هه‌مزه‌ عه‌بدوڵڵا

هه‌مزه‌ عه‌بدوڵڵا عومه‌ر، بنه‌ماڵه‌كه‌یان به‌ كوردۆ و عاشوور ناسراوه‌ و له‌ خێڵی (شه‌ره‌فان)ی هۆزی (ئه‌ترووشی)ین. ساڵی 1915 له‌ گوندی (ڕاژان)ی ناوچه‌ی مه‌رگه‌وه‌ڕی خۆرهه‌ڵاتی كوردستان له‌دایك بووه‌. دایكی ناوی ئامینه‌یه‌ و كچی شێخ سوله‌یمانی به‌رزنجییه‌. باوكی هه‌مزه‌ سه‌ره‌تا ئه‌فسه‌ری سواره‌ی حه‌میدییه‌ بووه‌، پاشان بووه‌ته‌ ئه‌فسه‌ری نیزامیی سوپای عوسمانی، له‌ سه‌روبه‌ندی یه‌كه‌م جه‌نگی جیهانیدا، له‌ مه‌رگه‌وه‌ڕ كوژراوه‌.

هه‌مزه‌ ته‌مه‌نی شه‌ش مانگ بووه‌، كه‌ بنه‌ماڵه‌كه‌یان به‌ هۆی شاڵاوی ڕووسه‌كانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ماڵی سه‌ید محه‌ممه‌دی شێخ عه‌بدولقادری شه‌مزیناندا، ئاواره‌ بوون و هاتوونه‌ته‌ ئاكرێ‌ و دواتر بۆ مووسڵ و دوو ساڵی تێدا ماونه‌ته‌وه‌، ئه‌وسا چوون بۆ زاخۆ.
5-6 ساڵ له‌ زاخۆ ماونه‌ته‌وه‌ و حازم به‌گی شه‌مدین و محه‌ممه‌د ئاغا یارمه‌تییان داوه‌ و ده‌ستی به‌ خوێندن كردووه‌. محه‌ممه‌دی برا گه‌وره‌ی هه‌مزه‌، له‌ كۆلێژی سه‌ربازیی عیراقوه‌رگیراوه‌ و بووه‌ به‌ ئه‌فسه‌ر و ماوه‌یه‌ك بژێوی خێزانه‌كه‌ی دابین كردووه‌.

كاتێك هه‌مزه‌ له‌ پۆلی چواره‌می سه‌ره‌تاییدا بووه‌ له‌ زاخۆ، (ئه‌حمه‌د موختار) ناوێكی خه‌ڵكی سلێمانی مامۆستای بووه‌، كه‌ وه‌ك دوورخراوه‌یه‌كی سیاسی له‌وێ‌ بووه‌، هه‌مزه‌ به‌ یه‌كه‌م مامۆستای كوردایه‌تیی خۆی دایناوه‌. خوێندنی له‌ چه‌ند شوێنێك ته‌واو كردووه‌، ساڵێك له‌ به‌غدا ناوه‌ندی خوێندووه‌، دواتر ساڵی 1931 به‌شی زانستیی ئاماده‌یی له‌ مووسڵ بڕیوه‌. ساڵی 1932 چووه‌ته‌ كۆلێژی ماف (حقوق) له‌ به‌غدا، له‌وێ‌ شاكیر فه‌تاح و ئیبراهیم ئه‌حمه‌دی ناسیوه‌ و بووه‌ به‌ ئه‌ندامی (كۆمه‌ڵی لاوان).

محه‌ممه‌دی برای، ساڵی 1935 وه‌ك ئه‌فسه‌ر له‌ ناوچه‌ی بارزان دامه‌زراوه‌. هه‌مزه‌ش چووه‌ته‌ بارزان و شێخ محه‌ممه‌د خالید و ئوڵووبه‌گی بارزانی و شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانی ناسیوه‌. دوای دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌ی (اڵاصلاح الشعبی29/11/1936) په‌یوه‌ندی پێوه‌ كردووه‌. ساڵی 1936 كۆلێژی ته‌واو كردووه‌ و بووه‌ به‌ پارێزه‌ر و گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ زاخۆ. ساڵی 1937 له‌ ئه‌نجامی داكۆكیكردن له‌ كێشه‌ی كابرایه‌ك، بۆ ماوه‌ی دوو هه‌فته‌ له‌ مووسڵ زیندانی كراوه‌.

