تۆفیق وەهبی بەگ

تۆفیق وەهبی بەگ، یەك گرتە وچەندین مانا 
نوسینی: پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو، پێش ئەوەی سەفەر بۆ بەریتانیا بكەم بەمەبەستی خوێندنی دكتۆرا، خوالێخۆشبوو باوكم (حاجی شێخ لەتیفی عەللاف) فەرمووی" بە گەیشتنت بۆ لەندەن تكایە سەردانی شێخ بابە عەلی شێخ مەحموودی مەلیك بكەو لە جیاتی من دەستەكانی بگوشە و سڵاوی منی پێ بگەیەنە". خزمایەتی ئێمە لەگەڵ شێخانی حەفید زادە لە جۆری ئامۆزایەتیە وهەموومان دەچینەوە سەر یەك باپیر (شیّخ موحەمەدی نۆدێ).
جگە لەمەش خوالێخۆشبوو باوكم كەسێكی نزیكی شێخی نەمر بوو. لە شەڕی دەربەندی بازیان 1919 لەگەڵ شێخی نەمردا جەنگیوە و بەوهۆیەوە برینداریش بووە. بۆیە باوكم كوڕانی شێخی زۆر خۆش دەویست. بە گەیشتنم بۆ لەندەن و لە فڕۆكەخانەی هیسرۆ تەلەفۆنێكم بۆ جەنابی شێخ بابە عەلی كرد كە لە سلێمانی ژمارەكەیم لە جەنابی شێخ ڕەووفی برای وەرگرتبوو.لە تەلەفۆنەكەیدا سۆزێكی كوردستانیم بەر گوێ كەوت. هەمان ڕۆژ چوومە خزمەتی. یەكەم جارم بوو جەنابیان ببینم. ڕێزێكی گەورەی لێنام. جەنابیشیان زۆر خۆشحاڵ بوون بەوەی كە لە لایەن باوكمەوە هاتووم و هاتنەكەشم بۆ خوێندنە. 
لە هەمان كاتدا زۆریش هانیدام .لە میانەی سەردانەكەدا پرسیاری زانای گەورەی كورد تۆفیق وەهبی بەگم لێكرد كە حەز دەكەم بیبینم .جەنابی شێخ پرسیارەكەمی بە هەند وەرگرتوو وفەرمووی "هەموومان قەرزاری ئەم زانایەین و زۆریشم پێ باشە كە پەیوەندیت لەگەڵیدا هەبێت چونكە شارەزایەكی پرۆفیشناڵی ئەدەب وزمانی كوردییە". منیش هەر بۆ ئەو مەبەستە دەمویست مامۆستا وەهبی بەگ ببینم. هەر لەوێدا ژمارەی تەلەفۆن وناونیشانی مامۆستای دامێ .

لەهەمان كاتیشدا خۆی تەلەفۆنێكی بۆ جەنابی وەهبی بەگ كرد ودوای سڵاوكردن فەرمووی " كەسێكی خزمی نزیكی خۆم بۆ خوێندنی دكتورا لە بواری ئەدەبی بەراووردكاریدا هاتووە بۆ ئێرە وپێویستی بە ئامۆژگاری وڕاسپاردەی جەنابتانە". مامۆستاش بێ چەند وچوون فەرمووی "كەی دێت من ئامادەم ". خوێندنەكەی من لە زانكۆی گلاسكۆی سكۆتلەندە بوو لە بەشی باكوری بەریتانیا. پاش ماوەیەك تەلەفۆنم بۆ مامۆستا وەهبی بەگ كرد كە حەز دەكەم بتان بینم . مامۆستاش بەڕێزەوە داخوازییەكەمی قبوڵ كرد. بە شەمەندەفەر كەوتمە ڕێ بەرەو لەندەن. كاتەكەی گەرچی بەهار بوو بەڵام ڕۆژێكی باراناوی بوو. بینینی منیش بۆ مامۆستا خەو وخەیاڵ بوو. 

پێشتر بە وێنە مامۆستام بینیبوو . كە چومە ماڵەكەی، لە كاتی دیاریكراو، خۆی دەرگاكەی كردەوە. فۆرم وشێوەی دەموو چاوی ئەوە نەبوو كە من لە وێنەكاندا بینیبووم. پیری پێوە دیار بوو. تەمەنی لەو كاتەدا لەسەروو نەوەد ساڵییەوە بوو. پێشتر زانیاریم نەبوو كە ئاسیاخانی خێزانی پێش چەند ساڵێك كۆچی دوایی كردووە. بۆیە بە ئاشكرا هەستم كرد كە بەتاقی تەنها دەژی.

