هاوار (عەلی حەسەنیانی )

        
    پ.د. زاهیر لەتیف كەریم

بابەتێكی ڕوون وئاشكرایە كەكورد بەدرێژایی تەمەنی فیكری وسیاسی وفەرهەنگی خۆی ڕووبەڕوی چەندین دۆخی سەخت ومەسەلە وهەڵكشان وداكشان وبێبەشبوون لەمافەكان بۆتەوە.لەبەرامبەریشدا ئەدەب بەگشتی وپڕۆسەی شیعری بەتایبەتی لەلایەكەوە توانیوێتی بەكارنامە ڕەوشتی وهەڵوێستی ونەتەوایەتییەكانی خۆی هەڵسێت،لەلایەكی تریشەوە توانیوێتی گرێكوێرەی ڕووداو وزانیاری وبۆچوونەكان بكاتەوە ولەهەمان كاتیشدا دەبێتە بەشێكی هەرە گرنگی مەسەلە وكێشە وململانێكان وەك ئەوەی بەرامبەرەكان تەنها كێشەیان لەگەڵ خاوەن دەقەكاندا هەبێت.لێرەشەوە دەقە ئەدەبی وشیعرییەكان پێدەنێنە نێو چوارچێوەی ڕۆشنگەری بەوپێیەی بونیادی ئەم ڕۆشنگەرییە لەسەر بنەماكانی پڕۆسەی كارلێكە خۆڕسكی وپەیوەستییە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان دامەزراوە كەبەمە دەوترێت"ڕۆشنگەری مەعریفی خودی". ئەم جۆرە لەڕۆشنگەری بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ جەخت لەسەر جومگە سەرەكییەكانی  ژیان دەكات وەك مێژوو وكلتوور وئایین ونەتەوە وخاك ونیشتمان وبابەتە هەستیارەكانی دامەزراندن وسەربەخۆیی ودادپەروەری ویەكسانی وبرایەتی.بەئاڕاستەیەكی تر،ئەو دەقانەی كەدەكەونە نێو كارنامەی ئەم جۆرە لەڕۆشنگەری ئەوا دەرئەنجامی ڕووداوە زەمەنی وجێگەییە دیاریكراوەكان بوونیاد نراون.ئامانجی ئەم كارەش لەبنەڕەتدا بریتیە لەگەیاندن وگواستنەوەی ئەزموونەكانی خودی بكەری نووسەر یان شاعیر بۆ سەرجەم خودەكان بەبێ جیاوازی فیكر وئایدیا وجێگە.ئەمەش پێناسە دەكرێت بەلەدایكبوونی ئەزموونەكان وهەرەسهێنان بەبۆچوونە چەقبەستووەكان كەتێكڕای خەڵكی وتاكەكانی بۆ ماوەیەكی یەكجار زۆر بێزار كردبوو.هەر لەبەر ئەمەشە،لەكۆن وئەمڕۆكەدا، چەمكی ڕۆشنگەری بۆتە مەسەلەیەكی هەستیاری بیركردنەوە وڕاڤەكردن ودامەزراندن بەهەموو ماناكانییەوە.كرداری یارمەتدەریش بۆ ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پانتاییە كارنامەیی وكاریگەرییەی كەلە نێوەندە ڕۆشنبیری وئەدەبی ومەعریفی ومێژوویی وفیكری وسیاسییەكاندا داگیری كردووە.بەمانایەكی جیاوازتر،ڕۆشنگەری بۆتە زانستی پێناسە دیاردەییەكانی تاك وكۆمەڵگا ولەهەمان كاتیشدا بۆ بابەتێكی ململانێیی لەنێوان من وئەوی بەرامبەردا.لێرەشەوە كارەكە بەخۆڕسكی وبەشێنەیی پێدەنێتە بازنەی ئایدیۆڵۆژیاوە وخاوەن دەقەكان بەپێی سستمێكی دیاریكراوی بیركردنەوە فیكرییەكان كار دەكەن ولەپشت هەر دەقێكەوە ئامانجێك بەدەر دەكەوێت.بۆیە،ڕۆشنگەری تەنها پەیوەست نیە بە تاك وكۆمەڵگا ژیرەكانەوە،بەڵكو لەمەش زیاتر دەچێتە نێو ناخی سەرجەم تاكە هەستیارەكان كەهەست بەلێپرسینەوەی مەسەكان دەكەن ودوورە پەرێز نین لەڕاستییەكانی واقیع.لەم گۆشەیەوە،دیاردەی دەسەڵاتێتی بەدەر دەكەوێت وەك ئەوەی هەر سستمێك لە حوكم،بەنموونەی پاشایەتی وكۆمۆنیزمی وسۆشیالیزمی ولیبریاڵیزمی،جۆرێك لەیاسا وڕێنما وستراتیژییەت وبەڕێوەبردن.ئەم خاڵەش ڕاماندەكێشێت بۆ مەسەلەیەكی تر كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی بەڕۆشنگەرییەوە هەیە ئەویش ڕەهەندە دوالیزمییەكانە بەتایبەتی لەجۆری دژایەتی.بەمانایەكی تر،ئێمە وەك پێویست وبەشێوە ئایدیاڵیزمەكان لەڕۆشنگەری دەقە ئەدەبی وشیعرییەكان ناگەین تا نەچینە نێو چەمكی دوالیزمەوە،چونكە لەڕێگەی ئەم دوالیزمەوە دایەڵۆگەكان لەنێوان من وئەوی بەرامبەر جوانتر بەرجەستە دەبن.ئەمەش بەوپێیەی دوالیزمە لەبنەڕەتدا دیاردەیەكی فەلسەفییە وڕەهەندێكە لەڕەهەندە سەرەكییەكانی ڕۆشنگەری كەهەمیشە لەهەوڵی گەڕان ودۆزینەوەی مەسەلە وهەڵوێست وئایدیۆڵۆژییەكانە.دوالیزمەش بەتێگەیشتنی ڕەخنەی كۆن بریتیە لە:
-لەیەكچوواندن (ئەنەڵۆژی)ویەكسانبوونی دژە كردار،كەلەلای عەرەبە ڕەوانبێژەكان بە تیباق (گباق) ناسراوە،لەنێوان شتێك ودژەكەی وەك سپی وڕەش،شەو وڕۆژ،گەرمی وساردی هەروەك ابو هلال العسكری دەڵێت (العسكری:339 ).