ساڵی 1938 دیسان زیندانی كراوه‌ته‌وه‌ و ڕه‌گه‌زنامه‌ی عێراقی لێ‌ سه‌نراوه‌ته‌وه‌ و ویستوویانه‌ بۆ ده‌ره‌وه‌ی عیراقدووری بخه‌نه‌وه‌. شێخ عه‌بدوڵڵای برازای سه‌ید ئه‌حمه‌دی خانه‌قا، ڕێوشوێنی بۆ داناوه‌ و بۆ گوندی (كه‌وه‌له‌)ی نزیك كه‌ركووكی ناردووه‌. شه‌ش مانگ له‌ ماڵی جووتیارێك بووه‌، ئه‌وسا به‌ ناوی خوازراوی (مه‌لا ئیبراهیم) براوه‌ته‌ خانه‌قای سه‌ید ئه‌حمه‌د، ساڵانی 1939-1940 له‌وێ‌ ماوه‌ته‌وه‌.
ساڵی 1941 گواستراوه‌ته‌وه‌ بۆ گوندی گۆپته‌په‌، به‌ نهێنی لای شێخ عه‌بدوڵڵای باوكی شه‌هید عه‌لی عه‌سكه‌ری بووه‌. له‌ هه‌راكه‌ی ڕه‌شید عالی گه‌یلانیدا، چووه‌ته‌ خانه‌قای سه‌ید ئه‌حمه‌د- كه‌ركووك و تا 1943 له‌وێ‌ بووه‌.

ساڵی 1943 و حوزه‌یرانی 1944 سه‌ری له‌ مه‌هاباد داوه‌، سه‌ردانی دووه‌می به‌ داوای بزووتنه‌وه‌ی شیوعییه‌كان بووه‌، له‌وێ‌ دوو سه‌كرده‌ی (ژ.ك) په‌یوه‌ندییان پێوه‌ كردووه‌ (میرحاج و مسته‌فا خۆشناو) و به‌ سێقۆڵی كه‌وتوونه‌ته‌ چالاكی و پێكه‌وه‌ گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ بۆ باشووری كوردستان و هه‌ر پێكه‌وه‌ش له‌ 15/1/1945دا، به‌ سه‌رۆكایه‌تیی مه‌لا مسته‌فای بارزان (هه‌یئه‌تی ئازادی)یان دامه‌زراندووه‌، دواتر به‌یاننامه‌ی دامه‌زراندنی (پارتی دیموكراتی كورد- عێراق)یان له‌ مه‌هاباده‌وه‌ بۆ كوردانی عیراقده‌ركردووه‌، كه‌ هه‌مزه‌ به‌یاننامه‌كه‌ی به‌ زمانی عه‌ره‌بی نووسیوه‌ و شه‌هید محه‌ممه‌د قودسی كردوویه‌تی به‌ كوردی. هه‌ردوو به‌یاننامه‌كه‌ له‌ چاپخانه‌ی (كوردستان- مه‌هاباد) چاپ و بڵاوكراونه‌ته‌وه‌.

سه‌ره‌تای مایسی 1946 گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ باشوور و له‌ دێی (سیته‌ك) دانیشتووه‌. سه‌عید كه‌ نازناوی (مه‌سعوودی مه‌لا محه‌ممه‌د)ی هه‌بووه‌ و پێشتریش له‌ گۆپته‌په‌ له‌گه‌ڵیدا بووه‌، له‌ سیته‌كیش یاوه‌ر و دۆستێكی چالاك و دڵسۆزی بووه‌ و كاری (ته‌ته‌ر)یشی له‌ نێوان حیزبه‌كانی (شۆڕش، ڕزگاری) و كوردانی باشووری ئاواره‌ی دیوی ئێراندا بۆ كردووه‌. سه‌عید چاپخانه‌یه‌كی له‌ مه‌هاباده‌وه‌ هێناوه‌ته‌ سیته‌ك و له‌ ماڵی (شێخ له‌تیفی حه‌فید)دا دانراوه‌. دوای ئه‌مه‌ هه‌مزه‌ هاتووه‌ته‌ ماڵی برایم ئه‌حمه‌د له‌ سلێمانی.

12ی ئابی 1946 له‌گه‌ڵ برایم ئه‌حمه‌د و ته‌ها محێدین مه‌عرووفدا، چوونه‌ته‌ به‌غدا بۆ سازدانی كۆنگره‌ی دامه‌زراندنی پارتی، كه‌ 28 نێرراوی پاشماوه‌ی (ڕزگاری، شۆڕش، هیوا)ی تێدا به‌شدار بوون. هه‌مزه‌ به‌ سكرتێری پارتی هه‌ڵبژێرراوه‌ و له‌ به‌غدا ماوه‌ته‌وه‌ و یه‌كه‌م ژماره‌ی (ڕزگاری)ی ئۆرگانی پارتی ده‌ركردووه‌. پاییزی 1947 كۆمیته‌ی ناوه‌ندی پارتی، بڕیاری داوه‌ ناوه‌ندی حیزب ببرێته‌ سلێمانی، له‌م كاته‌دا له‌گه‌ڵ (نه‌عیمه‌ خان)ی خوشكی برایم ئه‌حمه‌د خێزانی پێكهێناوه‌.

