قانع

ڕێبوار حەمە تۆفیق

ئەگەر ئەستێرەی شیعری كوردی، لەسەدەی نۆزدەدا درەوشاوەترین سەردەم و قۆناغی خۆی خستبێتە ڕوو و نالیی و مەحویی و سالم و كوردیی و شێخ ڕەزا و مەولەویی و زۆر شاسوار و شاكاری شیعری تر دەركەوتبن، پاش جەنگی جیهانیی یەكەم و لەژێر كاریگەریی و دەرهاویشتەكانی جەنگەكەدا شیعری كوردی ڕووی لە سیاسەت كردووە و سەرهەڵدانی بیری سۆشیالیستی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی بووە بە تەوەری سەرەكیی و سەرمەشقی كاروانەكەی.

 لەبواری شیعردا، مەبەستی نوێ هاتەكایەوە. بیری شاعیر لەوە دەرچووە كەتەنها بۆ تیری ئەبرۆ و زوڵفی عەنبەر و باڵای لاولاو بێت، شاعیر كەوتە گۆڕانی هەندێك تێگەیشتن سەبارەت بە مەبەستی ئایینی و وەسفی دووبارەكراوە و تاڕادەیەكی باشی وا لەقۆناغێكی نوێ نزیك بووەوە كە بتوانیین دوو قۆناغی فەرهەنگی بۆ ژیاننامەی شاعیر دیاری بكەین. ژیاننامەی چەند شاعیرێك كەوتووەتە نێوان هەردوو سەدە و قۆناغەكەوە...

قانع، كارەكتەرێكی دیاری ناو ئاڵوگۆڕی كایەكانی سەردەمەكەی خۆی بووە و شانبەشانی ئاڵوگۆڕەكانی سەردەمەكەی ڕۆیشتووە. بەشێوەیەكی گشتی ژیاننامەی فەرهەنگیی قانع دەتوانین دابەشی دوو قۆناغی سەرەكی دەكرێت.
1- ئەم قۆناغە بەهەوێنی بنەماڵەی شاعیر جۆشی سەندووەو دەگەڕێتەوە بۆ شاعیرێتی هەریەك لەباپیرو دایكی، بەڵام بەشێوەی ڕاستەوخۆ لەساڵی 1912- 1913 ەوە دەست پێ دەكات.كاتێك تەمەنی شاعیر پازدە ساڵان
دەبێت. هەروەك خۆی دەنووسێت (لەتەمەنی پازدە ساڵیمەوە هەروا كەم كەم دەستم كرد بەهۆنینەوەی ئەم هۆنراوانە ).
 دیارە لەپشت ئەم سەرەتایەشەوە تروسكایی خوێندەوارییەك هەیە كەدەستی شاعیری گرتووەو خستویەتییە سەر سەوداگەری وتنی شیعر كەخوێندەواری ناو حوجرەیە . ئەو لەم خوێندەوارییەوەدەستێ پێكردووە، بەو مانایەی بەرهەمە یەكەمینەكانی شاعیر دەرهاویشتەی فیكری ئاینییە وسەربەو نەرێت و ڕێبازەیە كە لەڕوانگەی ڕوخسارو ناوەڕۆكەوە لاسایی و دووبارەكردنەوەی پێشین دەكاتە ئاراستەو قاڵبی زمان و فیكری خۆی.

لە لایەنی دیاریكردنی تواناو لێهاتویی فەقێ و مەلایەتی كەئاستی بڕی خوێندەواری ئایینی پێ دیاری كراوە.
 قانعیش هەروەكو هاوسەردەمەكانی (بەپێی نەرێتی فەقێیەتی ئەو ڕۆژَگارە لەسوختەیییەوە دەست پێدەكات، بەرلەوەی بەتەواوی فێری خوێندنەوەو نووسین بێت جاروبار شیعری سەرزەنشتی دائەناو هەرئەمەش بوو بە بنچینەی شاعیرێتی دواڕۆژی .... شیعر لەوكاتەدا شەوچەرەی كۆڕی شەوانەو كەرەستەی ڕۆشنبیركردنی جەماوەر ئەبێ بۆیە ئەمیش یەكێك ئەبێت لەسەودا سەرەكانی بازاڕی شیعر) ئەگەر ئاوڕ بدەینەوە لەبەرهەمە سەرەتاییەكانی بەئاشكرا ئەم ڕاستییە بەدی دەكرێت وەك لەهۆنراوەكانی (درودی پێغەمبەر ، وەسفی وەهاب ، خواپەرستی ، سورەتی واللیل ، ......هد).