-هاوشێوەیی لەنێوان دوو كرداری دژ بەیەك كەیەكێكیان ڕوویەكی هەبێت وئەوی تریان ڕوویەكی تر،هەروەك قدامە بن جعفر دەڵێت (قدامە:147- 148).
- یاسایەكی سروشتی ژیان ومرۆڤ ، وەك ئەوەی ژیان بەبێ دژایەتییەكان كارەكانی پێ ئەنجام نادرێت. جۆرەكانیشی،هەر وەك الجاحڤ دەڵێت،لەسەر سێ كۆڵەكەی سەرەكی دامەزراوە:چوونیەكی وجیاوازی ودژایەتی (الجاحڤ: 26).
بەتێگەیشتنی سەردەمیانەش،بەتایبەتی لەنێو تیۆرە ڕەخەنەییە بونیادگەرییەكاندا بەنموونەی قوتابخانەی پراغ، كەیاكۆپسۆن وئەمیل بنڤست وتۆدۆرۆڤ پێشەنگین،وە قوتابخانەی جنێڤ كەسۆسێر لەزمانەوانییەكەیدا كاری لەسەر كردووە بریتیە لە:
-پڕۆسەیەكی ئیستاتیكی بەمەبەستی دروست بوونی گوتارێكی هونەری وفیكری ومەعریفی (فیصل صالح: 146).
-كردارێكی گۆڕانكاری كەخۆی لەگۆڕینی بیركردنەوەی تاك وخودەكاندا دەبینێتەوە ئەویش لەئاستێكی بیركرنەوە بۆ ئاستێكی جیاوازتری بیركردنەوە (موسی ربابعە: 129).
-دامەزراندنی دوو هەستی بەرامبەری جیاواز كەیەكێكیان لەسەر بنەمای تێگەیشتنێكی دیاریكراو دامەزرابێت وئەوی تر پێچەوانەكەی وەك ئەوەی یەكەمیان بڵێت من خاوەنی هەستێكی ڕاستەقینەی مەسەلەكانم وئەوی تریان،بەشێوە دژایەتییەكەی ،هەمان شت ( جان كوهین،2 : 187) .هەر لەبەر ئەمەشە كۆهین دەڵێت" شیعر،لەبنەڕەتدا، پێكهاتەیەكی دژایەتیە" (جان كوهین،1 :129).لێرەدا ئەم ڕەخنەگرە بونیادگەرییە مەبەستێتی بڵێت دژایەتی ودوالیزمەكان هەستەكان دەجووڵێنن ولەهەمان كاتیشدا خوێنەر بەلای كارلێك ودایەڵۆَگەكاندا دەبات.بەمەش دوالیزمە لەدەستكردی ڕووداوە واقیعییەكانە نەك خەیاڵ و وەهمەكان بەوپێیەی ناوەڕۆكی بابەتی دوالیزمەكان هەڵقوڵاوی وێنە هەستیار وكاریگەرییەكانی ژیانی فیكری وسیاسی وئابووری وڕەوشتی وسۆسیۆڵۆژییەكانە.لێرەشەوە گوتارەكان لەدایك دەبن.ئامانجی ئەم لێكۆڵینەوەی ئێمەش بریتیە لەدەرخستنی گوتاری دەسەڵاتدارێتی چەمكی ڕۆشنگەری كەشاعیری ڕۆژهەڵاتی كوردستان "عەلی حەسەنیانی"ناسراو بە"هاوار"توانای نوێنەرایەتیكردنی هەیە. هاوار،گەرچی مەهاباد شارە پیرۆزەكەی بووە،بەڵام لەتەهران لەدایك بووە،1939.هەر لەسەرەتای لاوییەوە لەكاتێكدا خوێندكاری زانكۆی تەهران دەبێت لەبەشی یاسا وزانستە ڕامیارییەكان دەچێتە نێو جیهانی سیاسەت.دوای دەرچوونیشی لەزانكۆ  ژیانی پیشمەرگایەتی هەڵدەبژێرێت ودواتر بەناچاری ڕوو لەهەندەران دەكات ولەهەندەرانێش ساڵی 1992 كۆچی دوایی دەكات.(بۆ زیاتر زانیاری ،بڕوانە:جەللاد،دیوانی هاوار،لوقمان ڕەئوف،2014) ئەمە پێناسەیەكی خێرای شاعیرە ولەم پێناسەیەوە لەوە دەگەین كەهاوار ڕووناكبیرێكی زەمەنی خۆی بووە وشیعرەكانیشی ڕەنگدانەوەی ڕاستییەكانی نەتەوەكەیەتی بەتایبەتی لەڕووی فیكری وسیاسییەوە.جگە سیاسەت،لەگەڵ هاوڕێكانیدا،پشكۆ (فاتیحی شێخ الاسلام) وسوارەی ئیلخانی زادە،قوتابخانەی شیعری نوێی كوردی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دامەزراند ( هاوار،دیوان: 29- 46). شیعرەكانی پانتاییەكی چەندایەتی لەناوەڕۆكدا لەخۆ گرتووە،بەڵام بابەتە فیكری وسیاسییەكانی پشكی شێریان بەردەكەوێت.بەڕیالیزمەكردنی دەقەكانی، بەتایبەتی فیكری وسیاسی ونیشتمانییەكانی،بەڕۆحێكی عەقڵانی دەبڕین بەرجەستە كراون وهەمیشە هەڵگری چەمكی دژایەتییە لەگەڵ ئەو واقیعەی كەڕووبەڕوی بۆتەوە.لەبەرامبەریشدا واقیعەكەش لەهەوڵی سڕینەوە وتێكشاندنی ئەمدا بووە.لێرەدا گەر بەچاوێكی سیمۆڵۆژیایی بڕوانینە دەقەكانی ئەوا ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەكەوێت كەهاوار خاوەن دەنگی ڕەسەنی خۆیەتی وهەمیشەش خۆی لەململانێ ئارگیومێنتەكاندا بینیوەتەوە.واتە ئازارەكانی واقیعی فیكری وسیاسی بۆ هاوار كردارێكی ووزەبەخشە بۆ ئارگیومێنتە مەعریفی وهۆشەكی وهزرییەكانی كەبەتێكڕا خۆیان لەم دوالیزمە دژایەتیانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