هەردوو كوڕەكەشی ،كە یەكێكیان پزیشك بوو وە ئەوی تریان لە بواری میوزیك كاری دەكرد، لەدەرەوەی ماڵی مامۆستا دەژیان. مامۆستا ڕێزێكی گەورەی لێنام ومنیش دەستەكانیم ماچ كرد. بەر لە قسەكردنمان لەسەر بابەتی خوێندنەكەم بە تەواوی هەستم كرد كە لە فینۆمینیای كوردستاندا دانیشتووم. ماڵێك پڕ لە كوردایەتی. كتێب وسەرچاوە بەنرخە كوردییەكان. كەل وپەلی كوردیانە. بەڕە ومەنجەڵی مس وخورچ وسەماوەر. كوردی زوبانێكی ڕەوان. ئەدەب وئەخلاقێكی كوردانەی ڕەسەن.

بەو پلە وپایە وتەمەنەوە وەك كەسێكی سروشتی ودوور لە فیز وخۆبەزلزانین هاتە بەرچاو. لەكاتی گفتوگۆكاندا، هەر زوو بۆم دەركەوت كە جەنابیان خاوەن ئەزموونێكی فیكری وسیاسی وئەدەبی وڕۆشنبیری بەرزە. بیرەوەرییەكانی زۆر تیژانە كاری دەكرد و تەمەن هیچ كاریگەرییەكی نێگەتڤی نەكردبووە سەری. هەر سەرەتا فەرمووی "ئێمە گەلێكی نەگبەت و ستەم دیدەین، مێژووش لایەنگرێكی باشمانە بەڵام قەدەرەكان تێكیان شكاندووین. خوێندنی ئێوە و هاوشێوەكانتان بەشێك لە نەگبەتییەكە دەڕەوێنێتەوە". لێزمەی باران دەرەوەی هەراسان كردبوو. ماڵەكەی مامۆستاش پڕ بوو لە دڵۆپە. 

مامۆستاش چەند مەنجەڵێكی مسی دانا بوو تا دڵۆپەكان كومبار وفەرشەكان تەڕ نەكات. دەنگی دڵۆپەكان جۆرە ڕتمێكیان دروست دەكرد. ئەم دڵۆپ وڕتمانە شیعرەكەی بدر شاكر السیاب یان هێنایەوە یادم بە نێوی " أنشودە المگر "لەو ساتە وەختەدا ویستم مەنجەڵەكان خاڵی بكەمەوە. بەڵام مامۆستا فەرمووی "دەستی لێ مەدە و تەمەڵمان مەكە، گەر ئێوە لێرە ڕۆشتن كێ مەنجەڵەكانم بۆ لابەرێت". دواتر ووتم "قوربان دەنگی دڵۆپەكان هەمان دەنگی دڵۆپەكانی السیاب ە كە دەڵێت : مگر مگر مگر . .". جەنابیشی یەكسەر فەرمووی " بەڵێ وایە. من دوورە ووڵاتی تێكی شكاندم و السیابیش برسێتی ووڵات "،  ووتم قوربان دیارە جەنابتان شیعرەكەی السیاب تان خوێندۆتەوە . فەرمووی "بەڵی زیاتر لە جارێ ".

هەر لەمەوە بۆم دەركەوت كە مامۆستا، جگە لە ئەدەبیاتی كوردی وفارسی وتوركی وئینگلیزی ،شارەزاییەكی باشی  لە ئەدەبیاتی عەرەبی هەبوو. وەك كەسێكی پسپۆر، بە ووردی ئەدەبیاتی عەرەبی، بەپێی قۆناغەكان، خوێندبۆوە. لەگەڵ ئەمەشدا دەیگووت "من زیاتر بەلای زانستی زماندا ڕۆیشتووم"، كە ئەمە بێگومان لە بێ فیزییەوە هاتبوو. دواتر هاتە سەر جۆری خوێندنەكەم كە ئەدەبی بەراووردكاری بوو  فەرمووی " بەراووردی چی لەگەڵ چی ئەكەی". منیش ووتم "نیازم وایە شیعری نوێ وئازادی عەرەبی وكوردی بە نموونەی السیاب وگۆران وكاریگەری ئەدەبیاتی ئینگلیزی لەسەریان هەڵبژێرم". فەرمووی "كوڕم ،یەكەم ئەم بابەتە بۆ ئێمەی كورد زۆر تازەیە و ماندووبوونێكی زۆری دەوێت. دوهەم زۆرم پێ باشە بابەتێكی گرنگ و هەستیارت هەڵبژاردووە و كارەكەت تەقلیدی نیە. سێهەم گۆران كاریگەری قوتابخانەی میتافیزك و ڕۆمانسی تا ڕادەیەكی فراوان دوورە لە ئەدەبیاتی نوێ بە نموونەی ئیلیوت.