هەروەها لەناو ئەم هۆنراوانەشدا كۆمەڵێك وشەی وا دەبینرێت كە دەرهاویشتەی ئاگاییەكی ئیسلامییانەی ئەوكاتەیەتی، وەك ووشەكانی( وهاب، كونجی محراب، لوقمان، حەزرەتی خەیرولبەشەر، میعراج، نوح، كاف و نوون ......) كەدیارە گەنجینەی ئەم ڕۆشنبیرییەی شاعیریش دەگەڕێتەوە بۆ خوێندن وخوێندنەوەی ناوحوجرە و ئەو ڕۆشنبیرییەی كەلەوێوە وەری گرتووە.

لەبەرئەوەی (قانع زیاتر لە دوازدە ساڵا لەمزگەوت خوێندویەتی وشارەزایی ئەو زانستانە بووە كەلەمزگەوتدا خوێندراون) كەبریتی بوون لە عەقیدە و صەرف و نەحوی عەرەبی و بەلاغە و چەند بابەتێكی تری ئایینیی وزمانەوانی.

لەم گۆشە نیگایەشەوە پێگەی ڕۆشنبیری ئایینی شاعیر لەدوو لایەنەوە دیاری دەكرێت:

یەكەم : دووبارەكردنەوەی ڕوخسارو ناوەڕۆكی شاعیرانی لەپێشتریان كەدیارە (مەبەستی ئایینی)یش یەكێكە لەو مەبەستانەی كەلای زۆربەی زۆری شاعیرانی كلاسیكیی و میللی كۆن لاسایی كراوەتەوە .

دووەم : پەیوەندی بەو ڕۆشنبیرییەوە هەیە كەشاعیر لەهەناوی خوێندنی حوجرەو گفتوگۆو فیكری خۆیەوە پێی گەیشتووە. بەڵام ئەوەی سەرنجە دكتۆر تاهیر یەكێك لەو هۆكارانەی كەوای لەقانع كردووە هۆنراوەی ئاینی بڵێت دەگەڕێنێتەوە بۆ هەڵگیرساندنی جەنگی جیهانی یەكەم و گرێدانەوەی هەستی ئاینی بەهەستی نەتەوەییەوە كەلەڕاستیدا ڕێك پێچەوانەی ئەمە لەڕوی جۆری هۆنراوەوە ڕاسترە.

 واتە هەڵگیرساندنی جەنگی جیهانی یەكەم هۆكاری وتنی هۆنراوەی نەتەوەییە نەك ئاینی. خۆ ئەگەر مەبەستی لە جوڵاندنی هەستی نەتەوەیی بێت لەڕێگەی هەستی ئاینییەوە ئەمەشیان هەر ڕاست نییە ، چونكە بەئاوڕدانەوە بۆ ئەو هۆنراوانە بوونی ئەم كاریگەرییە بەرچاوناكەوێت و ئەوە نابینین كەمەبەستە ئاینییەكە بزوێنەری هەستە نەتەوەییەكە بێت وەك چۆن لەچامەكەی نالی بۆ سالمدا دەیبینین ، یان لای هەندێك شاعیری تردا بەئاشكرا هەستی پێدەكەین.