یەكەم/ دوالیزمەی "من" و"ئەو".مێژووی ئارگیومێنتەكانی نێوان" من "و"ئەو" دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دروست بوونی مرۆڤ ئەویش بەوەی هەر یەك لەو دوو جەمسەرە خۆی بەخاوەن دەسەڵاتە ڕاستییەكان دەزانێت.واتە گەرچی" ئەو" خوڵقێنەری پرسیار ومەسەلەكانی "من"ە بەڵام لەبەرامبەردا "من" لەلایەكەوە نهێنییەكانی "ئەو" ئاشكرا دەكات،لەلایەكی تریشەوە بەدوای ئەو زانیاریانەدا دەگەڕێت كەدەتوانێت پارێزگاری لەدەسەڵاتی خۆی پێ بكات.بەمەش پەیوەندی "من "و"ئەو" لەسەر بنەمای كەسێتی یەكتر دادەمەزرێت ئەویش بەوەی تا"ئەو" خۆی بەدەسەڵاتی ڕەهای مەسەلەكان بزانێت ئەوا لەبەرامبەریشدا"من" ئەو مافە بۆخوی دەگەڕێنێتەوە.بەئاڕاستەیەكی تر،پەیوەندی نێوانیان لەڕووی كێش وقەبارە وڕووبەرەوە هاوشێوەن وهەر یەك لەو دوو جەمسەرە خۆی بەچەقی بڕیارەكان دەزانێت.لێرەدا "من"كەبەشێكە لە"خود" و"ئەو"یش كەبەشێكە لەبابەت دەتوانن جێگۆڕكێ لەڕۆڵەكانیاندا بكەن وەك ئەوەی"من" و"ئەو" لەیەك كاتدا هاوتەریبی یەكتر بن (میخائیل ابراهیم: 70).گەر بڕوانینە شیعری" سنووری بەیان  "ئەوا ئەم جۆرە هاوسەنگییە بابەتییە لەدوالیزمەی"من" و"ئەو"دا بەدی دەكەین.هاوار دەڵێت:
بەهارەكەم !
كەویارەكەم !
دەیانەوێ گوڵ وگیای وڵاتمان،
ژیانمان،ئاواتمان،
لەنێوبەرن...
دەیانەوێ پەپولە جوانەكەی مناڵەكانمان،
بەرەو نەبوونی هەڵفڕێ...
بەڵام گوڵم !
هەر ئاگرێ كەبەر دەبێتە كۆی بزوتی مانمان،
هیوای شكانەوەی شەوانی ڕەش پتر بەتین دەكا...
خەباتی گەل بەرین و بێ بەزین دەكا...
كەوابوو،چاوەڕێی گزنگی بەربەیانی بە،
نزیكە دەشتی نوور (هاوار،دیوان: 194 )
ئارگیومێنت ودایەڵوگی ئەم دەقە لەنێوان "من"ێكی بێبەشكراو لەمافەكان و"ئەو"ێكی داگیركەری چەوسێنەر كەسەرجەم ئازادییەكانی "من"ی زەوت كردووە.تەنانەت بەمەشەوە نەوەستاوە وكەوتۆتە لەناوبردنی خاك وسروشت وباڵندەكانی مەملەكەتی"من".لەبەرامبەردا،ئازار وئەشكەنجەكانی "من" كار وهێزێكی  ووزەبەخشە بۆ بەرەنگاربوونەوە وڕووبەڕوبونە وڕزگاربوون وەك ئەوەی تا ڕێژەی ئازارەكان،هاوشێوەی ئازارەكانی مەسیح وحەللاج،گەورە وقورس بن ئەوا بەهەندەی ئەوە هیوا وئامانجەكانی "من" گەورەتر دەبن.لێرەدا ڕووبەری ئازارەكان هۆكاری دامەزراندن ولەدایكبوونی بابەتە ئارگیومێنتەكانی نێوان "من" و"ئەو"ە.هەمان شت لەشیعری"دوو پەری" دا دەبینرێت لەكاتێكدا دەڵێت:
دوو پەری هاتنە خوار...
یەكیان دەستی بەسەر ڕوومەتی تۆدا كێشا،
بۆ جوان كردنی تۆی تێكۆشا...
ئەوی دی هات ولە من دەستی وەشاند،
شەمی هیوامی كوژاند...
ئێستی تۆ بوویتە ئەم سوورەگوڵە،
ئەمنیش ئاشقێكی شێت وهەژار (هاوار،دیوان: 179)
ئارگیومێنتی ئەم جارە لەگەڵ "ئەو"ی هێزی باڵادایە كەچارەنووسە وەك ئەوەی چارەنووسی "من"بەدەست یاساكانی"ئەو"بێت.هێزی باڵای "ئەو"خاوەن دانانی یاسا وبڕیارەكانە.لێرەدا مرۆڤەكان،كە"ئەو" نوێنەرایەتی دەكات، توانای هەموو هەڵبژاردنەكانی نامێنێت.لەقورئاندا خودا دەفەموێت"انا كل شی خلقناه بقدر"(القمر:49).یان دەفەرموێت"ما اصاب من مصیبە الا باژن الله"(التغابن:11).لەزەمەنی دابەشكردندا،چارەنووسەكەی كورد لەوەدایە كەدیارییەكەی پەری دوهەم بریتی بێت لەنەهامەتی وئێش وئازار پێچەوانەی دیاری پەری یەكەم بۆ ئەو گەلانەی كەخۆیان لەچارەنووسێكی گەشبین وخۆشیدا دەبیننەوە.بەمەش "من" ،كەدەسەڵاتەكانی سنووردارە بەرامبەر بەهێزی چارەنووس،لەبازنەیەكی كراوەی نائومێدیدا گوزەر دەكات وهەمیشە وەك تاكێكی شێت وهەژار خۆی لەنامۆیی ودابڕن وبێبەشبووندا بەرجەستە دەكات.