بەڵام السیاب بە پێچەوانەوە. (أنشودە المگر)ەكەی كە پێشتر ئاماژەت پێكرد تەواو كاریگەری ئیلیوتی بەسەرەوەیە. چوارهەم مادام ئەدەبی ئینگلیزی كەوتە نامەكەت ئەوا باشتر وایە كە بە ووردی و بە چاكی بچیتە نێو ئەدەبیاتی ئینگلیزییەوە". ئەم زانیاریانەو زیاتر تەواو سەرسامیانكردم كە پێشتر وامدەزانی مامۆستا زانیارییەكانی تەنها لە زماندا چڕكردۆتەوە، بەڵام زۆر شارەزایانە ئاگاداری ڕۆشنبیریەتی گەلان بوو. منیش لای خۆمەوە ڕاسپاردەو بۆچونەكانی مامۆستام بە زیادەوە جێبەجێ كرد. هەر لەوێدا بۆم دەركەوت كە ئەدەبیاتی نالی و سالم و كوردی و مەحوی و پیرەمێرد و گۆران كاریگەری زۆریان لەسەر مامۆستا جێهێشتووە. زۆر شەیدای هەردوو گەشتەكەی گۆران بوو ( گەشتی هەورامان وقەرەداغ).
 سەبارەت بەم دوو گەشتە فەرمووی " كە ئەم دوو گەشتە دەخوێنمەوە چاوم پڕ ئەبێت لە فرمێسك چونكە كوردستانی بە هەناسەوە تێدا  دەبینم. لەگەڵ ئەوەشدا بۆشاییەكانی غوربەتیان بۆ پر ِكردومەتەوە". دوای ئەم گفتووگۆ زانستی ومەعریفی وڕۆشنبیریییە تێروتەسەلانە وزیاتریش ،جەنابی فەرمووی " كوڕم ئەركی خوێندنەكەت لەسەر كێیە..؟ چونكە خوێندن لەم ووڵاتە لە ڕووی داراییەوە ئاسان نییە".
منیش ووتم "قوربان ئەركەكە لەسەر گیرفانی خۆمە وكەسیش یارمەتیم نادات". فەرمووی "گەرچی گیرفانم مانگانە شتێكی ئەوتۆی تێدا نیە بەڵام ئەوەی تێیدایە دەیكەم بە دوو كەرتەوە. كەرتێكیان بۆ تۆ  وئەوی تریشیان بۆ خۆم". لە وەڵامدا ووتم " قوربان، زۆر سوپاست دەكەم. 
ئەو ڕێز وبەخشینی زانیاری و زانستانە بۆ من گەلێك لە پارەكە زیاترە. گەر پێویستم بە شتێك بێت ئەوا ماڵەكەی جەنابتان  بۆ ئێمە وەك ماڵی كورد وایە". دواتر ووتم " قوربان تەنها یەك داواكاریم لە جەنابتان هەیە ئەویش نووسینەوەی بیرەوەری ویاداشتەكانتە". 
ئەمەش دوای ئەوە هات كە بەِرێزیان لەسەر وبەندی گفتۆگۆكانیدا، وەك مێژوونووس و ئەدیب ونووسەر و سیاسەتمەدار و كۆمەڵناس و جوگرافیناس و زمانسازێك،ئارگیومێنتەكانی بەرێوە دەبرد. لە وەڵامدا فەرمووی "كارێكی لەم شێوەیەم لەبەر دەستدایە وكاك حەمە ڕەسوڵ هاوار زۆر هاوكاریم دەكات". پێش ئەوەی جەنابیان بەجێ بهێڵم فەرمووی  "رەنگە فەرهەنگە هاوبەشەكەم لەگەڵ ئیدمونز سوودبەخش بێت بۆ خۆت و خوێندنەكەت كە دەتوانم بۆتی كۆپی بكەم وبە پۆستدا ڕەوانەی بكەم چونكە لە بازار وكتێبخانەكاندا بەدەست ناكەوێت". ئەمە ئەوەندەی تر دڵی خۆشتر كردم. 
پاش گەڕانەوەم بەماوەیەك مامۆستا ئەم فەرهەنگە و كتێبە بەنرخەكەی ئیدمۆنز بە نێوی" كورد، تورك و عەرەب " بە زمانی ئینگلیزی بە شێوەی كۆپی و بە پۆستدا بۆ ڕەوانە كردم كە هەتا ئێستا لای خۆم پارێزراون. ئەم دیدارە تەنها دیدار بوو چونكە باری دارایم ئەوەندە باش نەبوو تا زوو زوو بچم بۆ لەندەن وسەردانی مامۆستا بكەم ،بەڵام تا كۆچكردنی لە ساڵی 1984 چەندین جار بە تەلەفۆن پەیوەندیمان هەبوو. هەموو جاریش دەیفەرموو " كوڕم شەرم مەكە پێویستت بە چی بوو ئاگادارم بكە". لە وەڵامدا دەمووت "مامۆستا گیان ماڵی جەنابتان ماڵی كوردە و هەرچیم پێویست بوو بە جەنابتان دەڵێم".
                                 
هەزار سڵاو لە گیانی پاكی ئەم كەڵە بیرمەندە كوردە كە لە زەمەنی خۆی و دوای خۆشی سەرچاوەو گەنجینەیەكی هەرە بەنرخی مەعریفەت و روَِشنبیریەتی كوردە. دروست كردنی مەزارێك، هاوشێوەی مەزارەكانی حافزی شیرازی و هەمەدانی و فیردەوسی، جێگەی خۆیەتی وزیاتریش بە مەرجێك بەرپرسان بەدەنگ كەسایەتییەكانمانەوە بێن.