگی لەڕۆمانی "دایك وكوڕ "ئەوە دەسەلمێنێت كەكۆمەڵگا دابەش دەبن بەسەر چەند جەمسەرێكدا لەوانە خەباتگێڕان لەپێاو بەدەستهێانی ئازادییەكان بۆ خاك ونەتەوە,خۆفرۆشان لەپێناو بەدەستهێنانی بڕێكی بێ بەهای دەستكەوتەكان,مرۆڤ دۆستەكانیش لەپێناو ڕاگرتنی بەها ئەخلاقییەكان.
- ڕۆمانی "دایك وكوڕ" یەكێكە لەو ڕۆمانانەی كەپشتی بەڕووداوە ڕاستەقینەكانی سەردەمی پاشایەتی بەستووە وڕەهەندە ئاگاییە فیكری وسۆسیۆڵۆژی وسیاسییەكان سەرچاوەیەكی بەنرخی زانیارییەكانە بەتایبەتی لەڕەهەندی ئاگایی سۆسیۆڵۆژیدا چونكە ئەم ڕەهەندە زیاتر دەچێتە نێو كەسێتی كەسەكانەوە بەوەی كامیان نرخی بەها ئەخلاقییەكان دەپارێزێت وكامیشیان پێچەوانە.
- لەڕۆمانی فرە دەنگیدا,كەسەكان ئازادی تەواویان هەیە,چونكە هەر یەكەیان خاوەن كەسێتییەكی سەربەخۆیە وپارێزگاریش لەو كەسێتییە دەكات تا خۆی جودا بكاتەوە لەكەسێتییەكانی تر ,بەڵكو نەبێتە كەسێتییەكی كۆپی ودووبارەكراو,یان كەسێتییەكی وەرەقی.
- لەڕۆمانی "دایك وكوڕ "تێبینی دوو ئاستی جیاواز دەكرێت ,یەكێكیان ئاستێكی ناوەڕۆكی بەوەی ڕووداوەكان باس لەقۆناغێكی هەستیاری تێكۆشان وگرتن ودوورخستەوە وخۆشاردنەوە دەكات,ئەمانەش دەرئەنجامی ئەو ستەمە بوو كەدەسەڵات بەكاری دەهێنا .ئاستەكەی تر بریتیە لەهەگبەیەكی فەرهەنگی وزمانی ودەربڕین ودەستەواژەكان كەنوێَنەرایەتی زەمەنی گێڕانەوەكان دەكات,ڕەنگە بۆ ئەمڕۆكە بەشێكیان زۆر نامۆ بن.
- گەرچی لەزۆربەی كاتدا,نووسەری ڕۆمان وچیرۆكەكان پشت بەڕەهەندە خەیاڵییەكان دەبەستن,بەڵام لەم ڕۆمانەی گەلاوێژدا,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا, ڕووداوە واقیعییەكان كارێكتەرێكی بەنرخی ڕۆمانەكەیە,بەڵام نووسەر نەهاتووە واقیع وەك كەسێكی سروشتی بگێڕێتەوە .لێرەدا بەهونەركردنی واقیع دەبنە بنەمایەكی هەرە جوانی گێڕانەوە وڕووداوەكانی.گرێدانی ڕووداوە یەك لەدوای یەكەكان وبایەخدان بەدیمەنە كاریگەر وبزێوەكان ئامڕازێكی سەركەوتووی ئەو چیرۆكە واقیعییە هونەرییە.

-پەراوێز سەرچاوەكان:
- گەلاوێژ,2005,دایك وكوڕ,ڕۆمان.
- باختين,ميخائيل,1986,شعرية دوستوفيسكي,ترجمة جميل نصيف التكريتي,دار توبقال للنشر,الدار البيضاء,المغرب.
- حمداوي,جميل,أسلوبية الرواية,مقارنة أسلوبية لرواية (جبل المعلم ) لإحمد مخلوفي ,متاح على شبكة الأنترنيت:
www.almothaqaf.com.
-ساري,محمد,2009,الادب والمجتمع,دار الأمل للطباعة والنشر والتوزيع,الجزائر.
- لحميداني,حميد,1990,النقد الروائي والآيديولوجيا,من سوسيولوجيا الرواية الى سوسيولوجيا النص الروائي,المركز الثقافي العربي,بيروت,الدار البيضاء.
- لحميداني,حميد,1991,بنية النص السردي,من منظور النقد الأدبي,المركز الثقافي العربي,بيروت,الدار البيضاء.
- نورة,بعيو,التشخيص الفني للغة في الرواية,واسيني الأعرج وبنسام حميش أنموذجا,مجلة الممارسات اللغوية,العدد 25, 2014 ,جامعة مولود معمري,تيزي وزو,الجزائر.
- همفري,روبرت, 2000 ,تيار الوعي في الرواية الحديثة,ترجمة محمود الربيعي,دار غريب,القاهرة,مصر