دوهەم/دوالیزمەی ئامادەبوون وئامادەنەبوون.ئەم بابەتە لەدەقی ئەدەبی وشیعریدا،هەر لەكۆنەوە، بۆتە دیاردەیەكی ڕەخنەیی وفەلسەفی كەدەتوانێت كۆمەڵێك كارنامەی ڕۆشنبیری وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی ببەخشێت بەدەقەكە.فۆكۆ لەكتێبە بەنرخەكەیدا بەنێوی"ئاركۆڵۆژیای مەعریفەت" دەڵێت" ئێمە گەر بمانەوێت گوتار دیاری بكەین ودواتر لێی تێبگەین ئەوا لەڕێگەی دووڕیان وبڕینی نێوان شتەكان وووشەكاندا بۆمان دەردەكەوێت" (میشال فوكو: 15- 25).مەبەستیشی لەبڕین ودووڕیان ئەو هاوكێشەیەیە كەدەكەوێتە گەمەكانی نێوان دوالیزمەی ئامادەبوون وئامادەنەبوون وەك ئەوەی هەندێك جار خودی بكەری شاعیر یان ئەوی بەرامبەر خۆیان لەئامادەیەكی ئامادەنەبوونیدا دەبیننەوە وهەندێك جاریش بەپێچەوانەوە لەئامادەنەبوونێكی ئامادەبوونیدا. هەر لەبەر ئەمەشە،تۆدۆرۆڤ ئاماژەی بەپەیوەندییەكانی ئامادەنەبوون كردووە ودەڵێت بریتیە لەپەیوەندی مانا ونیشانەكان وەپەیوەندی ئامادەبوونیش بریتیە لە پەیوەندی فۆڕم وبونیاد (تزیفتان تودوروف: 37-40).هاوار دەڵێێت:
ئەتۆ جوانی
ئەتۆ گیانی!
ئەتۆ سروەی شەماڵی بەربەیانی!
ئەتۆ وەك دیمەنی خاوەن شكۆی كوێستانی
كوردانی...!
ئەمن دارێكی وشك وڕووتی بەرتاوم،
ئەمن كۆشكێكی ڕووخاوم،
بەجێماوم...
ئەمن كوێستانی تەم گرتووم
لەپێكەوتووم،
لەدەشتی بەرەبرینی چارەنووسا ڕەنجەڕۆ ماوم
بەزنجیری ئەوینی تۆ لەزیندانی خەما بەسراو وداماوم،
لەرژدی بەندەنی عیشقت پشوو بڕبووم
لەخەم پڕبووم
ئەتۆ دڵخوازەكەم!ئەی كۆترە باریكەی لەدەسچوو
لەسەر پاساری كۆشكی پڕ تروسكەی ژینی ڕابردوو
لەگەڵ زەردەی گەڵاڕێزا،
لەشەقەی باڵەكانت دا
بەداماوی بەجێتهێشتم لەنێو ئادەی خەم وزیندانی
هەڵبەستا...
من وتۆ هەندە دوورین...
وەكو تاریكی ونوورین  ( هاوار،دیوان:180- 181)
ئەم دەقە چەند ڕەهەندێكی فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی لەخۆ دەگرێت.لەهەمووشیاندا دابڕانێك لەنێوان "من" و"ئەو" دا بەدی دەكرێت.هۆكارەكان بەشێوەیەكی گشتی لەلایەكەوە تێنەگەیشتنی تێكڕای خودەكان بۆ ئەو ڕەهەندانە.لەلایەكی تریشەوە گوشارە بێماناكانی ژیانە لەسەر تاكە بەشخوراوەكان بەنموونەی شاعیر. گەر خوێندنەوەیەكی سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری بۆ بكەین ئەوا دەبێت بڵێین كەهۆكارە سۆسیۆڵۆژییەكانی وەك داب ونەریتی سەقەت وخراپ وهەژاری وباڵادەستی هێزی دەسەڵات لەپشت ئەم دابڕان ونامۆبوونە سایكۆڵۆژییەوەیە.ئەوی بەرامبەر بوونێكی ئامادەنەبوونی تێدایە وەك ئەوەی لەیەك كاتدا بوونەكەی جاران ونەبوونەكەی ئێستایە.بەمانایەكی تر لەهزری شاعیردا نەخشەی سۆزدارییەكە نەفەوتاوە بەڵام لەڕووی واقیعەوە كۆتایی پێهاتووە.ئەم ئارگیومێنتە دوالیزمییە بەبەردەوامی دەمێنێتەوە وكۆتاییان پێ نایەت هەر وەك لەدوا كۆپلەی دەقەكەدا شاعیر زۆر ڕاشكاوانە ئاماژەی پێكراوە ئەویش بە كاریگەری بابەتەكە وڕاستگۆیی ئەزموونی هۆشەكی شاعیر لەبەرامبەر بابەتە پیرۆزەكەی كەوای كردووە"من"یش یان خودی بكەری شاعیر بەبەردەوامی خوی لەئامادەنەبوونێكی ئامادەبووندا ببینێتەوە.خۆ ئەگەر خوێندنەوەیەكی فیكری وسیاسی بۆ بكەین ئەوا قەبارەی هێزی دەسەڵات گەلێك گەورەترە لەقەبارەی خودی بكەری شاعیر بەمەش لەلایەكەوە لەزەمەنی دەقدا تووشی هەرەسێكی سایكۆڵۆژی دەبێت بەڵام لەلایەكی ترەوە لەزەمەنی نووسین وگێڕانەوەدا هیواكان بەردەوامیان دەبێت.