بەكورتی دەتوانین بڵێین ڕۆشنبیری ئەم قۆناغەی شاعیر ڕۆشنبیرییەكی ئاینییانەیە و تەقلیدیانە سەرنج لە دنیا بینی دەدات . هیچ وێنەیەكی وا نابینرێت كە چ لەڕوی ڕوخسارو چ لەڕوی ناوەڕۆكەوە پێش خۆی تێپەڕندبێت.

كەواتە زیادەڕەی نییە كەبڵێم بەشێكی زۆری بەرهەمە سەرەتاییەكانی شاعیر لەهەردوو دیوانی یەكەم و دووەمیدا ( گوڵاڵەی مەریوان و باخچەی كوردستان ) دا هاتووە بەرئەنجانی ئەم ڕۆشنبیرییە.

2 \قۆناغی دووەم كە پلەی بەرزی هەبووە و بناغە و دامەزرێنەری كەسێتی سەركەوتووی خستووەتە ڕوو. پاش نزیكەی چارەكە سەدەیەك لە ئاڵوگۆڕو پەیوەندی نێوان مرۆڤ و كایە جۆربەجۆرەكان، ئیتر سەرەتای قۆناغێكی نوێ هاتەئاراوە بە جۆرێك كە كۆمەڵێك گۆڕانكاری بنچینەیی ڕویاندا و وای كرد كەئاراستەی بیری مرۆڤایەتی پێ بنێتە قۆناغێكی ترەوە.

لەو ئاڵوگۆڕانەش ( هەڵگیرساندنی هەردوو جەنگی جیهانی یەكەم ودووەم، پەیدابوونی كۆدەنگێكی نوێ كەلەبەرامبەر دەرەبەگایەتیدا كەوتنە جوڵە، پەیدابوونی بابەت و مەبەستی تر بۆ هۆنراوە وتن، لەدایك بوونی هەندێ بڕوا لەهەناوی كۆمەڵداو بوێری چەند شاعیرو نووسەرێك بۆ دەربڕینی ئەم بڕوایانە.و......) وایان كرد كە شیعریش پێ بنێتە قۆناغێكەوە كەلەگەڵا ئەم بیرە تازەو ئەم ئاڵوگۆڕانەدا خۆی بگونجێنێت.
 ئەوەبوو ( لەنیوەی دووەمی بیستەكاندا، كۆمەڵێك دەنگی شیعری دەركەوتن كەهەمان بواری وشیاركردنەوەی كۆمەڵایەتی و تۆو كردنی گیانی نیشتمان پەروەری و نەتەوەییان بڵاودەكردەوە وەك – بێكەس – قانع – ئەسیری - ......هد).

لێرەدا ئەگەر چی قانع داهێنەری بیری نەتەوەیی نەبووە لەهۆنراوەی كوردییدا ، بەڵام پاڵپێوەنەرو مامۆستایەكی كارامەی ناو دەربڕین و چۆنێتی بەڕێ كردنی ئەم ئاراستەیەیە لەقاڵبی تایبەتمەدی خۆیدا. چونكە شاعیر نەهاتووە هەر مەبەستە شیعرییەكانی شاعیرانی پێش خۆیی و سەردەمی خۆیشی دووبارەو لاسایی بكاتەوە ، بەڵكو لاسایی ئەو ڕێچكەیەی دەكردەوە كەبۆ سەردەمەكەی شتێكی نوێ بوون . ئەو لەكاتێكدا لاسایی دەكردەوە كە بەشێوە گشتییەكەی ( پلەی فەرهەنگ و تێگەیشتنی خەڵك لەڕادەیەكدا نەبوو كەبتوانێ بەرەنگاری ئەم نەزمە بێ و تەنانەت بیریشی لێ بكاتەوە . بەڵام شیعری قانع ئەم بەحرە مەندو ئارامەی دەشڵەقاندو شەپۆلی رق و بێزاری كۆمەڵانی خەڵكی دەخستەڕێ).

ئەگەر ئاوڕێك لەشاعیرانی پێش قانع بدەینەوە، دەبینین چەندان ئەستێرەی درەوشاوەی ئەدەبی كوردییان تێدایە، بەڵام قانع نەهاتووە وەك هونەرەكانی بواری شیعر (تێهەڵكێش، پێنج خشتەكی ...... هتد )سودیان لێوەربگرێت.

