تۆفیق وەهبی (31/12/1891 – 5/1/1984)

ئا: سدیق ساڵح

تۆفیق ناسناوی «وەهبی» ‌و كوڕی مەعرووف كوڕی محەمەدە، لە دایكەوە ڕەسووڵ مەستیی زانا باپیری بووە. 31/12/1891 لە دێی «چوارتا»ی ناوچەی سلێمانی لەدایکبووە. قوتابخانەی ڕوشدییەی عەسكەریی سلێمانی ‌و ئامادەییی عەسكەریی بەغدای لە 1905دا بڕیوە. چووەتە ئەستەمووڵ ‌و قوتابخانەی جەنگی لە 1908دا تەواوكردووە ‌و بووە بە ئەفسەری سپای عوسمانی. 1911 نێردراوەتە ئارنائوودستان. ساڵانی 1911-1912 بەشداریی شەڕەكانی باڵكانی كردووە دژی ئیتاڵیا. ئابی 1919 گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی.
سەرەتا كراوەتە یاریدەدەری ئەفسەری سیاسی لە ڕانیە. 17/4/1920 بە ئەندامێكی ئەنجومەنی ئیدارەی شار هەڵبژێردراوە ‌و تا 1921 ماوەتەوە ‌و چووەتەوە بەغدا. كە 6/1/1921 سوپای عێراق دامەزرێنرا، كرایە ئەفسەری بەشی جم‌وجووڵی سوپا. 20/9/1922 یەكێك بوو لەو ئەفسەرە كوردانە كە لەگەڵ شێخی گەورەدا لە بەغداوە هاتە كفری ‌و 25/9 گەیشتەوە سلێمانی. لە دووەم حكوومەتی كوردستانی جنووبی‌دا، بوو بە یاوەری حەزرەتی ملووكانە. دوادوایییەكانی ئەو ساڵە بە هاوكاریی حەپسەخانی نەقیب خۆی گەیاندووەتە بەغدا ‌و ماوەیەك بەندكراوە.
كۆتایی 1922 بە پلەی «رئیس أول- رائد» لە سوپای عراق‌دا وەرگیراوە. یەكێك بووە لە دامەزرێنەكانی قوتابخانەی عەسكەری «المدرسە العسكریە» ‌و ساڵانی 1925–1929 بەڕێوەبەری بووە . 23/8/1929 بە ئیرادەی شاهانەی ژمارە 156 لە «موقەددەم»ـەوە كراوە بە عەقید «كۆڵۆنێل- میراڵای». هەر ئەو ساڵە بۆ خوێندن نێردراوەتە كۆلیژی ئەفسەرانی بڵندپایە لە شاری»كەنت»ی نزیكی لەندەن. 1930 بە ئیرادەی شاهانەی ژمارە 105 ی 30/4/1930 كراوە بە موتەسەڕیفی سلێمانی. لە 22/8/1930 بەدواوە، بەپێی بەیاننامەی ژمارە 1145 ی وەزارەتی ناوخۆ، دەستی لە كار پێ‌كێشراوەتەوە ‌و لەو ڕۆژەوە پێوەندیی بە لیواوە نەماوە. چووەتە بەیرووت ‌و ساڵی 1932 بەیاننامەیەكی لەوێ‌ لەسەر كورد دەركردووە. وا مایەوە تا 1935.
١٩٣٦ بووە بە بەڕێوەبەری ئەشغاڵ. لە یەكەم (2/6/1944–28/8/1944) ‌و دووەم (29/8/1944-20/12/1946) وەزارەتی «حەمدی ئەلپاچەچـی»دا وەزیری ئابووری ‌و لە سێیەم وەزارەتی «تۆفیق ئەلسویدی» (5/2/1950-15/9/1950)دا وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی بووە. لە وەزارەتەكەی ساڵح جەبردا (29/3/1947-27/1/1948) وەزیری مەعاریف بووە. حكوومەتی ئینگلیز نیشانی پێڕی مەدەنیی ئیمپراتۆریی بریتانیای لە پلەی ڕێبەردا پێ‌ بەخشیوە و بە ئیرادەی شاهانەی ژمارە 1587ی 1/5/1949 ڕێی دراوە هەڵی‌بگرێ‌.
ساڵانی 1948-1950 ئەندامی ئەنجومەنی ئەعیانی عێراق بووە. 1958 كە کودەتای 14ی تەمووز بەرپا بووە، لە توركیا بووە، نەگەڕاوەتەوە ‌و چووەتە لەندەن. لەوێ‌ ماوەتەوە، تا یەكشەممەی ڕێكەوتی 5/1/1984 كۆچی‌دواییی كردووە. تەرمەكەی -بە وەسێتی خۆی- هێنراوەتەوە بۆ سلێمانی‌ و لە چیای پیرەمەگروون نێژراوە.
لێكۆڵینەوە ‌و نووسینی لە گۆڤارەكانی «دیاریی كوردستان» ، «گەلاوێژ» ، «دەنگی گێتیی تازە»، «سومر»، «پێشكەوتن» ‌و «كۆڕی زانیاری كورد» ‌و لە دەرەوەی كوردستانیش لە گۆڤارەكانی «كوردستان–1965» ‌و «كوردیكا kurdica ‌١٩٦٨» و هی كۆمیتەی پێشخستنی كوردستان‌دا بڵاوكردووەتەوە. چیرۆكی بڵاوكراوەیشی هەن. چاودێری زمانەوانیی گۆڤاری «دەنگی گێتیی تازە» بووە. لەگەڵ ئەمین زەكی بەگ‌دا ساڵی 1939 پێشڕەوی دامەزراندنی ڕادیۆی كوردی بوون لە بەغدا ‌و سەرپەرشتیی زمانەوانیی كردووە. 1956 بووە بە سەرۆكی شەرەفی «یانەی سەركەوتنی كوردان» . 1958 بووە بە سەرۆكی «جمعیە التألیف والترجمە والنشر العراقیە» كە گۆڤاری «الكاتب»ی دەركردووە. پێشتر كانوونی دووەمی 1948 ئەندامێكی دامەزرێنی «المجمع العلمی العراقی» بووە ‌و بە ئەندامێكی كارا ‌و بە یەكەم جێگری سەرۆكی ئەو كۆڕە دانراوە. ئەندامی كۆمەڵەی جوگرافیای بریتانیاش بووە. ساڵی 1970 كە «كۆڕی زانیاریی كورد» دامەزراوە، كراوەتە ئەندامی فەخری.
ساڵی 1923، بە داوای وەزارەتی مەعاریف، دەستی بە دانانی دەستووری زمانی كوردی كردووە. زمانەكانی توركی، فارسی، عەرەبی، ئینگلیزی، فەڕەنسی ‌و ئەڵمانیی زانیون ‌و شارەزای فارسیی ناوەند ‌و كۆن ‌و ئاڤێستا ‌و سانسكریتیش بووە. دوو كوڕی لەپاش بەجێ‌ماون: سزا پزیشكە ‌و سروش هونەرمەندی مۆسیقاژەن.