سێهەم/دوالیزمەی هێز ولاوازی.بەدرێژایی زەمەن ولەكۆمەڵگا جۆراوجۆرەكاندا، بەجیاوازی نەتەوە وئایین،بەشێكی زۆر لەشاعیران گەمارۆ درابوون وئەمڕۆكەش گەمارۆ دراون بەچەندین وێنەی ترسناك وتۆقێنەر.لەبەرامبەریشدا هەوڵی ئەوەیان داوە كەچۆن خۆیان ومەسەلەكانیان لەچنگی وێنە تاریكەكان بپارێزن.بۆ ئەم مەبەستەش هەڵگری پەیامە ڕاستەقینەكانیان لەلایەكەوە بریتیە لەبەكارهێنانی هێزی عەقڵ ولەلایەكی تریشەوە بریتیە لە بەرانگاربوونەوە  لەڕێگەی خەباتی شۆڕشگێڕانە.ئەمەش پێویستی بەباوەڕی ڕەهەندەكانی هێز هەیە.واتە لەلایەكەوە هێز دەچێتە خانەی لاوازەكانەوە،لەلایەكی تریشەوە پێچەوانەكەی.لاوازییكە هەر بەلاوازی نامێنێتەوە وهێزەكەش بەهەمان شێوە.بەوپێیەی خاك ونیشتمان ومەسەلەی كوردایەتی بۆتە چەقی بیركردنەوەكانی هاوار ئەوا لەبەرامبەریشدا خاوەن هێزەكانیش ڕێگر دەبن لەبەدەستهێنانی مافی ڕاستەقینەی ئەم خاك ونیشتمانە.هەر لەبەر ئەمەشە خاوەن دەسەڵاتە داگیركەرەكان بەشێوازی جۆراوجۆر كەسەرجەمیان خۆیان لەهێزی سەركووتكردن وتۆقین وكوشتن دەبینێتەوە لەهەوڵی لاوازكردن وهەرەسهێنانی بەرامبەردان كەهاوار نوێنەرایەتی دەكات.لەلایەكی ترەوە گەر ڕێژە وقەبارەی هێز وئازارەكان زۆر بن ئەوا لەبەامبەردا پێشبینی ئەوەش دەكرێت كەهیواو ئاواتی لاوازەكان بەهێز بكرێن.بۆ نموونە،هاوار لەشیعری"دەنگ..دەنگ..دەنگ..." دا دەڵێت:
دەنگەكان هاتن وچوون
سرتە وناڵە وڕۆڕۆ هاوار
گۆچیان گرت بەزەوادی چەمی نوور
باڵیان گرت وفڕین
ڕوو وەمەڵبەندی بلاوێنی چیا
شنە مزگێنیی بەهەشتی هێنا:
ئاسۆ ڕوناك وشەبەق سورو گەشە،
كەوی نسار سپی،
سێوەڕە كەسكە لەداوێنی چیا (هاوار،دیوان: 205)
گەر لەناونیشانەكەوە دەست پێبكەین ئەوا لەلایەكەوە ووشەی "دەنگ" خۆی بۆ خۆی ئاماژەیە بەجووڵەیەكی ئەكتیڤی زیندوو.لەلایەكی تریشەوە دوبارەبوونەوەی ئەم ووشەیە بەبڕی سێ جار،هاوشێوەی دووبارەبوونەوەی دڵۆپە بارانەكانی ئیلێوت وبدر السیاب، ئەوەندەی تر جەخت لەسەر هێزی جووڵە وزیندووبوونەوەكە دەكات.لەگەڵ ئەمەشدا هەر ئەم دەنگانە بوو كەپێشتر لەجووڵە بڕابوون وخۆیان لەنێو ناڵە وهاوار وڕۆڕۆدا دەبینییەوە.بەمەش كرداری گۆڕانكارییەكە لەلاوازییەوە بۆ بەهێز دەگەڕێتەوە وجووڵەی دەنگەكانیش بەرەو مەڵبەندی بلاوێنی چیاكان جێگیردەبن كەتەنها جێگەی ڕزگاركەران وشۆڕشگێران بووە.هەر لەوێشەوە ناوەڕۆكی هێزەكان بەرجەستە دەبن كەبریتین لەئاسۆ وڕووناكی وشەبەقی سوور وگەش.دواتر مەملەكەتە سووتاوەكەی شاعیر دەگۆڕێت بۆ سەوزایی كەئاماژەیەكی ناڕاستەوخۆی بووژانەوەكانە.گومان لەوەدا نیە كەفاكتەری هەرە سەرەكی ئەم سەركەوتنەی لاوازی بەسەر هێزدا دەگەڕێتەوە بۆ خواستی هۆشەكی خودی مەمەلەكەتەكە كەبەدرێژایی تەمەن لەژێر هەڕەشەی ترس وئێش وتۆقیندا بووە.ئێستاش هەڵوێستەی ڕۆڵەی چیاكان ئەمەیان پێ قبوڵ ناكرێت ولەهەمان كاتدا هەوڵی ئەوە دەدەن كەهێزێك بدەن بەلاوازییەكەی جارانیان. هەمان شت لەشیعری"وەڵامێك بۆ جەلال مەلەكشا" دا دەبینرێت كەدەڵێت:
بەڵێ دەبێ ،ڕۆژێك دادێ
سنوورە دارێژراوەكان،
وەك دیواری شاری بەرلین
تێكرووخێنین...
ڕۆژیك دادێ،
دەركی ركان تێكبشكێنین..
دڵنیابە ڕۆژێك دادێ،
سوجادەكەی شاری سنە،
لەشەقڵاوە ڕابخەین و...
بەرقلیانی بەیانی نۆشی گیان كەین..
لەقامیشلی نەهار بكەین،
كاتی خەوتن لە مێردینا،
چاو لەئەستێرەی ئاسمان كەین..
چاوەكانت مەچووقێنە !
گڕی ئاگری چیای ئاگری،
شەو شكێنە.
گوێیەكانت مەئاخنە !
پیرەمەگرون دەنگی مەلیك،
دووپات دەكا
بیربكەرەوە !
یادی قازی ڕێنوێنە
بەڵی دەبێ..