هاتووە پەیوەندی لەگەڵا چەند شاعیرێكدا بەستووە كەهەم وەك ناسراوی بەشاعیری نەتەوەیی ناسراون و هەم وەك ئەو بابەتەی كەقانع هونەرەكەی تێدا بەكار هێناوە نەتەوەین . ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە كەلەم قۆناغەدا كاریگەریی و لاسایی كردنەوەی شاعیر بەشیعری شاعیرانی پێش خۆیەوە پێی ناوەتە شێوەو جۆرێكی ترەوە و هاتووە (زۆربەی شیعری ئەو شاعیرانەی كردووە بە پێنج خشتەكی كەپەیوەندی فیكری و ئایدۆلۆزَی لەگەڵیانا بووە .. ) دیارە مەبەستیش لێرەدا ( موفتی پێنجوێنی، بێكەس، ئەحمەد موختار بەگی جاف)ە كە قانع پێنج خشتەكی و تێهەڵكێشی شیعری لەسەر شیعرەكانیان دروست كردووە . ئەمە جگە لەناو هێنانی كۆمەَلێكی زۆر لەخەباتكاران وشۆڕشگێڕانی كورد وەكو (پێشەوا قازی محەمەد ، شێخ مەحموودی نەمر ..)لە شیعرەكانییدا.

دە ساڵی چلەكانی سەدەی بیستەم بەسەردەمی ڕۆشنبیری چالاك وپڕبەرهەمی لەناوەڕۆكدا بەهێزوپتەوی قانع دادەنرێت، ئەوكاتەی قانع ڕێچكەی تایبەت بەخۆیی پەیداكرد. كاتێك لەم ماوەیەدا شەقڵی ڕێبازی سۆشیالیستانە و شۆڕشگێڕانە بە بەرهەمەكانیەوە دەبینرێت. لەم سەردەمەدا قانع تەنها بە وەصفی نەتەوەییەوە نەوەستاوەو ئاسۆی بیری پەلی بۆ ئایندەش هاویشتووە.

 قانع (خەباتێكی فەرهەنگی درێژخایەنی دەست پێكرد، بۆئەوەی كۆمەڵانی خەڵك بەرەو وشیاری و ئاگادارییەكی زیاتر بدا ، تا بۆ خۆیان بتوانن چارەسەری دەردو ئازاری كۆمەڵی خۆیان بكەن).قانع لەهەناوی ئەم ڕۆشنبیرییەوە ئایندەبینی خۆی بەرامبەر ( خوێندن، ئافرەت، سیاسەت، مۆسیقا ...... هتد ) پیشانداوە.

هەرلێرەشەوەیە كەقانع ڕۆشنبیرە چونكە ئەو وەك ڕۆشنبیرێك ( گەشبینە بەرامبەر دواڕۆزَ و هونەرەكەی لەخزمەتی جەماهیردا دائەنێت و شێوەی هونەری شیعرەكانی ئەگونجێنێت لەگەڵا ئاستی وشیاری جەماهیرداو ئەیكاتە هۆیەكی پەروەردەیی بەرەو گەشەپێكردن و بەرز كردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیرییان).

ڕۆشنبیرە چونكە وەك شاعیرێك ( دەتوانێت خەیاڵەكانی لەسەر بناغەیەكی پتەو دابڕێزَێت كەخاوەنی تیۆری و فەلسەفەیەكی زانستی بێ و بتوانێت لەبەر ڕوناكی ی واقیعی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری ئیمڕۆ پێشبینی ئایندە بكات).

هۆنەری ئەم زەمانە بێ دەنگـــــن
بۆیە میللەت لەپاش و پێ لەنگن
تصحیە لازمە لــەســەر شـــــاعیر
چونــكە ڕۆحی ڕەوانی فەرهەنگـن