بەرهەمە چاپكراوەكانی:
1. دەستووری زمانی كوردی، جزمی یەكەم، بەغداد، 1928.
2. خوێندەواریی باو، بەغداد، 1933.
3. سی. جەی. ئەدمۆنز ، قسنێك لە كوردستان‌دا، بەغداد، 1947، لە ئینگلیزییەوە وەریگێڕاوە.
4. ئەشكەوتی گۆندۆك، وەرگێڕانی بكر دلیر، بەغداد، 1951، بە ئینگلیزی لە ژمارە 2ی ئەیلوولی 1948ی گۆڤاری «سومر»دا بڵاوبووەتەوە .
5. القصد والاستگراد فی اصول معنی بغداد، بغداد، 1950، «مجلە المجمع العلمی العراقی».
6. قواعد اللغە الكردیە، جز‌‌‌وان، بیروت، 1956.
7. ألتون كوپرو، 1956، بە عەرەبی، «مجلە المجمع العلمی العراقی»، ج2، م4، 1956.
8. بهرام گور: ابعاد معنی اسم الملك الیحمور، بغداد، تموز 1957.
9. قلعە كیانیە فی شمال العراق، بغداد، تموز 1958، لــە «مجلە الكاتب»، العدد 2.
10. أصل تسمیە شهرزور، مجلە «سومر»، ج 1 و 2، بغداد، 1961.
11. یەزیدیەكان شەیتان پەرست نین، بە ئینگلیزی، لەندەن، 1962.
12. سفرە من دربندخان الی ملەی گاسلوجە، بغداد، 1950 .
13. اصل اسم كركوك، بغداد، 1958.
14. فەرهەنگی كوردی- ئینگلیزی، ئۆكسفۆرد، 1965، لەگەڵ ئەدمۆنز.
15. دراسات كردیە 1، لندن، 1968، بە ئینگلیزی.
16. حول مقال مسۆولیە الادیب الكردی، بغداد، 1973.
کۆمەڵێک بەرهەمی دیکەیشی بە دەستنووسی لە پاش بەجێ‌ماوە، کە تا ئێستا سۆراخیان نییە.

سەرچاوە:
دیاریی کوردستان، ئامادەکردنی: ڕەفیق ساڵح، لێکۆڵینەوەی: نەوشیروان مستەفا ئەمین – سدیق ساڵح. لە بڵاوکراوەکانی دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم زنجیرە ١٠٧، ساڵی ٢٠٠١ ل (٨٤-٨٧).