بەڵام دەبێ بۆ مان،بۆ ژیان،
بڕوا بكەین بەودمی تیشكی بەربەیان (هاوار،دیوان: 224- 225)
هێزی خودی بكەری شاعیر دەرئەنجامی ئێش وئازارەكانی ڕابردوو وئێستا خوڵقاوە.خودی بكەری شاعیریش لەڕێگەی ئەو باوەڕە ئایدیۆڵۆژاییە جیهانی ونەتەوەییەوە ئەو یەقینەی لا دروست بووە كەلاوازییەكانی ئەمڕۆ،بەهۆی هێزی سەركووتكەر وداگیركەر، لەئایندەدا دەڕەوێتەوە ودواتر نەخشە سەپێنراوە داڕێژراوەكان وەك دیواری بەرلین گۆڕانكارییان بەسەر دێت ووەك خۆی نامێنێتەوە وتاكی مەملەكەتی خودی بكەری شاعیریش ئازادانە بەنێو سنوورە نوێیەكەدا گوزەر دەكەن.تووڕەییەكەی شاعیر،لەلایەكی ترەوە،ئاگری هێزەكە گەورەتر وبەهیواتر دەكات.بەمەش شاعیر لەدوالیزمەكەی هێز ولاوازیدا تای تەرازوو بەلای هێزدا دەبات.بەڵگەی ئەمەش دووبارە بوونەوە وجەختكردنی دەستەواژەی"ڕۆژێك دادێ"یە بەڕێژەی سێ جار.خودی بكەری شاعیریش هوشیارە ودەزانێت زوڵم وستەمەكان لەجیهاندا هەتا سەر بەردەوامیان نەبووە.جوانترین ونزیكترین بەڵگەشی ڕووخانی دیواری بەرلین ە كەبۆ چەندین ساڵ گەلێكی گەورەی ئەڵمانی دابەش كردبوو ولەهەمان كاتیشدا لەهەموو پەیوەندییە سۆسیۆڵۆژی وسۆزدارییەكەش بێبەشی كردبوون.
چوارهەم/دوالیزمەی دامەزراندن وداڕمان.لەزەمەنی بڵاوبونەوەی گەندەڵییە سیاسی وفیكری وسۆسیۆڵۆژییەكان ودامەزراندنی یاسای نادپەروەری ونایەكسانی لەكۆمەڵگادا،بابەتی دوالیزمەی دامەزراندن وداڕمان سەرهەڵدەدات.هەر وەك درایدا دەڵێت،جوانییەكانی فیكری مرۆڤایەتی خۆی لەدینامیكییەتی ئەم دوالیزمەدا دەبینێتەوە كەئەمەی ناوزەند كردووە بە"چەقێتی لۆژیك" (میجان الرویلی: 109) وەك ئەوەی داڕمانەكان بەشێوەیەكی لۆژیكی دەبنە یاسا ولەوێشەوە لەبەرامبەردا دامەزراندن دەكەوێتە هەوڵی دامەزراندنی یاسای تایبەت بەخۆی ودواتر دژایەتی داڕمانی پێدەكات. بەمەش ئەگەری ئەوە دەكرێت لەڕێگەی داڕمانەكانەوە چەمكی دامەزراندن دابمەزرێت،پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە بەوەی هەندێك جار دامەزراندەكان،بەهۆكاری جیا، هەرەس دەهێنن.هەر وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، هاوار تاكێكی هوشیار وهەستیارە ولەهەمان كاتیشدا خاوەن هەڵوێستەی فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی خۆیەتی وزۆریش پەیوەستە بەخاك ونیشتمانەكەی كەبۆتە مەملەكەتە هەرە پیرۆزەكەیی ولەهەمان كاتیشدا هەر زوو ئەو هەستەی لادروست ببوو كەگوشارە گەندەڵییەكان،بەناوخۆ ودەرەكی،هۆكاری سەرەكی دەركەوتنی ئارگیومێنتی نێوان دامەزراندن وداڕمانە لەمەملەكەتەكەیدا.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر ،هەندێك جار داڕمانەكان دەبنە مۆتیڤێكی ووزەبەخش بۆ لەدایكبوونی دامەزراندنەكان.لەلایەكی تریشەوە ئەم داڕمانانە مۆتیڤێكی بزوێنەریشە بۆ چارەسەری داڕمانەكان.هاوار لەشیعری"ژیانەوە"دا دەڵێت:
زرنگەی كۆت وزنجیرێ هەواڵی هاتنی هێنا
لەنێو تاریك ولێڵی سەردی پاییزا
شەكەت،
     بێهێز،
         خواڵوو،
            تێكچەماو،
                ماندوو،
لەپێچی رێوە پەیدا بوو
ڕەهەندی بێ زەمانی دوور و بێ ڕۆچنایی ڕابردوو
بەدەستاری سزا،
وەهای هاڕیبوو،وردی كردبوو،دەتگوت:
كەڕو كوێرە
_ _ _ _   _ _ _ 
لەنێو تاریك و ڕوونی شەستەبارانا
لەپێچی رێوە پەیدا بوو
گەیشتە ئێمە دوایین ئاڵقە زنجیری ڕزی،داكەوت
شەماڵی بانەمەڕ تۆزی لەسەر لابرد
بزەی هاتێ
لەئاوی كانیاوی زەمزەمی نۆشی
كتێبێ بوو لەدنیای دی
ڕوانینی،بزەی،ڕەمزی موعەمما بوو
 _ _ _ _    _ _ _ _
بەڵی ڕێبواری بێهێزی لەپێكەوتوو لەڕابردوو
ئەویستێ مەند وسەركەوتوو،
لەئاسۆگەی چیای بەرزی تەناسوخ بوو ( هاوار،دیوان:230- 232)
 بەپێی سیاقە مێژوویی وفیكری وسیاسیەكانی كورد،گومان لەوەدا نەماوە بەوەی ئەو هەل ومەرجە نالەبارانەی كەڕووبەڕوی ئەم كۆمەڵگایە بۆتەوە لەڕابردوو وئێستادا گورزێكی ترسناك وكوشندەیە لەسەر تاكی كورد. داڕمان وتێكشكاندن وپەرت پەرتبوون بوونەتە دیاردە ویاسا.دەستەواژە بەكارهاتووەكانی دەقەكە وەك كۆت وزنجیر وشەكەت وبێهێزی وتێكچەماو وماندوو وهاڕین وكەڕ وكوێری تەواو ڕەنگدانەوەی ڕاستییەكانی ئەو هەل ومەرجانەیە.شاعیریش هیچ زیادەڕۆییەكی لەوێنە بەكارهاتووەكاندا نەكردووە ولەهەمان كاتیشدا مافی تەوای داوە بەمەسەلەكەی.بەڵام هەر لەزەمەنی دەقدا،بزووتنەوە شۆڕشگێڕانەكەی كورد لەكوردستان دا جووڵەیەكی پۆزەتیڤی داوە بەمەسەلەكە وبەڵكو بوژاندنەوەیەكی بەخشیوە بەڕۆحیانەتە شكستخواردووەكەی زەمەنی ڕابردوو.ناونیشانی دەقەكەش هەر بۆ ئەم مەستە هاتووە .واتە گەر بەرامبەرەكان بیانەوێت نەخشەی جوگرافی كورد بەشێوازی جۆراوجۆر تێكبشكێنن ئەوا لەبەرامبەردا تاكی كورد كەشاعیر ئەندامێكی بزێویی ئەم تاكانەیە توانای پەرچدانەوەی هەیە ولەهەمان كاتدا دەتوانن پارێزگاری لەنەخشەكەی خۆیان بكەن.ئەمەش جۆرێكە لەپاراستن ودامەزراندن.