كۆتایی 1949 ده‌ستگیر كراوه‌ و براوه‌ بۆ به‌غدا، پاش بێنه‌وبه‌رده‌ی زۆر و تاوانباركردنی، به‌ كه‌فاله‌تی (حامید به‌گی جاف) ئازاد كراوه‌ و له‌ ڕێی موته‌سه‌ڕیفی سلێمانی (نه‌جمه‌دین سائیب)ـه‌وه‌، كه‌ هاوڕێی خوێندنی كۆلێژی بووه‌، ڕێی پێدراوه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سلێمانی.
پێش كۆنگره‌ی دووه‌م چه‌ند تۆمه‌تێك دراوه‌ته‌ پاڵ هه‌مزه‌ عه‌بدوڵڵا و پارتی تا ڕاده‌یه‌ك بووه‌ به‌ دوو به‌ره‌وه‌ (هه‌مزه‌یی) و (ساڵحی- ساڵح ڕوشدی). شوباتی 1951 كه‌ دووه‌م كۆنگره‌ی پارتی له‌ ماڵی عه‌لی حه‌مدی له‌ به‌غدا به‌ستراوه‌، له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی ئه‌م دووبه‌ره‌كییه‌، داوای لێ‌ كراوه‌ واز له‌ سكرتێری پارتی بهێنێ‌، كۆنگره‌ی به‌جێ‌ هێشتووه‌ و گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ سلێمانی.

پاش ماوه‌یه‌ك، موته‌سه‌ڕیفی نوێی سلێمانی ده‌ستگیری كردووه‌ و براوه‌ بۆ مووسڵ و زاخۆ و ئاودیوی توركیا كراوه‌، گواستراوه‌ته‌وه‌ بۆ (جزیره‌ی بۆتان) و هێنده‌ی پێ‌ نه‌چووه‌ ڕه‌وانه‌ی مووسڵ كراوه‌ته‌وه‌. ئه‌وه‌نده‌ی له‌ توركیا بووه‌، له‌ پارتی ده‌ركراوه‌. شه‌هابی شێخ نووری و موحه‌ڕه‌م محه‌ممه‌د ئه‌مین، ئامێرێكی تایپیان بۆ بردووته‌ مووسڵ، ئیدی له‌و كاته‌وه‌ ناوی (باڵی چه‌پڕه‌و و پێشكه‌وتوخواز)ی پارتییان له‌ خۆیان ناوه‌.

تا 1952 له‌ مووسڵ بووه‌، 1953 گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ سلێمانی و خه‌ریكی ڕێكخستنه‌وه‌ی باڵه‌كه‌ی بووه‌. ساڵی 1954 سه‌ركردایه‌تی ئه‌و باڵه‌ی پارتی، پێی باش بووه‌ هه‌مزه‌ و سه‌عیدی ته‌ته‌ر بچنه‌ یه‌كێتیی سۆڤێت و سه‌ر له‌ مه‌لا مسته‌فا بده‌ن، عه‌باس ئاغای سه‌ركه‌پكان به‌ڕێی كردوون بۆ ئێران و مانگ و نیوێكیان پێ‌ چووه‌ و سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون.

ساڵی 1955 به‌رنامه‌یه‌كی بۆ ڕێكخستنی خێڵه‌كی له‌ نێو پارتیدا داناوه‌، كه‌ له‌ ڕێكخستنه‌ مه‌ده‌نییه‌كه‌ جیا بووه‌. كۆتایی 1955 چووه‌ته‌ به‌غدا، له‌ پێناوی پێكهێنانی به‌ره‌یه‌ك له‌گه‌ڵ (حشع) و (حزب الوگنی الدیمقراگی) و (حزب الشعب)دا. ساڵی 1956 په‌یوه‌ندی ئه‌م باڵه‌ی پارتی له‌گه‌ڵ شیوعییه‌كاندا به‌هێز بووه‌. هه‌ر ئه‌و ساڵه‌ مام جه‌لال تاڵه‌بانی نامه‌ی مه‌لا مسته‌فای بۆ هه‌مزه‌ و برایم ئه‌حمه‌د و شێخ سادقی بابۆ هێناوه‌، كه‌ داوای له‌ هه‌مزه‌ كردووه‌: ده‌بێ‌ هه‌ردوو باڵه‌كه‌ی پارتی یه‌ك بگرنه‌وه‌، ئیتر یه‌كیان گرتووه‌ته‌وه‌ و هه‌مزه‌ بووه‌ به‌ ئه‌ندامی كۆمیته‌ی ناوه‌ندی.