پێنجهەم/ دوالیزمەی ڕەشبینی وگەشبینی.لەسەرجەم كۆمەڵگاكان ولەسەرەتای زەمەنی بیركردنەوەكاندا، ڕووداوەكان،بەهۆی قەیران وگەندەڵی وناداپەروەری ونایەكسانییەوە،خۆیان لەدوالیزمەی ڕەشبینی وگەشبینیدا بینیوەتەوە.واتە ئەم دوو چەمكە دژ بەیەكە دەرئەنجامی پەیوەستبوون وتێكەڵبوونی خودە هەستیارەكانە لەنزیكەوە بەدەوروبەری خۆیان بەتایبەتی لەمەسەلە كاریگەر وچارەنووسەكاندا بەنموونەی فیكر وئایدیا وخاك ونەتەوە،تا دەگاتە بارە سۆسیۆڵۆژی وسۆزدارییەكان.گەر ڕەشبینی، لەڕووی فەلسەفییەوە،بریتی بێت لەكردارە ناپەسەند وخراپەكان ئەوا لەهەمان كاتدا خاوەنەكانیان وا بیردەكەنەوە كەژیان هیچ مانایەكی نیە وڕەشبینیش بەردی بناغەی ژیانی ڕاستەقینەی تاكەكانە (محمد غنیمی: 76- 96).لەبەرامبەریشدا،تاكەكان،یان باشتر وایە بڵێین،مرۆڤەكان بەشێوەیەكی سروشتی وخۆڕسكی ڕووبەڕوی قەیران وگرفتەكانی ژیان دەبنەوە وبەئاسانی خۆیان نادەن بەدەستەوە بەوپێیەی ژیان هێشتا خۆی لەجوانییەكاندا دەبینێتەوە.هاوار لەشیعری"چۆن دەتوانم"دا دەڵێت:
 گوتم:
دەبێ خەم وەلانێم،
خەم خۆرەیە...
گوتم:
دەبێ كۆشكی كەسەر
تێك ڕووخێنم
گوتم:دەبێ بادەی پەژارە بڕێژم،
شووشەی جەخار تێك بشكێنم
كەچی دیتم زۆر ئەستەمە.
من كە كوردم،
ڕایەڵ وپۆی بزە ونیگاو تەم خەم وپەژارەیە
_ _ _ _   _ _ _ _
خەم هەوێنی ژیانمە،
خەم بوونمە،
خەم مانمە
ئەگەر لەنێو شەوەزەنگا
هەتاوی گەش هاتە دەرێ،
ئەگەر داری ئاواتی كورد،
هاتە بەرێ
ئەو دەم خەم خاشەبڕ دەكەم
ژینم لەشادی پڕ دەكەم (هاوار،دیوان:  217-218)
بەهۆی قورسایی بارو دۆخەكە وگوشاری لەڕادەبەدەر وبێ ئەندازەی هێزی دەسەڵاتی سەركوتكەر شاعیر تووشی دڵەڕاوكێیەكی بەرفراوان بووە ولەسەرەتادا بەتەواوی وورەی ڕووخاوە وتەواویش ڕەشبینە لەئێستا وئایندەی مەسەلەكەی وبەئەستەمیشی دەزانێت كەسەركەوتنەكان بەدەست بهێنێت چونكە،هەر وەك خۆی دەڵێت كوردە وقەدەری كوردیش لەوەدایە كەهەمیشە خەمبار ونائومێد بێت.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا گەر هیوایەك بەتروسكایش دەربكەوێت ئەوا شاعیر بەرگی خەم ومەینەتی دادەكەنێت ووەك خۆشی دەڵێت ووردوخاشی دەكات.
هەمان شت لەشیعری "داوەڵ" دا بەدی دەكرێت.شاعیر دەڵێت:
شەوە تاریك وبێنوورە
شەوە زاڵە
ژیان تاڵە،
هومێدم كۆشكی خاپوورە
_ _ _ _   _ _ _ _
شەوە،تاریك وبێنوورە
جریوەی مەل لەگۆماوی شەوەزەنگا
لەگەڵ هاواری من خنكا
_ _ _ _   _ _ _ _
شەوە هاواری بێهاوار
منی ڕێبوار،
دەپێوم ڕێ بەرەو پێوار
بەڵام هەیهات،
كەدیواری شەوم پۆڵایە،ئەستوورە
هەتا چاو بڕدەكا دنیایەكی ڕەشپۆشی بێنوورە
لەپڕ دەنگێكی هیوادەر
دڵی هیوا لەدەس داوان دەبووژێنێ
كڵی دنیا دەلەرزێنێ
دەنەڕێنێ
ئەتۆ سەدام! ئەی فاشیست! ئەی خوێنڕێژ!
نەما باوت (هاوار،دیوان:  201- 203)
جارێكی تر،بەهۆی دڕندەیی هێزی دەسەتی فاشت كەسەددام،هاوشێوەی ئاتیلا وجەنگیزخان ونیرۆن وهێتلەر،نۆێنەراتی دەكات،شاعیر تەواو بێزار وڕەشبینە چونكە ئەو یەقینەی لا دروستبووە كەهیچ هاوكێشەیەك لەنێوان خۆی وڕەفتاری فاشیزمەكاندا نیە وتای تەرازووش،بەهۆی بەكارهێنانی هێزی نامرۆڤایەتیانەی دڕندانەوە، بەلای فاشیزمەكاندا دەشكێتەوە.لەگەڵ ئەم بێ هیواییەشدا،شاعیر ئەو یەقینەشی لا دروست بووە كەسیاسەت وڕەفتاری چەوتی سەددام بەهەمان دەردی ئەو فاشستانە دەڕوات كەئاماژەمان پێداو لەدەقەكەشدا بوونیان هەیە.لێرەوە هیواكان سەرلەنوێً زیندوو دەبنەوە.ئەم جارەیان تای تەرازوو بەلای هیوا وسەركەوتنەكاندا دەشكێتەوە.
لەهەموو ئەمانەدا دەگەین بەو ئەنجامەی كەڕۆشنگەری،هەروەك ئیمانۆئێل كانت دەڵێت ،كەیەكێكە لەڕابەرەكانی ڕۆشنگەری،بریتیە لەپشت بەستن بەهێزی تاكەكان لەڕێگەی بەرنامەیەكی مەعریفی وعەقڵی سەردەمییانە كەتوانای ڕووبەڕوبونەوەی هەیە دژ بەگەندەڵییەكانی فیكری سیاسی وسۆسیۆڵۆژی.ئەمەی كەهاوار دەیكات ومەبەستێتی هەڵگیرسانی شۆڕشێكی چەكداری نیە بەڵكو شۆڕشێكی پەروەردەییە كەلەسەر بنەماكانی چاوكردنەوە فیكری ومەعریفی وئەخلاقی وڕۆشنبیرییەكان بونیاد نراوە.بەمەش ڕۆشنگەرییەكەی هاوار ڕووبەری فیكری ڕۆشنبیری وفیكری تاكی كۆمەڵگاكەی فراوان دەكات ولەهەمان كاتیشدا ڕێگە خۆشكەریشە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە داواكراوەكانی بەنموونەی خاك ونیشتمان.ئەمەش پێویستی بەبۆیری وزیتەڵی هەیە وبەرژەوندییەكانیش خۆیان لەگوتارە گەورە ئایدیاڵیزمەكاندا دەبینێتەوە نەك داوایەكی میتریاڵیزمی بۆ خودی شاعیر.بەئاڕاستەیەكی تر،گەنجینە شیعرییەكانی هاوار لەلایەكەوە دەچێتە خانەی دەسەڵاتێكی مەدەنی كەئامانجەكەی بریتیە لەدامەزراندنی سستمێكی فیكری وسیاسی كەئایدیۆڵۆژیایەكی مەعریفی وعەقڵی دەیبات بەرێوە.لەلایەكی تریشەوە دەقەكانی دەبێتە ئەرشیفێكی مێژوویی وسۆسیۆڵۆژی وئەخلاقی بۆ سەرجەم تاكی كورد بەجیاوازی جێگەكانیان.ئەمەش جۆرێكە لەچاكسازی بیركردنەوەكان بۆ تێكڕای كۆمەڵگا.هەر ئەمەش هاندەرێكی ووزەبەخش بووە بۆ نووسینی دەقەكانی.
پەراوێز وسەرچاوەكان:
- القران الكريم.
- تزيفتان تودوروف،الشعرية،ترجمة شكري المنحوت ورجاء سلامة،دار توبقال للنشر،الدار البيضاء.
- الجاحظ،الحيوان : 1،تحقيق عبدالسلام هارون،الطبعة الثالثة،المجمع العلمي العربي الاسلامي،لبنان، 1969.
- جان كوهين(1)،بنية اللغة الشعرية،ترجمة محمد الولي ومحمد العمري،دار توبقال للنشر،الدار البيضاء،1986.
-جان كوهين(2)،اللغة العليا، النظرية الشعرية،ترجمة احمد درويش،المجلس الاعلى للثقافة،المشروع القومي للترجمة،1995 .
-صلاح فضل،نظرية البنائية في النقد الادبي،دار الشوون الثقافية العامة،بغداد،1987.
-فيصل صالح القصيري،بنية القصيدة في شعر عزالدين المناصرة،وزارة الثقافة،عمان،الاردن،2006.
-قدامة بن جعفر،نقد الشعر،تحقيق محمد عبد المنعم خفاجي،دار الكتب العلمية،لبنان.
-هاوار،ديوان،ئامادةكردني لوقمان رِةئوف،ضاثخانةي ديَكان،سليَماني،2014.
- محمد غنيمي هلال،قضايا معاصرة في الادب والنقد،دار نهضة،مصر،الفجالة،القاهرة.
-موسى ربابعة،جماليات الاسلوب والتلقي- دراسة تطبيقية-،مؤسسة حمادة للدراسات الجامعية،اربد،الاردن،2000.
- ميجان الرويلي وسعد البازغي،دليل الناقد الادبي،المركز الثقافي العربي،الطبعة الثالثة،2002.
-ميخائيل ابراهيم اسعد،شخصيتي كيف اعرفها،المؤسسة اللبنانية العربية،بيروت،1991.
- ميشال فوكو،حفريات المعرفة،ترجمة سالم يفوت،الدار البيضاء-بيروت،1986