ساڵی 1956 له‌گه‌ڵ هاتنی تاقمێكی شیوعییه‌ كورده‌كاندا بۆ نێو پارتی، ناوی پارته‌كه‌ بووه‌ به‌ (پارتی دیموكراتی یه‌كگرتووی كوردستان) هه‌مزه‌ سه‌رپه‌رشتیاری ئۆرگانی پارتی و به‌یاننامه‌ و بڵاوكراوه‌كان بووه‌. پاش 14ی ته‌مووزی 1958 كه‌ مه‌لا مسته‌فا گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌، هه‌مزه‌ی بردووه‌ته‌ لای خۆی و كردوویه‌تی به‌ سكرتێری پارتی، چه‌ند مانگێك چووه‌ بۆ هه‌ولێر و ئه‌فسه‌ری په‌یوه‌ندیی نێوان مه‌لا مسته‌فا و شێخ ئه‌حمه‌دی بارزان بووه‌.

هاوینی 1959 چووه‌ته‌وه‌ بۆ به‌غدا. كاتێك هه‌ندێ‌ له‌ ئه‌ندامانی كۆمیته‌ی ناوه‌ندی پارتی داوایان له‌ مه‌لا مسته‌فا كردووه‌، پارتی نه‌بێته‌ شوێنكه‌وته‌ی (حشع) و عه‌بدولكه‌ریم قاسم، هه‌مزه‌ ئه‌و بۆچوونه‌ی پێ‌ باش بووه‌، به‌ڵام مه‌لا مسته‌فا بۆ ڕازیكردنی عه‌بدولكه‌ریم، ئه‌و كۆنه‌ شیوعییانه‌ی ده‌ركردووه‌. ئیتر له‌مه‌وه‌ هه‌مزه‌ وازی له‌ پارتی هێناوه‌. له‌و كاته‌وه‌ تا كۆچی دوایی (13/12/1998) و سه‌رباری هه‌موو تاوكردن و ته‌نگ پێ‌ هه‌ڵچنینێك، وازی له‌ سیاسه‌ت هێناوه‌ و له‌ ماڵی خۆی له‌ سلێمانی دانیشتووه‌.

هه‌مزه‌ عه‌بدوڵڵا، ئه‌ندامێكی كارا و سه‌ره‌كیی بزووتنه‌وه‌ی سیاسی و فیكریی نیوه‌ی یه‌كه‌می سه‌ده‌ی بیست بووه‌ له‌ باشووری كوردستاندا، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا وه‌ك پێویست كاری له‌سه‌ر نه‌كراوه‌. عه‌بدولڕه‌قیب یوسف و سدیق ساڵح، چه‌ند ڕۆژێكی مانگی تشرینی یه‌كه‌می ساڵی 1998، له‌ ماڵه‌كه‌ی خۆیدا و بۆ ماوه‌ی 13.5 سه‌عات، چاوپێكه‌وتنیان له‌گه‌ڵدا ساز داوه‌، هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێك نووسین و ئه‌رشیڤی م.هه‌مزه‌ لای كاك سدیق پارێزراوه‌، بڕیاره‌ له‌گه‌ڵ نووسه‌ری ئه‌م بابه‌ته‌دا، وه‌ك پڕۆژه‌یه‌كی هاوبه‌ش كاری له‌سه‌ر بكرێت و له‌ نزیكترین ده‌رفه‌تدا، بڵاو بكرێته‌وه‌.
ئا: بوار نووره‌دین سابیر

سه‌رچاوه‌:
سه‌رپۆتێكی ژیاننامه‌ی هه‌مزه‌ عه‌بدوڵڵا، سدیق ساڵح، ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێ‌، ژ1788، 26/1/199، ل10.
بارزانی نه‌مر خاوه‌ن بیرۆكه‌ی دامه‌زراندنی پارتی دیموكراتی كورد بوو نه‌ك هه‌مزه‌ عه‌بدوڵڵا، فه‌یسه‌ڵ ده‌باغ، ڕۆژنامه‌ی برایه‌تی، ژ2901، 16/8/1999، ل7.
هه‌مزه‌یی و ساڵحی له‌ پارتیدا- پێشكه‌شه‌ به‌ گیانی پاكی مامۆستا هه‌مزه‌ عه‌بدوڵڵا، مام جه‌لال تاڵه‌بانی، گۆڤاری خاك، ژماره‌ 20، 10ی شووباتی 1999، ل8-9.